زندگی، فعالیت ها، افکار و تجربیات شهید صدر (بخش دوم)

به گزارش خبرگزاری رسا به نقل از دفتر انتشارات راه یار در قم، دومین نشست از سلسله نشست های روایت حجره در راستای آشنایی با زندگی، فعالیت ها، افکار و تجربیات شهید صدر در حسینیه هنر قم برگزار شد.

آنچه می خوانید مشروح بخش دوم این نشست است:

تفاوت امام خمینی و شهید صدر

معاون پژوهشی پژوهشگاه شهید صدر به تفاوت اساسی بین اندیشه سیاسی امام خمینی(ره) و سایر علمای معاصر اشاره کرد و افزود: امام خمینی(ره) دشمن اصلی جهان اسلام را غرب و آمریکا می‌دانست، اما تقریباً غالب علمای دیگر، شرق و کمونیسم را دشمن اصلی محسوب می‌کردند. حتی می‌توان گفت که از آثار شهید صدر نیز چنین برمی‌آید که ایشان هم نسبت به کمونیسم بیشتر احساس خطر می‌کرد؛ هرچند شهید صدر در آثارش توضیح می‌دهد که عملاً غرب و شرق یک جبهه هستند و یک پایگاه و خاستگاه نظری دارند که همان ماتریالیسم است و از این نظر مواجهه اسلام با این‌ها در یک سطح است.

حجت الاسلام موذنی به تشریح دلایل احساس خطر علمای معاصر از کمونیسم پرداخت و گفت: کمونیسم در زمان شهید صدر حضور فعال و چشمگیری در جوامع اسلامی به ویژه عراق داشت و از طرف دیگر کمونیسم دارای تفکر الحادی بود، در حالی ‌که کشورهای غربی از نظر دینی اهل کتاب محسوب می‌شدند.

برخی روایت های دیدار امام خمینی و آیت الله حکیم مخدوش است

حجت الاسلام موذنی به دیدار امام خمینی(ره) و آیت الله سید محسن حکیم در هنگام ورود امام خمینی به نجف اشاره کرد و گفت: برخی روایات آن دیدار مخدوش است و برخی از کسانی که روایات را نقل کرده اند در جلسه حاضر نبوده‌اند.

معاون پژوهشی پژوهشگاه شهید صدر عنوان کرد: سید محمدباقر حکیم که مسئول امور آیت‌الله حکیم بوده بخشی از مطالب نقل‌شده از دیدار امام خمینی(ره) و آیت الله حکیم را رد می‌کرد.

معاون پژوهشی پژوهشگاه شهید صدر عنوان کرد: امام خمینی(ره) در راستای همان اهداف مبارزه با غرب به نجف آمد و به دنبال مرجعیت نبود و از توسعه دستگاه مرجعیتی در نجف پرهیز داشت.

مرجعیت پس از آیت الله حکیم

این پژوهشگر اظهار داشت: بعد از وفات آیت الله سید محسن حکیم، با تلاش حزب بعث و حسن البکر، فضای مبارزه با مرجعیت تحت عنوان مبارزه با ارتجاع بسیار جدی شد، به‌حدی که گاهی مردم عادی هم در خیابان‌ها طلاب را مورد ضرب و شتم قرار می‌دادند.

وی ابراز کرد: در فضای مبارزه با مرجعیت و بعد از وفات آیت الله حکیم، شهید صدر برای ایستادگی در مقابل حزب بعث و باقی ماندن دین و حوزه در نجف و عراق معتقد بودند که باید مرجعیت عراق در دست کسی باشد که به‌واسطه او مرجعیت در عراق یکپارچه بماند و حفظ شود.

حجت الاسلام موذنی بیان داشت: شهید صدر از ابتدا از حیث سیاسی و اجتماعی و با توجه به شرایط بعثی‌ها نگرانی‌هایی درباره مرجعیت آیت‌الله خویی داشت، اما عملاً حفظ مرجعیت یکپارچه در عراق در غیر مرجعیت آیت‌الله خویی ممکن نبود.

معاون پژوهشی پژوهشگاه شهید صدر گفت: پس از وفات آیت الله حکیم، شهید صدر موافق مرجعیت آیت الله خوئی بود اما معتقد به ضرورت کمک و حمایت از ایشان در مسائل اجتماعی بود که این نظر شهید صدر در ابتدا با موافقت آیت الله خوئی همراه شد.

