یادی از آیین‌های قدیم و جدید مردم آستارا در عید نوروز

به گزارش خبرگزاري رسا، آیین و رسوم هر شهر نشانگر فرهنگ آن منطقه در دهه‌ها و سده‌های گذشته محسوب می‌شود به طوری که انتشار و بیان مراسم آن دوران، علاوه بر یادآوری فرهنگ هر منطقه، می‌تواند به عنوان یک الگو برای نسل آینده نیز باشد.

 زندگی امروزی از روش سنتی به یک زندگی ماشینی تبدیل شده و در مقایسه با دهه‌های گذشته تغییر زیادی یافته و مردم گوشه و کنار این کشور، حسرت تمامی مناسبات و اعیاد دوران گذشته را می‌خورند و با ادله به بیان محسنات آن دوران می‌پردازند.

امروزه دیگر کمتر آثاری از رسوم و آیین دهه‌های گذشته هر منطقه به چشم می‌خورد و بزرگان و ریش سفیدان، خاطرات و رسوم آن دوران را تنها به نسل جدید بیان می‌کنند که اغلب برای جوانان جالب توجه است.

اهالی مرزنشین شهرستان آستارا نیز در دهه‌های گذشته با رسوم خاص و منحصر در آن دوران به استقبال عید نوروز می‌رفتند ولی امروزه حتی آثاری از برخی از این رسوم و آیین‌ها به چشم نمی‌خورد.

اکبر اکسیر شاعر و پژوهشگر مسایل اجتماعی گیلان در این خصوص به خبرنگار ایرنا گفت: آیین‌های نوروزی سال‌های گذشته در آیین‌های سه مناسبت چهارشنبه سوری، عید نوروز و ۱۳ بدر خلاصه می‌شد و هر کدام از آن‌ها ترتیبات خاص خود را داشت.

*****

خانه تکانی:

وی در مصاحبه با خبرنگار ایرنا اظهار کرد: خانه تکانی در آستارا از نیمه اسفندماه شروع می‌شد و خود گویای آمدن بهار بود. مردمان این خطه اعتقاد داشتند که اگر در خانه‌ای گرد و غبارروبی عید نوروز انجام نشود، سلامتی و برکت از آن خانه می‌رود. در آستارای قدیم و در ایام نزدیک عید مردم برای خرید آهک از آقای کرمی دم انبار او صف می‌بستند و مادران آستارایی در حالی که کودکی را به کول خود بسته بودند، با یک فرچه دسته بلند، تمام دیوار‌های خانه را که اغلب کاهگلی و موسوم به چنگه پشته بود، با آهک سفید می‌کردند. به باور اهالی این خطه وجود تارک عنکبوت در خانه‌ها فرآور بود و به همین علت اهالی آستارا در خانه تکانی هر جای خانه تارک عنکبوتی می‌دیدند، پاک می‌کردند.

*****

دستمال انداختن:

این شاعر طنزپرداز گیلانی اضافه کرد: پس از شام چهارشنبه سوری نیز مراسم شال انداختن یا دستمال انداختن یا همان شال ساللاماق توسط نوجوانان و جوانان به اجرا در می‌آمد. در این مراسم جوانان شال و دستمالی را به منازل انداخته و به صورت ناشناس طلب عیدی می‌کردند. صاحب خانه نیز بر حسب وسع خود مبلغی پول و عیدی و مقداری آجیل و تنقلات به دستمال می‌بست.

مادر‌ها در این شب توصیه می‌کردند که اعضای خانواده حرف‌های خوب و امیدبخش بزنند تا اگر همسایه‌ای فال گوش ایستاده باشد، حرف‌های شیرین و امیدبخش بشنود و خوشحال برگردد.

نوجوانان در این مراسم به صورت ناشناخته دق الباب کرده و طلب عیدی می‌کردند به طوری که صاحب خانه و صاحب شال همدیگر را نمی‌دیدند.

در قدیم گندم بو داده و برشته شده را نیز که قوورقا نام داشت بر دستمال بسته و به نیت پر برکت شدن روزی خود بر دستمال چهارشنبه سوری می‌بستند.

اکسیر در ادامه با حسرت ضمن بیان ویژگی‌های زیبای این رسم افزود: نوجوانان همسن ما به خانه آشنایان و همسایه و فامیل رفته به زبان محلی نوروز خوانی می‌کردند که بخش آخرین آن این بیت بود: آغاجلار آچیب چنبره چیجک، بالاجا اوغلوئون شیرینی سین ایچک (درختان به شکوفه نشسته اند، امید که شیرینی دامادی پسر کوچکتان را بخوریم) و به این طریق طلب عیدی می‌کردند ولی متاسفانه این رسم به مرور زمان با محصور شدن خانه‌ها و آپارتمان نشینی مردم و با ظهور آیفون‌های تصویری برچیده شده و به فراموشی سپرده شد.

