شماره 42 فصلنامه «مطالعات تاریخ اسلام» منتشر شد

به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، چهل و دومین شماره فصلنامه علمی ـ پژوهشی فصلنامه «مطالعات تاریخ اسلام» به صاحب امتیازی پژوهشکده تاریخ اسلام با مدیر مسؤولی سید هادی خامنه ای و سردبیری مهدی محقق ویژه پاییز 98 منتشر شد.

در این فصلنامه در 7 مقاله منتشر شده است و عناوین، نام نویسندگان و چکیده مقالات به شرح زیر است:

ظهور و افول پارسیانِ اسماعیلی مسلک آذربایجان در قرن ششم هجری    

سیدمسعود شاهمرادی

چکیده: پارسیان گروهی ازمردم آذربایجان بودند که در آغاز تأسیس دولت نزاریه در ایران، در اواخر قرن پنجم و اوایل قرن ششم هجری، به آنان پیوسته و به کیش اسماعیلیه نزاری گرویدند اما سپس روابط میان آنان و نزاریانِ الموت دچار تنش گردید که در نهایت به سرکوبی پارسیان توسط نزاریانِ الموت انجامید. این مقاله با استفاده از روش توصیفی - تحلیلی مبتنی بر مطالعات کتابخانه ای به دنبال تبیین این مسئله است که هویت و عقاید گروه موسوم به پارسیانِ آذربایجان در قرن ششم هجری چه بوده است؟ فرض این است که پارسیان گروهی از مردم آذربایجان بودند که وابستگی خویش نسبت به افکار و اندیشه های ملی ایرانی را حفظ کرده و تحت تأثیر برخی عقاید غالیان شیعی نیز قرار گرفته بودند و نسبت به جریان های مخالف دستگاه خلافت عباسی همدلی نشان می دادند. آنان همزمان با ظهور دولت اسماعیلیانِ نزاری ایران،به کیش اسماعیلیه نزاری گرویدند اما به سبب اختلافات عقیدتی و رقابت های ناشی از قدرت طلبی، روابط آنان با اسماعیلیانِ نزاری به تیرگی انجامید.

بررسی تطبیقی رویکرد رساله‌های تحریم دخانیات در عصر قاجار  

محمد ولی پور، طاهره عظیم زاده تهرانی، زهرا علیزاده بیرجندی، اردشیر اسد بیگی

چکیده: دخانیات و ابعاد سیاسی، اجتماعی و اقتصادی آن از مباحث مهم در مطالعات تاریخ سیاسی و اجتماعی ایران عصر قاجاریه است. در این دوران پیرامون تحریم دخانیات علمای شیعه رساله هایی نوشته اند. از جمله رساله های تدوین شده در این دوره می توان به رساله های کربلایی، هیدجی و محمدباقر بیرجندی اشاره کرد. در این نوشتار تلاش شده مقایسه ای تطبیقی میان سه رساله فوق در باب دخانیات انجام گیرد و رویکردهای مختلف اجتماعی، سیاسی و فقهی آنها مورد بررسی قرار گیرد. در میان این آثار رساله نصح الاستغاثه من ملاعین ثلاثه بیرجندی به سبب دیدگاه های فقهی، رویکرد پزشکی و اجتماعی آن در خور توجه است. از این رو مقاله حاضر با روش توصیفی – تحلیلی به مقایسه دیدگاه های مطرح در آثار فوق پرداخته است. یافته های پژوهش نشانگر رویکرد اجتماعی به عنوان وجه اشتراک این آثار است، اما نگرش جامع بیرجندی و اهتمام وی به ابعاد اجتماعی، فردی، پزشکی و فقهی تریاک سبب شده که اثرش از سایر آثار متمایز باشد.

واکاوی محل برگزاری مجالس امالی شیخ صدوق        

محمد نویدفر، دکتر لیلا نجفیان رضوی، دکتر محمود مهدوی دامغانی

چکیده: با توجه به جایگاه ممتاز شیخ صدوق در میان فقها و محدثین متقدم شیعه، تاکنون پژوهش‌های بسیاری در خصوص ابعاد گوناگون حیات و فعالیت­ های وی صورت گرفته‌ است. با این همه هنوز برخی از وجوه زندگی صدوق در ابهام باقی مانده‌ است. از جمله مواردی که با این رویکرد می‌توان به بررسی آن پرداخت مسأله‌ شناسایی محل دقیق برقراری مجالس املاء شیخ صدوق‌ است. امری که از توجه به تعارض آراء پژوهشگران با یکدیگر در این زمینه و نیز تعارضِ این نظرات با داده‌های موجود در متن کتاب امالی حاصل شده‌ است. برای پاسخ به پرسش اصلی این پژوهش، در خصوص محل برگزاری مجالس املاء شیخ صدوق، از روش توصیفی - تحلیلی استفاده شده­ است. توجه به داده­ های موجود در متن کتاب امالی، ساختار و محتوای این اثر، شرایط زمان املاء آن و سایر مستندات موجود؛ در نهایت این فرضیه را مورد تایید قرار می‌دهد که تمامی مجالس امالی شیخ صدوق از ابتدا در نیشابور برقرار شده و فقط چند مجلسِ مشخص او در طوس بوده‌ است.

