تأليفات تفريحي

الكلام يجر الكلام:

الكلام يجر الكلام اثر مرحوم آيت الله العظمي سيد احمد شبيري زنجاني است كه حاوي داستان‌هاي حقيقي و مستند، نكات نغز و آموزنده و مطالب كلامي و تاريخي است و نگارنده در بخشي از كتاب به بررسي اعتقادات و آداب رسوم فرقه‌های مختلف اهل تسنن، مذهب شیعه و فرقه‌های آن‌ و نيز مباحثي مثل صفات خدا، اراده‌ی خدا و افعال بندگان، علم خدا و مساله‌ "بداء"، موضوع حسن و قبح عقلی، مذاهب كلامی و مساله‌ی "اختیار" و علمای علم كلام و موضوع "عصمت" انبیا" پرداخته است.

اين كتاب اگرچه اسم كشكول ندارد اما با توجه به انگيزه مؤلف و شيوه نگارش موضوعات می توان آن را در زمره كتب كشكول قرار داد.

اگر بخواهيم الكلام يجر الكلام را به فارسي ترجمه كنيم، مثل معروف "حرف حرف مي آورد" خواهد شد و مؤلف كتاب براي آنكه اين مثل را تجربه كند به عنوان يكي از تأليفات تفريحي خود شروع به نگارش اين كتاب مي‌نمايد كه مطالب آن به صورت حرف در حرف نوشته شده است؛ يعني مؤلف موضوعي را شروع مي‌كند و به فراخور بيان آن موضوع ديگري را ادامه مي‌دهد تا حجم آن به دو جلد مي‌رسد.

نكته جالب اين است كه مرحوم آيت الله سيد احمد شبيري زنجاني در فقه و اصول و كلام از شخصيت هاي بي‌نظير عصر خود به حساب مي آيند اما در كنار تمام فعاليت‌هاي تخصصي كتاب كشكول‌واره‌اي مثل الكلام يجر الكلام را مي‌نويسد.

كشكول‌هاي زياد ديگري نيز در بازار كتاب موجود است كه از آن جمله مي‌توان به كشكول شمس نوشته عطاءالله شمس دولت‌آبادي، كشكول بحراني نوشته شيخ يوسف بحراني، كشكول زمان اثر مرحوم آيت الله شيخ علي پناه اشتهاردي، كشكول منتظري اثر مرحوم شيخ محمد منتظزي يزدي اشاره کرد كه خواندن آن‌ها درا وقات فراغت خالي از لطف نيست.

كتب هجويات و هزليات

علاوه بر كتب كشكول نگارش كتبي با عنوان كتب هجويات و هزليات در ميان بزرگان ادب مشهور بوده است؛ كه شايد بتوان آن‌ها را به نوعي هم‌تراز و حتي پيشينه ادبيات اعتراض امروز دانست كه در آن با زباني طنزگونه و بعضا گزنده تلخي‌ها و مشكلات زمان بيان مي‌شد و جريانهاي سياسي و اجتماعي و شخصيت‌هاي مختلف نقد و هجو می شدند. بعضي از شعرا و اهل ادب در اين وادي زياده روي كرده و از حريم اخلاق دور شده اند اما بعضي ديگر از اين ابزار براي بيان واقعيت هاي تلخ جامعه استفاده نموده اند.

هزليات سعدي از مشهور‌ترين كتبي است كه در اين باره نوشته شده است كه در آن سعدي با لسان گزنده و بعضا بسيار تند به بعضي از مسائل در حوزه هاي مختلف متعرض شده است و اين گزندگي به حدي است كه گاهی اين كتاب در دسترس عموم مردم قرار نداشت.

هزلیات سعدی شامل سه بخش است:

بخش اول: تعدادی قطعات پراکنده و دو حکایت به نظم.

بخش دوم: به نثر است و سعدي نام آن را المجالس فی الهزل و المطایَبات گذاشته است و شامل سه مجلس شبیه وعظ است که به طنز و هزل آمیخته است.