*****

تکم چی ها:

اکسیر در توصیف رسم تکم چی‌ها نیز به خبرنگار ایرنا گفت: تکم که به معنی بز نر و عروسک چوبی است که به قطر حدود ۴ سانتیمتر، طول ۲۵ و عرض ۱۲ الی ۱۵ ساخته می‌شود و آن را آذین می‌کنند. روی این عروسک چوبین را با مخمل یا پارچه هائی به رنگ قرمز می‌پوشانند و روی این پارچه را نیز با پولک، زنگوله، سکه و نیز پارچه‌های الوان و حتی آئینه تزیین می‌کنند.

تکم با قطعات پارچه‌ای رنگی آذین بندی شده مانند گل‌های بهاری است که هر رنگ و گل این تکم معنای خاص خود را دارد. رنگ سرخ به معنی شادی و نشاط است. این رنگ در مناطق ترک زبان نظیر آستارا خیلی مورد استفاده قرار می‌گیرد و به طوری که حتی لباس عروس‌های این خطه در سال‌های نه چندان دور سرخ رنگ بوده است.

تکم چی‌ها در واقع پیش قراولان چهارشنبه سوری و عید بودند که با آمدن خود بهار و نوروز را نوید داده و با خواندن اشعار موزون به زبان ترکی در حیاط منازل طلب عیدی می‌کردند.

این تکم چی‌ها در واقع روایتگر نوروز و منادی فرا رسیدن بهار بودند و در اشعار خود وصف امام علی (ع) و ائمه اطهار را می‌کردند و در برخی موارد نیز اشعار و مسائل طنزآمیز مربوط به عروس‌ها و مادرشوهر‌ها را می‌خواندند تا شادی را به خانه‌ها ببرند و عیدی بستانند.

*****

مژدگانی گرفتن به خاطر میهمان و مسافر:

وی مژدگانی گرفتن را از جمله رسوم زیبا ولی فراموش شده ایام عید در شهر آستارا ذکر کرد و افزود: در گذشته رسم بر این بود که هر مسافر و میهمانی و یا عضوی از یک خانواده که از راه دور برای مقصد منزل یکی از هالی به شهر آستارا وارد می‌شد، کودکان محل به منزل میزبان رفته و طلب مژدگانی می‌کردند ولی امروز زندگی آن قدر با حواشی عجین شده که کسی از آمدن مهمان خوشحال نمی‌شود و مژدگی نیز در کار نیست.

*****

تخم مرغ بازی:

این شاعر طنزپرداز آستارایی در ادامه با یادآوری خاطرات دوران کودکی خود در خصوص تخم مرغ بازی به خبرنگار ایرنا گفت: در روز چهارشنبه آخر سال بعد از صرف صبحانه، اولین کار بچه‌ها، نوجوانان و حتی جوانان حضور در روی پل مرداب و حوالی آن بود که در دسته‌ها و گروه‌های چند نفری به تخم مرغ بازی می‌پرداختند.

در این روز حاضران تخم مرغ‌های رنگی و پخته شده خود را برای تماشا و بازی ویژه به محل می‌آوردند. حاضران در این جمع عیدانه، تخم مرغ‌های خود را به صورت نوک به نوک بر هم می‌زدند و در صورت شکسته شدن تخم مرغ رقیب، برنده بازی اعلام شده و تخم مرغ شکسته را از آن خود می‌کردند.

هر کسی که در این کار مهارت داشت، با تخم مرغ‌های شکسته زیادی به خانه خود باز می‌گشت.

*****

لباس عید:

اکسیر رنگی‌ترین و شادی بخش‌ترین لحظات عید نوروز را مربوط به تهیه و پوشیدن لباس عید به خصوص برای کودکان عنوان کرد و افزود: حدود نیم قرن پیش در نزدیکی‌های عید و از همان روز چهارشنبه سوری کودکان لباس‌های نو خود را می‌پوشیدند و کسانی که توانایی و وسع مالی کمتری داشتند، کت و شلوار‌های سال گذشته خود را به خیاط می‌دادند تا پارچه قسمت‌های مختلف آن را پشت و رو و وارونه کرده و دوباره بدوزد تا نو به نظر برسد و با لباس نو، سال را شروع کنند.