انگاره های عالمان مسیحی از ویژگی اجتماعی پیامبر اسلام(ص) از قرن هشتم تا چهاردهم میلادی     

علیمحمد ولوی، راضیه سیروسی

چکیده: ​­از آغازین سال‌های ظهور اسلام و گسترش آن در سرزمین‌های مسیحی‌نشین، موضع‌گیری­ متفاوتی نسبت به اسلام و بخصوص پیامبر(ص) گرفته ­شد و عمده این مواضع، قالب مقابله داشت. حضرت محمد(ص) در آثار مسیحی، چهره‌ای بیمارگونه، متمایل به سحر و جادو، حیله‌گر، شهوت‌ران، انتحارطلب و مقلد مسیحیت، معرفی شده ‌است، انگاره­ هایی که مستقیماً در شکل‌گیری تصورات غربی از پیامبر اکرم(ص) تأثیر داشته ­است.این انگاره ­ها در دو گونه ویژگی فردی و اجتماعی پیامبر(ص)، شناسایی شد. در مقاله حاضر، بی ­آنکه در پی بررسی علت ظهور تصاویر در ذهنیت عالمان غربی باشیم، کوشش شده تا نسبت میان متغیرهایی چون محل نشو و نما، وابستگی سیاسی و رشته تخصصی عالمان مسیحی با انگاره‌های آنان از ویژگی اجتماعی پیامبر(ص) طی قرن هشتم تا چهاردهم میلادی، مورد بررسی قرار گیرد. این پژوهش، در پی پاسخ‎گویی بدین سؤال است که چه رابطه معناداری میان متغیرهای فوق و انگاره عالمان مسیحی از ویژگی­ های اجتماعی پیامبر(ص) وجود دارد؟ نتایج نشان داد که عالمان مسیحی، با وجود تفاوت دوره زمانی، زادگاه و حرفه، انگاره واحدی از ویژگی ­های اجتماعی پیامبر اسلام داشته ­اند.

ایلخانان و ضرورت های بازسازی بغداد          

مصطفی ناصری راد

چکیده: تهاجم ویرانگر مغول‌ها به بغداد از سوی هلاکو به دستور خان بزرگ منگو قاآن در سال 656 هـ ق موجب کشت و کشتار و ویرانی و تخریب بغداد شد. این پژوهش همِّ اصلی خود را بر اهتمام ایلخانان در بازسازی و رونق تجاری در شهر بغداد در فاصله زمانی 656 هـ ق تا 750 هـ ق می‌نهد و به تحلیل علل و انگیزه‌های ایلخانان در بازسازی بغداد و تأثیر ساخت سیاسی و نگرش طبقه حاکمه اعم از ایلخانان و وزرا بر ساختار اجتماعی و اقتصادی این شهر می‌پردازد. بر پایه یافته‌های این پژوهش به رغم اهتمام ایلخانان بر عمران و آبادانی و رونق تجاری و اقتصادی بغداد، بنابر علل و عوامل متعدّد شکوفایی و پیشرفت در آن چندان رضایت‌بخش نبوده است.

بررسی تغییرات مذهبی رساله‌های تعبیرخواب از دوره‌ تیموری به عصر صفوی و قاجار

زینب عیوضی، علیرضا ملایی توانی

چکیده: باورهای شیعی طی سده نهم، همزمان با حکومت تیموریان، در اعتقادات عامیانه رخنه یافت. رسمی شدن مذهب تشیع در سال‌های ابتدایی حکومت صفویه این روند را تسریع کرد. تغییرات مذهبی سده‌های میانه و پس از آن، الگوهای اعتقادی جامعه ایرانی را متأثر ساخت. رویا و تعبیرخواب که از سده‌های نخستین هجری در میان مسلمانان، تحت تأثیر آیات قرآن، احادیث، و همچنین نفوذ میراث تمدنی ایرانی و عبری رونق داشت، به عنوان یکی از نمودهای فرهنگی جامعه، تجلی‌گاه باورها و اعتقادات مذهبی واقع شد. برخی داده‌های تاریخی مؤید ورود مضامین فرهنگ شیعی به رویاهای نخبگان و همچین عامه مردم هستند. این تغییرات، کنش خوابگزاران و مؤلفان رساله‌های تعبیرخواب را تحت تأثیر قرار داد و در دو قسمت دیباچه و متن رساله‌های تعبیرخواب به‌شکل ورود نمادهای شیعی جلوه‌گر شده است.

ابزارهای مورد استفاده در مجازات مجرمان در ایران سده‌های میانه           

امید بهرامی نیا، سید احمدرضا خضری

چکیده: قبایل صحراگردی که در سده‌های میانه به ایران سرازیر شدند و چندی بعد به حکومت رسیدند، به‌رغم ادّعای حمایت از شریعت و پاسداشت آن،در عمل و در عرصه تعامل با دیگران، به آموزه‌های اسلام دایر بر حفظ حقوق دیگران و بویژه مخالفان پایبند نماندند. گفتنی است که این رویکرد فقط از سوی آنان اتّخاذ نشد و گروه‌های رقیب و سایر بازیگران عرصه سیاست نیز عملا چنین رویه‌ای در پیش گرفتند  و بر این اساس، حجم عظیمی از ابزارهای مجازات در منازعات سیاسی ـ مذهبی ایران آن زمان به کار رفت. از اینرو این پژوهش در پی پاسخگویی به این پرسش اصلی است که چرا و چگونه این ابزارها برای مجازات افراد مجرم و غیر مجرم به کار رفت؟ نویسندگان برای پاسخگویی به این پرسش بر اساس روش توصیفی- تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه‌ای، در وهله نخست نوع و چگونگی کاربرد ابزارهای مجازات را واکاوی نموده و سپس میزان انطباق آنها را  با آموزه‌های شریعت و چرائی به کار گیری آنها را در دوره مورد بحث، بررسی کرده اند.