بخش سوم: فصلي است كه وي آن را  المضحکات ناميده است كه شامل لطیفه‌هایی به نثر است.

سعدي در ابتداي هزليات خود انگيزه اش از نوشتن آن را چنين بيان مي كند:

مرا ملزم کردند بعضی از بزرگان که تصنیف کنم برای ایشان کتابی در هزل به شیوه سوزنی[سمرقندي]، من به ایشان جواب ندادم؛ پس مرا تهدید کردند به کشتن. پس به خاطر آن پاسخ دادم امر او را و سرودم این بیت‌ها و من پناه می‌برم به خداوند بلندمرتبه از برای سرودن این هزلیات. این فصلی است به شیوه هزل و این شیوه را بزرگان فضل ایراد نمی‌گیرند. برای اینکه هزل در کلام مانند نمک در غذاست. این کتاب مطایبه است و از خداوند توفیق می‌خواهم.

در ميان شاعران فارسي سنايي اولين كسي است كه به صراحت از هزل سخن گفته و سروده است:

هزل من هزل نیست تعلیم است                      بیت من بیت نیست اقلیم است

علاوه بر سعدي و سنائي، اثیرالدین اخسیکتی، عبيد زاكاني، سوزنی سمرقندی، مختاری غزنوی، انوری، شهاب ترشیزی، اصفهانی و ایرج میرزا از شاعران فارسی‌زبانی بودند که به هجو و هزل می‌پرداختند.

طنز و لطيفه

ز كتب دیگری كه با عنوان تأليفات تفريحي مي‌توان از آنها ياد كرد كتب طنز و لطيفه است. فرق كتب طنز و لطيفه با هجويات اين است كه زبان آن كمتر گزنده و هدف از نگارش آنها شادسازي مخاطب است، البته اين به معناي خالي بودن اين كتب از محتوا نيست و قطعا اهل علم وقتي دست به قلم مي‌برند نكاتي را به مخاطب خود منتقل مي‌كنند.كتاب‌هاي لطيفه و طنز بسيار زياد است كه برای نمونه به دو تا از آنها اشاره مي‌كنيم.

زهرالربيع: 

کتاب لطایف زهرالربیع نوشته مرحوم آيت الله شيخ نعمت الله جزائري، از مهم‌ترین مجموعه لطایف و حکایاتی است که در باره دین و دینداران نوشته شده است. وي كه از مجتهدین برجسته دوران صفویه است انگيزه خود را از نگارش اين كتاب ايجاد شادي براي طلاب دانستهٍ، مي‌گويد، چون طلاب به دروس سخت مشغول هستند لازم است تا كتابي از لطايف براي آنها نوشته شود تا در اوقات فراغت با خواندن آن نشاطي مجدد براي ادامه مطالعه پيدا نمايند.

كلثوم ننه:

بعضي از كتب طنز به سبب مشكل اجتماعي نوشته مي‌شد كه از آنها مي‌توان به كتاب كلثوم ننه اثر مرحوم آقا جمال خوانساري اشاره کزد. اين كتاب در عهد صفويه و به زبان فارسي نوشته شده و نویسنده در آن با زبان طنزگونه به بيان خرافه هاي موجود در جامعه آن زمان به خصوص خرافات رايج در ميان زنان اصفهاني پرداخته است.

اين کتاب طنز شامل یک مقدمه، شانزده باب و یک خاتمه است و به شیوه رساله‌های عملیه مراجع تقلید نوشته شده است كه بر لطافت اثر مي افزايد.

نكته مهم در تاليفات تفريحي آن است كه نگارنده از حريم اخلاق خارج نشود به همين منظور لازم است تا اهل ادب به پالايش تاليفات تفريحي گذشتگان بپردازند تا با پاك‌سازي آنها نمونه هايي مطابق با فرهنگ ايراني اسلامي آماده سازند كه براي همه صنوف قابل استفاده باشد./۹۲۵/ی ۷۰۲/ش

نویسنده: عبد الصالح شمس اللهي