این پژوهشگر عنوان کرد: بعدها شرایط تغییر کرد و فشارهای مقلدان نیز زیاد شد و شهید صدر برخلاف نظر اولیه‌اش و در سن 41 سالگی مجبور به انتشار رساله عملیه شد.

تقلید اهل سنت از شهید صدر

وی با اشاره به اینکه شهید صدر مقلّدان فقهی سنی مذهب داشته است، این امر را کم نظیر دانست و اظهار داشت: نوع فتوا و حضور اجتماعی شهید صدر به گونه‌ای بوده است که اهل سنت روشنفکر به‌رغم تفاوت اعتقادی در مجموعه علمای موجود شهید صدر را بهترین فرد برای پیروی فقهی می‌دیدند و از طریق رساله الفتاوی الواضحة در واقع از او تقلید می‌کردند.

شهید صدر نگاه فراملی به مسئله ولایت فقیه داشت

معاون پژوهشی پژوهشگاه شهید صدر با بیان اینکه شهید صدر مرجعی است که برای مسئله ولایت فقیه با نگاه فراملی شهید شده است، گفت: شهید صدر با سلوک خود بیان می‌کند که ولایت فقیه مرزبندی نمی‌شود و عملاً خود را فدای این حقیقت می‌کند.

این پژوهشگر عنوان کرد: شهید صدر معتقد است اگر «مرجعیت صالحه» که عملاً همان ساختار ولایت فقیه است شکل بگیرد همگان باید در خدمت آن باشند.

وی با بیان اینکه شاگردان شهید صدر قبل از انقلاب برای تبلیغ مرجعیت ایشان در قم فعالیت می‌کردند، اظهار داشت: شهید صدر پس از پیروزی انقلاب، تبلیغ برای مرجعیت خود را مطلقاً ممنوع کرد و اعتقاد داشت با تشکیل حکومت توسط امام خمینی(ره)، همه باید در خدمت ایشان باشند و در همین راستا بود که توصیه معروف «ذوبوا فی الامام الخمینی» از ایشان و خطاب به شاگردانشان صادر شد.

اجازه گرفتن شهید صدر از امام خمینی برای ماندن در عراق

این پژوهشگر اظهار داشت: آیت الله محسن اراکی نقل می‌کنند که شهید صدر با ارسال پیامی توسط ایشان و آیت‌الله مهری برای ماندن خود در عراق از امام خمینی(ره) اذن می گیرد چرا که ایشان را ولی فقیه می داند و می خواهد در صورت کشته شدن تحت اذن ولی فقیه، شهید شود.

70 درصد از قانون اساسی کشور با محتوای پیش نویس شهید صدر یکسان است

حجت الاسلام موذنی با بیان اینکه شهید صدر اولین کسی که است پیش نویس فقهی برای قانون اساسی جمهوری اسلامی نوشته است، گفت: حدود 70 درصد از قانون اساسی کشور با محتوای پیش‌نویس شهید صدر یکسان است؛ تا جایی که مستشرقی مانند دکمجیان شهیدصدر را پدرخوانده ناشناخته قانون اساسی ایران می‌داند.

وی با اشاره به اینکه ولایت فقیه در اندیشه شهید صدر با آنچه در اندیشه امام خمینی وجود دارد بسیار نزدیک است، خاطر نشان کرد: شهید صدر مردم را نیز رکن مشروعیت حکومت می‌داند و ازاین‌جهت نظریه ایشان به مردم‌ سالاری دینی با تبیین رهبر انقلاب همخوانی دارد.

معاون پژوهشی پژوهشگاه شهید صدر عنوان کرد: شهید صدر مبتنی بر این مبنا که شأن حاکمیتی پیامبر شانی جاری است و این امر استثنا نمی‌شود،‌ همه شئون حاکمیتی پیامبر و امام را برای ولی فقیه نیز باور دارد و حتی قائل به امکان جهاد ابتدایی در زمان حکومت ولی فقیه نیز هست.

حجت الاسلام موذنی با اشاره به اینکه از نظر شهید صدر در منطقة الفراغ، نظریه ‌پردازی حضور فقیه در عرصه قانون‌گذاری و نهادسازی است و در این نظریه واقع خالی از حکم شرعی نیست بلکه نصوص خالی از حکم الزامی اولی برای یک سری از مناطق عمل است، بیان کرد: یکی از بزرگان حوزه علمیه با این بیان که واقعیت خالی از حکم شرعی معنا ندارد، طرح منطقة ‌الفراغ توسط شهید صدر را اشتباه می‌دانست و این نشان می‌دهد ایشان حتی یک بار هم مستقیماً آثار شهید صدر درباره منطقه الفراغ را نخوانده است؛ زیرا شهید صدر تصریح می‌کند که منطقة ‌الفراغ به‌معنای اهمال واقع نیست، بلکه حکم در این منطقه به ولی ‌امر سپرده شده است.

