سبک زندگی با همسایگان از منظر امام عارفان

به گزارش خبرگزاری رسا در خراسان شمالی، در فرهنگ قرآن و اهل‌بیت (ع) زیست شایسته و زندگی پاک و پاکیزه (حیات طیبه) آنگاه شکل می‌گیرد که همگان به وظایف خود و دیگران آشنا باشند و در عمل نیز پایبندی خود را نسبت به آن حقوق و وظایف نشان دهند.

انسان‌هایی که ما همیشه و همواره با آنان رفت‌وآمد و تعامل داریم چند دسته‌اند:

1-        پدر و مادر

2-        همسر و فرزندان

3-        خویشان و بستگان

4-        همکاران (در محل کار)

5-        همراهان (در مسافرت)

6-        هم‌کیشان و مسلمانان

7-        هم نوعان

8-        همسایگان

اسلام برای ارتباط با این چند دسته از انسان‌ها واژه‌ای به‌کاربرده است که جامع همه ارزش‌ها است و آن کلمه «احسان» است. احسان شامل هر کار نیک، برخورد زیبا، کمک مالی، کمک عاطفی، گره‌گشایی، امنیت‌بخشی، ایجاد نشاط و سرور، زدودن هرگونه غم و اندوه.

در سوره نساء، خداوند احسان به برخی از این گروه‌ها را مورد تأکید و تصریح قرار داده است:

«وَ اعْبُدُوا اللَّهَ وَ لا تُشْرِکوا بِهِ شَیئاً وَ بِالْوالِدَینِ إِحْساناً وَ بِذِی الْقُرْبی وَ الْیتامی وَ الْمَساکینِ وَ الْجارِ ذِی الْقُرْبی وَ الْجارِ الْجُنُبِ وَ الصَّاحِبِ بِالْجَنْبِ وَ ابْنِ السَّبِیلِ وَ ما مَلَکتْ أَیمانُکمْ إِنَّ اللَّهَ لا یحِبُّ مَنْ کانَ مُخْتالًا فَخُورا»(1)

و خدا را بپرستید و هیچ‌چیز را شریک او قرار ندهید و به پدر و مادر نیکی کنید و به بستگان و یتیمان و بینوایان و همسایگان نزدیک و دور و یا هم‌نشین و درراه مانده و زیردستان و بردگانتان (نیز نیکی کنید) همانا خداوند هرکه را متکبر و فخرفروش باشد، دوست نمی‌دارد.

این آیه شریفه دارای چند پیام برای سبک زندگی اسلامی است:

1-        عبادت خدا بدون شرک (پایه و اساس زندگی و حیات طیبه دینی است)

2-        در کنار بندگی خدا نیکی به پدر و مادر اولویت دوم است.

3-        انسان خداپرست، نسبت به بستگان، محرومان، همراهان و همسایگان، درراه ماندگان و زیردستان و بردگان بی‌تفاوت و بی تعهد نیست.

4-        هرکسی نسبت به دیگران تکبر و فخرفروشی از خود نشان دهد، نزد خدا محبوبیتی ندارد.

یکی از گروه‌هایی که در این آیه به گونه پررنگ و مکرر موردتوجه قرارگرفته است، «همسایه» است. موضوع این نوشتار نیز همین عنوان است.

در این مقاله بر آنیم که پیرامون این مسئله اجتماعی، پژوهشی نسبتاً هم سویه داشته باشیم و محور نوشتار را هم سخنان ژرف امام سجاد (ع) در «رساله الحقوق» و «صحیفه سجادیه» قرار داده‌ایم.

البته بر اساس کلمات نورانی امام سجاد (ع) در چند محور درنگ و درایت خواهیم داشت:

1-        حریم همسایگی

2-        حق همسایگی

3-        حرمت همسایگی

«حریم و حد همسایگی»

در روایات اسلامی تا چهل خانه از هر طرف، «همسایه» به شمار آمده‌اند:

رسول خدا (ص): «اربعون داراً جارّ»(2) تا چهل خانه همسایه‌اند.

امام علی (ع): «حَریمُ المَسجِدِ اَربعُونَ ذراعاً وَ الجِوارُ اَربعُونَ داراً مِن اَربَعَه جَوانِبِهَا»(3)

حریم مسجد چهل ذراع است و تا چهل خانه از چهار طرف منزل، همسایه به شمار می‌آیند.

بنابراین تعریف از همسایگی، بسیاری از روستاهای کوچک، آپارتمان‌نشینان در شهرها و خیلی از محله‌ها، خیابان‌ها و کوچه‌ها، با یکدیگر همسایه‌اند و شایسته است حق همسایگی را پاس بدارند.

