نقش بازی در رشد اجتماعی کودکان

به گزارش سرویس فرهنگی اجتماعی خبرگزاری رسا، مهم‌ترین سرگرمی‌کودک در زندگی بازی است . بازی  به فرزندان کمک می‌کند تا به خلاقیت  و پرورش فکری، عاطفی، جسمی و اجتماعی دست یابند. بنابراین یکی از مهمترین موضوعات تربیتی است که بسیار مورد توجه روان‌شناسان و دانشمندان تعلیم و تربیت قرار گرفته است.

چگونه بازی كردن امروز فرزندان، چگونه زندگی كردن فرداي آنان را تعيين می‌كند. اگر كودكان را از بازی محروم كنيم، در واقع آنها را از زندگی کردن محروم کرده‌ایم.

کودکان با بازی کردن با پستی و بلندی‌های زندگی روبرو می‌شوند و شرایط آسان و دشوار زندگی را لمس می‌کنند و خود را با آن شرایط  درگیر می‌کند و سعی می‌کند با مشکلات دست و پنجه نرم کرده و به حل آن‌ها چاره‌اندیشی کند و در نتیجه گاهی موفق و گاهی با شکست مواجه می‌شوند و با تمرین آن مهارت‌ها ، تجربه کسب می‌کند و در نتیجه هم از لحاظ اجتماعی رشد پیدا کرده و هم نحوه تعامل با ناملایمات زندگی در بزرگسالی را یاد می‌گیرد چون شخصیت بچه در کودکی شکل گرفته یعنی بذر آن در کودکی کاشته شده و در بزرگسالی برداشت می‌شود.

فروید معتقد است بازی فعالیتی تخلیه‌ای است. فعالیتی که کودک را با شرایط دشوار مواجه می‌سازد. کودک با موقعیت خیالی خود را در قالب بزرگسالان می‌بیند خود را با رویدادهای آزاردهنده و نامطلوب درگیر می‌کند و دست و پنحه نرم کردن با مشکلات را تجربه می‌کند. او فرض کرده است که بازیها در کودکان دو عملکرد دارند: یکی رسیدن به آرزوها که می‌تواند شامل آرزوی بزرگ شدن و قوی شدن یا بطور ساده آرزوی داشتن یک جفت کفش باشد. دیگری غلبه بر مشکلات و تجربیات ناراحت کننده که طی آن کودکان می‌توانند در موقعیتی که مثلاً یک قربانی منفعل بودند، نقش فعالی را بر عهده بگیرند.

بازی کودک کار بیهوده ای نیست

علی رغم اینکه بعضی از والدین بازی کردن کودکان را تلف کردن عمر قلمداد می‌کنند و کودکان را با گذاشتن در کلاس های مختلف آموزشی از بازی کردن محروم می‌کنند اما کودک در طی بازی احساسات خود مثل ترس و خشم یا محبت را بروز می‌دهد. بازی به کودک تفکر کردن را می‌‌آموزد. به یادگیری زبان در کودک کمک می‌کند. قوه تخیل او را پرورش می‌‌دهد. در طی بازی کودک با همسالان یا اسباب بازی‌هایش می‌توان به مشکلات او یا مسائلی که باعث آزار او می‌شود پی برد.

در نتیجه بازی کودک به هیچ عنوان کار بیهوده‌ای نیست بلکه شخصیتش را شکل می‌دهد و باعث ایجاد اعتماد به نفس و قدرت ابراز وجود در میان بزرگسالان می‌شود و می‌تواند بدون ترس یا خجالت احساسات خود را بیان کند.

یافتن جنبه های مثبت زندگی از طریق بازی

بازی باعث می‌شود تا کودکان موقعیت‌های دشوار و اضطراب‌زا را تجربه کند. در این تجربه، با بازسازی موقعیت‌های واقعی، اما در قالب‌های تخیلی، خود را در نقش بزرگسالان قرار می‌دهد و سعی می‌کند تا موقعیت‌های واقعی را تجربه کند. این تجربه به کودک کمک می‌کند تا ضمن غلبه بر واقعیت‌های ناراحت کننده، جنبه‌های مثبت زندگی را نیز دریابد.

خلاقیت در برابر احساس تقصیر

اریک اریکسون یکی از مراحل رشد کودک را خلاقیت در برابر احساس تقصیر معرفی می‌کند که این مرحله از سه‌سالگی شروع می‌شود و تا پایان پنج‌سالگی به طول می‌انجامد، این مرحله طبق دیدگاه او دورۀ بازی نام‌ گرفته است در این دوره یعنی از سه سالگی تا پنج سالگی مرحله مهمی از رشد کودک است که بازی نقش مهمی در رشد این دوران دارد مثلاً کودکان نقش پدر و مادر، دکتر، پرستار، معلم، فضانورد را بازی می‌کنند و این بازی در تکوین شخصیت آن‌ها  مؤثر است؛ در این فضا، بازی جنبۀ تفریحی ندارد بلکه در این مرحله کودک برای اعمال خود هدف و منظوری را دنبال می‌کند. ابتکار یا خلاقیت را می‌توان یک نوع تولید دانست و یا به‌کارگیری انرژی در یک فعالیت یا طراحی نقشه دانست.