تنبلی علمی شدیدی نسبت به آثار شهید صدر وجود دارد

حجت الاسلام موذنی با اشاره به اینکه به‌تازگی خوانش آثار شهید صدر آغاز شده است، بیان کرد: تنبلی علمی شدیدی نسبت به شهید صدر و آثار او وجود دارد.

وی با اشاره به این موضوع که بسیاری از اشکالاتی که امروز به شهید صدر مطرح می‌شود در آثار خود شهید جواب داده شده گفت: منطقة ‌الفراغ محدوده قانون‌گذاری ولی‌امر است و این قانون‌گذاری قبل از وقوع تزاحم بین مصالح یا موارد روی می‌دهد و این به این معنا نیست که شهید صدر محدوده عمل فقیه را فقط به منطقة ‌الفراغ محدود کرده باشد، بلکه از نظر شهید صدر نیز با وقوع تزاحم ولی ‌امر باید بنا بر مصالح عامه و با حکم خود رفع تزاحم کند.

اقتصاد اسلامی پس از شهید صدر پیشرفت قابل ذکری نداشته است

وی با بیان اینکه شهید صدر در مقدمه کتاب «اقتصادنا» بیان می کند که گام اول را برای اقتصاد اسلامی برداشته و دیگران باید این مسیر را ادامه دهند، اظهار داشت: به اعتقاد بسیاری از پژوهشگران این عرصه، عملاً اقتصاد اسلامی پس از شهید صدر پیشرفت قابل ذکری نداشته است.

معاون پژوهشی پژوهشگاه شهید صدر گفت: برخی به شهید صدر اشکال می کنند که «البنک اللاربوی» او برای حکومت قابل استفاده نیست در حالی‌ که خود شهید صدر در مقدمه این کتاب می گوید این کتاب برای بانکداری در حکومت غیراسلامی نوشته شده است و کتابی که شهید صدر برای بانکداری در نظام اسلامی نوشته جزوه‌ای است که در «الاسلام یقود الحیاة» آمده است، نه «البنک اللاربوی».

برای پاسخگویی به مسائل جمهوری اسلامی باید به سمت فقه رفت

حجت الاسلام موذنی با بیان اینکه رهبر انقلاب به فقاهت در مسیر علمی جمهوری اسلامی توجه داده‌اند گفت: برای پاسخگویی به مسائل جمهوری اسلامی باید به سمت فقه رفت.

وی اظهار کرد: در حال حاضر فضای فکری غالب جریان‌های علم دینی در جمهوری اسلامی یا فلسفی است و یا مکاتب فقهی است که در عرصه فقه حکومتی ورودی نکرده‌اند یا باوری به این مقوله ندارند.

وی ابراز کرد: نتیجه جریان حاکم علم دینی در جمهوری اسلامی این شده است که از بنیادهایی مانند وجود و ماهیت می‌خواهیم به پاسخ مسائل فوری امروز برسیم در حالی که در رویکرد فقهی برای رسیدن به پاسخ، به جای مبادی بعیده از خود سؤال و مسئله شروع به حل می‌کنیم و ذیل مبانی و معارف دینی پاسخ را کشف می‌کنیم.

رابطه شهید مطهری و شهید صدر

وی با اشاره به اینکه شهید صدر به شهید مطهری بسیار خوشبین بوده است و برای ایشان بسیار احترام قائل بود، گفت: تنها کسی که برای شهادت شهید مطهری در زمان بعث در عراق مراسم ختم و بزرگداشت برگزار کرد، شهید صدر بود.