البته این همسایگان ازلحاظ اقسام و احسان متفاوت‌اند که به آن اشاره می‌کنیم:

در حدیثی از پیامبر اکرم (ص) می‌خوانیم که: همسایه‌ها بر سه دسته می‌باشند: اول همسایه‌ای که سه حق دارد و آن همسایه مؤمنی است که فامیل و خویش هم هست. دوم همسایه‌ای که فامیل نیست و از دو امتیاز هم‌جواری و هم‌کیشی برخوردار است و دو حق دارد و سوم همسایه‌ای که هم دیوار است ولی نه از بستگان به شمار می‌رود و نه از مسلمانان که یک حق دارد.

از نگاه دیگر نیز همسایه‌ها به دودسته تقسیم می‌شوند:

الف: همسایه نزدیک

ب: همسایه دور

در آیه شریفه آغاز نوشتار آمده است که «وَ الْجارِ ذِی الْقُرْبی وَ الْجارِ الْجُنُبِ» که اشاره به همین نکته است.

سطوح متفاوت همسایگان حقوق متفاوت را نیز در پی دارد. عایشه همسر پیامبر (ص) می‌گوید به آن حضرت گفتم: إِنَّ لِی جَارَیْنِ فَإِلَی أَیِّهِمَا أُهْدِی؟ قَالَ: «إِلَی أَقْرَبِهِمَا مِنْکِ بَابًا»

دو همسایه دارم کدام‌یک در هدیه گرفتن اولویت‌دارند، آن حضرت فرمود: آنکه خانه‌اش نزدیک‌تر است. (شاید هم اشاره به ذی‌القربی باشد)

گزیده سخن آن‌که در احسان و اکرام به همسایگان همه آنان را باید مدنظر داشت ولیکن رعایت اولویت‌ها از جهت خویشاوندی و نیازمندی و نزدیکی فیزیکی امری شایسته و خداپسندانه‌تر است.

چه زیباست آمار و آدرس و شناخت خودمان را نسبت به همسایگان داشته باشیم تا به هنگام کمک و کرامت نسبت به آنان مهم را از مهم‌تر، نیازمند را از نیازمندتر، بازشناسیم و بتوانیم به‌جا و به‌موقع گره‌گشایی نموده و سروری را به خانواده‌ای هدیه نماییم.

«حقوق همسایگان»

در آموزه‌های دینی، مؤمنان هر یک بر گردن دیگری حقوقی دارند که در روایتی، پیامبر (ص) بیش از سی حق از آن‌ها را برشمرده است!

اما حقوق همسایگان به گونه ویژه و جداگانه در معارف دینی بازگو شده است تا اهمیت حقوق آنان نسبت به دیگر مؤمنان برجسته‌تر و ملموس‌تر گردد.

پیامبر اسلام (ص) در یک بیان شیوا و فراگیر در ترسیم حقوق همسایگان می‌فرمایند:

-           اِنِ اسْتَغَاثَک أَغَثْتَهُ (اگر از تو کمک خواست کمکش کنی)

-           وَ إِنِ اسْتَقْرَضَک أَقْرَضْتَهُ (اگر از تو قرض خواست به او قرض بدهی)

-           وَ إِنِ افْتَقَرَ عُدْتَ عَلَیهِ (اگر نیازمند شد نیازش را برطرف سازی)

-           وَ إِنْ أَصَابَتْهُ مُصِیبَةٌ عَزَّیتَهُ (اگر مصیبتی دید او را دلداری دهی)

-           وَ إِنْ أَصَابَهُ خَیرٌ هَنَّأْتَهُ (اگر خیر و خوبی به او رسید به وی تبریک گوی)

-           وَ إِنْ مَرِضَ عُدْتَهُ (اگر بیمار شد به عیادتش بروی)

-           وَ إِنْ مَاتَ تَبِعْتَ جَنَازَتَهُ (وقتی مرد در تشییع‌جنازه‌اش شرکت کنی)

-           وَ لَا تَسْتَطِیلُ عَلَیهِ بِالْبِنَاءِ فَتَحْجُبَ الرِّیحَ عَنْهُ إِلَّا بِإِذْنِهِ (خانه‌ات را بلندتر از او نسازی تا جلوی جریان هوا را بر او بگیری، مگر آن‌که خودش اجازه بدهد)

-           وإن اشتریت فاکههٔ فاهد له (اگر میوه‌ای خریدی برای او تعارف بفرستی)