نقش بازی در احساس کارآمدی در برابر احساس حقارت

احساس کارآمدی که یکی از مراحل رشد است از  شش‌سالگی تا یازده‌سالگی به طول می‌انجامد در این مرحله، امیال جنسی فروکش می‌کند و بچه‌ها از خانه به مدرسه رو می‌آورند و شروع دوره مدرسه و زندگی همراه با کار است و از بازی‌های او کم می‌شود.اگر والدین فرزندان خود را در دوره قبل یعنی از سه سالگی تا شش سالگی از بازی محروم کرده باشند در دوره کارآمدی فرزندان شان مشکل پیدا می‌کنند.

نظریات پیاژه در مورد بازی

بازی با تولد كودك آغاز می‌گردد. كودكان در اوایل تولد و همزمان با سازگاری با محیط نوین حركات غیر ارادی می‌كنند. این حركات ابتدا برای كودک هیچ معنی و مفهومی ندارد. هماهنگی كودک با محیط و رشد همه جانبه او سبب می‌شود تا حركات غیرارادی به مرور به شكل تقلید از صداها و حركات اشخاص به‌ویژه مادر ظاهر گردد.

دیدگاه اسلام در مورد بازی

دین مبین اسلام نیز به عنوان کاملترین دستور زندگی توجه ویژه ای به بازی کودکان داشته است که این امربه طور کامل با مطالبی که علوم روان‌شناسی به تازگی به آن رسیده است، مطابقت دارد. رسول مکرم اسلام و سایر ائمه معصومین به امر بازی کودکان نظری ویژه داشته و همواره اصحاب و پیروان خود را به این امر سفارش می‌فرمودند، از آن جمله اینکه: امام صادق علیه السلام خطاب به یکی از اصحاب خویش فرمود: «دَعِ‏ ابْنَكَ يَلْعَبْ‏ سَبْعَ‏ سِنِين»، «بگذار فرزندت تا 7 سالگی بازی کند». (وسائل الشیعه, جلد 21, صفحه 473)

امام صادق علیه السلام فرمود: روزی امام حسین علیه السلام  در دامن پیامبر(ص) بود آن حضرت با وی بازی می‌کرد و می‌خندید.

 عایشه گفت: ای رسول خدا چقدر با این کودک بازی می‌کنی؟ رسول خدا فرمود: وای بر تو! چگونه او را دوست نداشته باشم در حالی که او میوه دل و نور چشم من می‌باشد؟ «بحارالانوار,جلد 44, صفحه 260»

همان‌گونه که از این روایت فهمیده می‌شود رسول بزرگوار اسلام با جایگاه عظیم اجتماعی و مشغله‌های عظیمی‌ که در راه تبلیغ دین داشتند، از کودکان به‌عنوان آینده‌سازان جامعه اسلامی غافل نبوده و از طریق ابزار طبیعی بازی، تلاش می‌کردند کودکان را جذب دین نموده و ایشان را تربیت کنند.

نمونه‌ای دیگر در تاریخ نقل شده است که گروهی از کودکان مشغول بازی بودند، ناگهان با دیدن پیامبر که به مسجد می‌رفت، دست از بازی کشیدند و به سوی آن حضرت دویدند و اطرافش را گرفتند، آنها دیده بودند پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله حسن و حسین را به دوش خود گرفته و با آنها بازی می‌کند به این امید هر یک دامن پیامبر را گرفته و گفتند: شتر من باش! پیامبر می‌خواست هر چه زودتر خود را برای نماز جماعت به مسجد برساند، اما دوست نداشت دل پاک کودکان را برنجاند.

 بلال در جست وجوی پیامبر از مسجد بیرون آمد وقتی جریان را فهمید، خواست بچه‌ها را تنبیه کند تا پیامبر را رها کنند. آن حضرت وقتی متوجه منظور بلال شد به او فرمود: تنگ شدن وقت نماز برای من از اینکه بخواهم بچه‌ها را برنجانم بهتر است. پیامبر از بلال خواست برود و از منزل چیزی برای کودکان بیاورد. بلال رفت و با هشت دانه گردو برگشت، پیامبر گردوها را بین بچه‌ها تقسیم کرد و آنها  راضی و خوشحال به بازی خودشان مشغول شدند.

همان گونه که از این روایت فهمیده می‌شود پیامبر توجه به رشد شخصیت کودکان را همواره مد نظر داشته و با نگرشی ویژه، اصول تربیت را در مورد کودکان به طور غیر مستقیم و با رفتار خویش به اصحاب آموزش می‌دادند.

اثرات بازی در رشد اجتماعی

روان‌کاوان و روان‌شناسان معتقدند که سال‌های اول زندگی فرد، پایه و اساس زندگی بعدی او می‌باشد زیرا در این مرحله است که کودک، خود را دریافته و از دیگران تشخیص می‌دهد . به میزانی  که کودکان در سن 3 تا 6 سالگی آزادی حساب شده و در میدان بازی قرار می‌گیرند تجربیاتی به دست می‌آورند که در بزرگسالی از آن استفاده می‌کنند.

کودکانی که به اندازه کافی بازی کرده‌اند چنین کودکانی رشد و تکامل اجتماعی خود را به طرق زیر نشان  دهد:

وقت بیشتری را در تماس‌های اجتماعی با عده زیادی از کودکان صرف می‌کند.

مهارت زیادی در ارتباط با دیگران نشان می‌دهد.

به ساختن اسباب بازی‌های اجتماعی می‌پردازد.

بیشتر می‌تواند با کودکان دیگر بازی کند./918/ی702/س

محرم آتش افروز