معاون پژوهشی پژوهشگاه شهید صدر اظهار داشت: با چاپ «فلسفتنا» این شبهه میان برخی ایرانی‌ها در عراق ایجاد شد که شهید صدر از کتاب «اصول فلسفه و روش رئالیسم» متأثر بوده و بدون ارجاع و اشاره، از آن در نوشتن کتاب «فلسفتنا» استفاده کرده است؛ در حالی که اولاً آن زمان هنوز این کتاب به عربی ترجمه نشده بود و از طرف دیگر بحث‌های مشابه دو کتاب «فلسفتنا» و «اصول فلسفه و روش رئالیسم» نقطه پیشینی مشترکی دارد که به مباحث فلاسفه قدیم برمی‌گردد و ربطی به اصول فلسفه و روش رئالیسم ندارد. البته هنوز هم حتی برخی از ارادتمندان شهید صدر بدون دلیل علمی، این‌گونه مسائل را طرح می‌کنند که جای تأسف دارد. این در حالی است که از آیت ‌الله سبحانی نقل شده که بعد از ترجمه «اصول فلسفه و روش رئالیسم» توسط ایشان به زبان عربی، شهید صدر به ایشان پیام داده بود که با این ترجمه شبهه ذکر شده از بین رفت.

امام موسی صدر در بسیاری از امور جنبه تطبیقی نظریات شهید صدر است

حجت الاسلام موذنی اقدامات امام موسی صدر را جنبه تطبیقی نظریات شهید صدر دانست و افزود: یکی از تهمت‌هایی که به امام موسی صدر زده می شود ترویج اسلام رحمانی است که البته علت شیوع این‌چنین اتهامی در دوره‌ای درک نکردن شرایط عمل امام موسی صدر در جامعه متکثر لبنان است.

معاون پژوهشی پژوهشگاه شهید صدر بیان کرد: یک عده در مقطعی به علت منافع سیاسی خود سرمایه‌گذاری کرده و سعی کردند امام موسی صدر را شخصیتی غیرفقاهتی و مروّج اسلام رحمانی معرفی کنند تا برای اندیشه‌ها و رفتار تسامحی افراطی خود تکیه‌ گاهی معتبر به جامعه نشان دهند.

تأثیر باند مهدی هاشمی در شهادت شهید صدر

این پژوهشگر با اشاره به اینکه یکی از دلایل تسریع شهادت شهید صدر، نحوه مواجهه رادیو عربی تهران و برخی فعالیت‌های نهضت‌های آزادی‌بخش با شهید صدر است، بیان کرد: رادیو عربی در آن زمان در ارتباط با سید مهدی هاشمی و باند او بوده و آن‌ها بدون هماهنگی با شهید صدر خبرهای دروغی را درباره ایشان منتشر می‌کردند که بی‌دلیل فضا را تند می‌کرد و به بعثی‌ها برای مقابله با شهید صدر بهانه می‌داد.

 آخرین خواسته صدام از شهید صدر، عدم حمایت از انقلاب اسلامی بود

وی با بیان اینکه آخرین خواسته صدام از شهید صدر عدم حمایت از انقلاب اسلامی بود، گفت: انقلاب اسلامی تأثیر روانی زیادی بر جامعه عراق داشت و ظرفیت اجتماعی بازتولید انقلاب اسلامی در عراق را به‌وجود آورده بود.

حجت الاسلام موذنی عنوان کرد: اگر شهید صدر بر تأیید انقلاب اسلامی پافشاری نمی‌کرد و با روش دیگری به دنبال فعالیت دینی در عراق بود، شاید صدام او را به شهادت نمی‌رساند و بلکه به او خدماتی هم می‌داد.

معاون پژوهشی پژوهشگاه شهید صدر اظهار داشت: در این مسئله ابعاد پژوهش‌نشده بسیاری وجود دارد؛ مثلاً باید توجه داشت یکی از موانع فرهنگی گسترش انقلاب اسلامی در کشورهای عربی، ایرانی بودن انقلاب اسلامی و امام بود که مانع سرعت انتشار انقلاب در جوامع عربی می‌شد و در صورتی که شهید صدر دنباله نقش امام خمینی(ره) در عراق را ایفا می‌کرد این مانع تا حد زیادی برداشته شده و انقلاب در کشورهای عربی توسعه سریع‌تری می‌یافت. دکتر تیجانی که در زمان شهادت شهید صدر در فرانسه بوده از یکی از اندیشمندان فرانسوی نقل می‌کند که او در همان ایام به صراحت می‌گفت آمریکا نخواهد گذاشت صدر زنده بماند؛ چون با زنده‌ماندن او انقلاب ایران به‌سرعت همه کشورهای عربی را دربرمی‌گیرد.

گفتنی است سلسله نشست های «روایت حجره» به همت انتشارات «راه یار» و واحد تاریخ شفاهی دفتر مطالعات جبهه فرهنگی با هدف آشنایی با زندگی، فعالیت ها، افکار و تجربیات علما و شخصیت های حوزوی معاصر، هر هفته در حسینیه هنر قم برگزار می شود.