-           فإن لم تفعل فأدخلها سرا (اگر این کار را نکردی مخفیانه میوه را به خانه‌ات ببر)

-           ولا تخرج بها ولدک لیغیظ بها ولده (فرزندت را همراه میوه بیرون نیاور که بچه او با دیدن میوه در دست او ناراحت شود)

-           ولا تؤذه بریح قدرک إلا أن تعرف له منها (4) (با بوی و دود دیگت او را ناراحت نکن مگر آن‌که مقداری از غذای آنان را برای او بفرستی)

این تابلوی زیبایی از رعایت حقوق همسایگان است که بنیان‌گذار اسلام عزیز آن را به تصویر کشیده است. اگر مسلمانان به این رهنمودها پایبندی داشته باشند، چهره جامعه دینی دلپذیر، آرام، یکدست و باکرامت خواهد بود و خواهد ماند.

امام سجاد (ع) نیز در «رساله الحقوق» در بخش مربوط به حقوق همسایگان، کلمات نورانی و راهگشایی دارند که در ذیل به آن اشاره می‌کنیم:

أَمّا حَقُّ جارِک: اما حق همسایه‌ات این است:

- فَحِفظُهُ غائِبا (در غیاب او آبرویش را حفظ کنی)

-           وَ إِکرامُهُ شاهِدا (و در حضورش او را احترام کنی)

-           وَ نُصرَتُهُ إِذا کانَ مَظلوما (اگر به او ستم شد یاری‌اش رسانی)

-           و َلا تَتَّبِع لَهُ عَورَهَ (دنبال عیب‌هایش نباشی)

-           فَإِن عَلِمتَ عَلَیهِ سوءً سَتَرتَهُ عَلَیهِ (اگر بدی از او دیدی بپوشانی)

-           وَ إِن عَلِمتَ أَنَّهُ یقبَلُ نَصیحَتَک نَصَحتَهُ فیما بَینَک و َبَینَهُ (اگر بدانی که پند و اندرز تو را می‌پذیرد او را در نهان نصیحت‌کنی)

-           وَ لا تُسَلِّمهُ عِندَ شَدیدَةٍ (در سختی‌ها رهایش نکنی)

-           وَ تُقیلُ عَثرَتَهُ (از لغزشش درگذری)

-           وَ تَغفِرُ ذَنبَهُ (خطایش را ببخشی)

-           وَ تُعاشِرُهُ مُعاشَرَةً کریمَهَ (5) (و با او بزرگوارانه معاشرت کنی)

«حرمت همسایگان»

واژه «حسن الجوار» و حسن همسایگی در آموزه‌های دینی فراوان به چشم می‌خورد. رعایت حرمت و کرامت و آبرو و موقعیت همسایگان اصلی است که در بیان پیامبر (ص) و اهل‌بیت (ع) بر آن تأکید و تکرار شده است.

رسول خدا (ص) فرمود: «حُرْمَةُ الْجارِ عَلَی الْإِنْسانِ کحُرْمَةِ أُمِّهِ»(6) احترام همسایه بر انسان، همانند احترام مادرش است.

و نیز فرمود: با همسایه‌ات نیکو همسایه داری کن تا مؤمن باشی. (7)

امام علی (ع) فرمود:

«مَا تَأکدَتِ الحُرمَةُ بمِثلِ المُصاحَبَةِ و المُجاوَرَةِ»(8) بر هیچ حرمتی همچون حرمت هم‌نشینی و همسایگی تأکید نشده است.

امام صادق (ع) فرمودند: «عَلَیکم بِحُسنِ الجِوارِ فَإنَّ اللّهَ أَمرَ بِذلک»(9) بر شما باد حسن همسایگی که خداوند به این کار فرمان داده است.

تشبیه احترام و حرمت همسایه به مادر، نکاتی چند به همراه دارد:

1-        احترام مادر واجب است، احترام همسایه نیز

2-        حرمت نهادن به مادر واقعی است نه مصنوعی

3-        احترام به مادر در برابر چیزی نیست.

4-        حرمت به مادر فرمان خداوند است.

5-        در این حرمت شناسی به انتظار پاداش انسانی نباید بود.

6-        بی‌احترامی به مادر گناه و امری ناپسند است.

گزیده و سخن آن‌که چنین هم‌جواری، تنها خوبی کردن و آزار نرساندن نیست، بلکه صبر بر آزار همسایه مرحله عالی اخلاقی آن است.

امام کاظم (ع) می‌فرمایند: «لَیسَ حُسْنُ الْجِوَارِ کفَّ الْأَذَی وَ لَکنَّ حُسْنَ الْجِوَارِ الصَّبْرُ عَلَی الْأَذَی» حسن همسایگی، این نیست که آزار نرسانی، بلکه حسن همسایگی این است که در برابر آزار و اذیت همسایه شکیبا باشی.

این اوج حرمت و احترام به همسایه در منطق پیشوایان معصوم است.

امام سجاد (ع) در دعای 26 صحیفه سجادیه در این زمینه تابلوی بزرگ از وظایف و حقوق و حرمت همسایگان نسبت به یکدیگر را به تصویر کشیده است که آن را در این نوشتار می‌آوریم تا به عمق سبک زندگی اسلامی بیشتر و بهتر پی ببریم و به آن دلدادگی پیدا کنیم.

«اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ تَوَلَّنِی فِی جِیرَانِی ... بِأَفْضَلِ وَلَایتِک وَ وَفِّقْهُمْ لِإِقَامَةِ سُنَّتِک، وَ الْأَخْذِ بِمَحَاسِنِ أَدَبِک» خدایا بر محمد و آلش درود فرست و مرا در رابطه با همسایگانم یاری ده به بهترین وجه و آنان را برای برپایی سنتت توفیق عنایت کن و آنان را بر ادب‌های نیکو آراسته دار.

-           فِی إِرْفَاقِ ضَعِیفِهِمْ (در یاری ناتوانان از آنان)

-           وَ سَدِّ خَلَّتِهِمْ (و در برآوردن حاجات ایشان)

-           وَ عِیادَةِ مَرِیضِهِمْ (و در عیادت بیماران)

-           وَ هِدَایةِ مُسْتَرْشِدِهِمْ (و راهنمایی جویندگان حق)

-           وَ مُنَاصَحَةِ مُسْتَشِیرِهِمْ (و خیرخواه مشورت جویان)

-           وَ تَعَهُّدِ قَادِمِهِمْ (و دیدن از سفر برگشتگان)

-           وَ کتْمَانِ أَسْرَارِهِمْ (و پنهان داشتن رازهای آنان)

-           وَ سَتْرِ عَوْرَاتِهِمْ (و پوشاندن عیوب آنان)

-           وَ نُصْرَةِ مَظْلُومِهِمْ (و یاری ستمدیدگان از آن‌ها)

-           وَ حُسْنِ مُوَاسَاتِهِمْ بِالْمَاعُونِ (کمک نمودن در رخت و لباس و کالا)

-           وَ الْعَوْدِ عَلَیهِمْ بِالْجِدَةِ وَ الْإِفْضَالِ (و از دارایی و احسان خود نسبت به آن‌ها دریغ نکردن)

-           وَ إِعْطَاءِ مَا یجِبُ لَهُمْ قَبْلَ السُّؤَالِ (و بخشیدن پیش از سؤال کردن آنان)

-           وَ اجْعَلْنِی اللَّهُمَّ أَجْزِی بِالْإِحْسَانِ مُسِیئَهُمْ (بدکردار آنان را به نیکویی پاسخ دادن)

-           وَ أُعْرِضُ بِالتَّجَاوُزِ عَنْ ظَالِمِهِمْ (از ستمگران آنان درگذشتن)

-           وَ أَسْتَعْمِلُ حُسْنَ الظَّنِّ فِی کافَّتِهِمْ (با همه آنان به حسن ظن رفتار کنم)

-           وَ أَتَوَلَّی بِالْبِرِّ عَامَّتَهُمْ (و به نیکی با همه آنان برخورد کنم)

-           وَ أَغُضُّ بَصَرِی عَنْهُمْ عِفَّةً (و چشمم را همراه با عفت از نوامیس آنان فروگیرم)

-           وَ أُلِینُ جَانِبِی لَهُمْ تَوَاضُعاً (به نرمی و فروتنی با آنا تعامل نمایم)

-           وَ أَرِقُّ عَلَی أَهْلِ الْبَلَاءِ مِنْهُمْ رَحْمَةً (بر آسیب‌دیدگانشان رحمت برم)

-           وَ أُسِرُّ لَهُمْ بِالْغَیبِ مَوَدَّةً (در باطن نیز آنان را دوست بدارم)

-           وَ أُحِبُّ بَقَاءَ النِّعْمَةِ عِنْدَهُمْ نُصْحاً (ضمن خیرخواهی بقاء نعمت‌ها را برایشان بخواهم)

-           وَ أُوجِبُ لَهُمْ مَا أُوجِبُ لِحَامَّتِی (هرچه برای بستگان خویش می‌خواهم برای آنان نیز بخواهم)

-           وَ أَرْعَی لَهُمْ مَا أَرْعَی لِخَاصَّتِی (رعایت کنم حقوق آنان را مانند اقوام و خویشانم)

و در پایان این دعا، دعایی زیبا برای همسایگان دارند:

«خدایا ضمن درود بر پیامبر و آلش، آنچه برای همسایگان خواستم از طرف آنان به من ارزانی دار و مرا به بهترین وجه ازآنچه نزد آنان است بهره‌مند فرما. بصیرت آنان را نسبت به من افزون فرما تا به‌واسطه من به سعادت برسند و من هم در مقابل کسب سعادت کنم»

این بود هنر زیبای زین‌العابدین و سیدالساجدین و امام العارفین در ترسیم حقوق و حدود و حرمت همسایگان نسبت به یکدیگر. چه نیکوست که این آموزه‌ها را سرلوحه زندگی دینی و اسلامی خویش قرار دهیم تا دیگران با دیدن این‌همه حرمت حقوق همسایگان، به آداب و وظایف شهروندی از نگاه دین آشنا گردند.

• همسایه خوب و بد

از نگاه دیگر می‌توان همسایه‌ها را به دودسته تقسیم کرد:

الف: همسایگان خوب

ب: همسایگان بد

-           همسایگان خوب

درباره همسایگان خوب در معارف دینی به نشانه‌ها و کدهایی می‌توان اشاره کرد:

2 و 1 – افشاگر خوبی‌ها و پرده‌پوش بدی‌ها

مفهوم کلام امام جواد (ع) فرمودند: «ان رأی سیئه افشاها و ان رأی حسنه اخفاها» این است که «ان رأی حسنه افشاها و ان رأی سیئه اخفاها»

اگر نیکی و خوبی ببیند آن را اعلام و آشکار می‌سازد و اگر بدی و زشتی مشاهده کند آن را می‌پوشاند.

3- تحمل سختی‌های همسایه

همسایه خوب آن نیست که آزار نمی‌رساند، بلکه همسایه خوب آن است که آزار و اذیت همسایه را تحمل می‌کند.

امام کاظم (ع): «لَیسَ حُسْنُ الْجِوَارِ کفَّ الْأَذَی وَ لَکنَّ حُسْنَ الْجِوَارِ الصَّبْرُ عَلَی الْأَذَی»

4- همه 22 صفتی که امام سجاد (ع) بیان کردند، صفات همسایگان خوب است که در همین نوشتار آن‌ها را نام بردیم.

-           همسایه بد

در دعای «سمات» سخن از «جار سوء» یعنی همسایه بد چندین بار تکرار شده است. در روایات از همسایه بد به‌عنوان همسایه کمرشکن یادشده است. همسایه‌های بد نیز نشانی و علائمی دارند که می‌توان به آن‌ها اشاره نمود:

1-        آبروریز و رسواگر

امام جواد (ع): «ان رأی حسنه افشاها و ان رأی سیئه اخفاها» بدی‌ها را آشکار می‌سازد و خوبی‌ها را مخفی می‌کند و کتمان می‌نماید.

2-        بخالت

بخل یکی از صفات زشت است که در همسایگان ممکن است پیدا شود.

قرآن می‌فرماید: «و یمنعون الماعون»(10) حتی از (عاربه) دادن وسایل ضروری زندگی (به دیگران) خودداری می‌کنند.

3-        حسادت

بسیاری از همسایگان نعمت‌های خدادادی را نسبت به دیگران نمی‌توانند تحمل کنند و در آرزوی زوال آن‌ها از همسایگان می‌باشند؛ مانند فرزند خوب، شغل مناسب، وسیله نقلیه خوب و ...

قران می‌فرماید: از شر حسودان به خدا باید پناه برد (و من شر حاسد اذا حسد)(11)

4-        ناامن سازی

امام رضا (ع): «لیس منا من لم یأمن جاره بوائقه» از ما نیست کسی که همسایه‌اش از دست او امنیت نداشته باشد./9314/پ503/ب1

منابع:

1- سوره نساء آیه 36.

2- میزان الحکمه، ری‌شهری ج 2 ص 402.

3- میزان الحکمه، ری‌شهری ج 2 ص 402.

4- میزان الحکمه، ج 2 ص 401.

5- میزان الحکمه ج 2 ص 402.

6- میزان الحکمه ج 2 ص 397 – 396.

7- همان.

8- میزان الحکمه ج 2 ص 397 – 396.

9- همان.

10- سوره ماعون آیه 7.

11- سوره فلق آیه 5.