با این حال در آن ایام چه غنی و چه فقیر، همه به یک اندازه با آمدن نوروز شاد می‌شدند.

*****

خرید‌های نوروزی:

وی در ادامه اظهار کرد: خرید‌های نوروزی مردم از یک هفته مانده به چهارشنبه سوری آغاز می‌شد و قبل از ظهر روز سه شنبه با خرید ماهی قرمز، کاه و کولش آتش شامگاه چهارشنبه سوری، شاخه‌های درخت شمشاد یا همیشه جوان، آینه، شمع و بنفشه وحشی به اوج خود می‌رسید.

همه اهالی اصرار داشتند که این اقلام را قبل از ظهر تهیه کنند چرا که معتقد بودند تهیه این اقلام بعد از اذان ظهر شگون ندارد.

همچنین برخی مادر‌ها اعتقاد داشتند که قبل از ظهر چهارشنبه سوری نباید چیزی از خانه به دیگران داد به خصوص نمک و برنج چرا که معتقد بودند با این کار برکت از خانه می‌رود.

در این روز هر خانواده یک هدیه لباس نو با رنگ‌هایی شاد برای این روز خریداری می‌کرد و در سر سفره هفت سین چهارشنبه سوری با همان لباس حاضر می‌شد.

*****

سفره هفت سین:

وی با اشاره به این که تهیه ملزومات امروزی سفره هفت چندان در میان اهالی آستارا رسم نبوده، بیان کرد: نیم قرن پیش و تا دو دهه قبل در سفره هفت سین چهارشنبه سوری آستارایی‌ها سنجد جزو مهمترین‌ها بود و انجیر خشک و نقل همراه با آجیل تهیه می‌شد ولی سفره هفت سین آستارایی‌ها بدون سمنو بود و به جای آن سین دیگری انتخاب می‌کردند.

رنگ کردن تخم مرغ نیز از جمله مراسم ایام عید در آستارا بود که از لوازم سفره هفت سین و سفره چهارشنبه سوری محسوب می‌شد.

*****

حمام عید:

اکسیر که در روزگار کودکی خود در حمام‌های خانگی به دست مادرش استحمام عید کرده، در توصیف استحمام ویژه عید به خبرنگار ایرنا گفت: صبح روز چهارشنبه سوری یا روز سه شنبه حمام کردن یکی از رسم‌های پسندیده مردم آستارا بود که در زمان‌های قدیم یا در حمام عمومی شهر انجام می‌شد و یا مادر خانواده‌ها فرزندان خود را که اغلب پر تعداد هم بودند، در حمامک خانگی و در یک تشت و یا حوضچه سنگی که در پشت خانه خود و در ادامه بام‌های شیروانی درست می‌کردند و موسوم به فاکون بود، استحمام کرده و لباس نو بر تنشان می‌کردند.

بچه‌ها اولین لباس نوی سال جدید را پس از استحمام چهارشنبه سوری و به این شیوه می‌پوشیدند.

*****

پذیرایی و میوه شب عید:

وی ملزومات و پذیرایی امروزی عید نوروز را پر تشریفات ولی خالی از حس و حال دوران گذشته عنوان کرد و افزود: میوه در سال‌های دور و حدود نیم قرن پیش به اندازه امروزی ذخیره و تولید نمی‌شد و اغلب خانواده‌های آستارایی میوه ذخیره شده خود را از قبیل به پاییزی، ازگیل، گلابی محلی و سیب قرمز محلی ریز بر سفره می‌نهادند. علاوه بر این انگور، گلابی و ازگیل شور نیز در سفره قرار می‌گرفت.

همچنین به مناسبت عید شیرینی‌های محلی و خانگی نیز از قبیل باقلوا و قطاب برای ایام عید آماده می‌شد.

*****

مراسم تحویل سال و عید نوروز:

این پژوهشگر مسایل فرهنگی و اجتماعی شهرستان آستارا در ادامه بیان کرد: تحویل سال در آستارا با حضور تمام اعضای خانواده جشن گرفته می‌شد و پس از تحویل سال و خواندن آیات قرآن و دعای معروف یا مقلب القلوب و الابصار ...، اعضای خانواده به روبوسی پرداخته و هدیه دادن به کودکان و فرزندان آغاز می‌شد. دید و بازدید عید نیز از همان نخستین ساعات تحویل سال در آستارا آغاز می‌شد.

در گذشته دید و بازدید عمومی عید نوروز توسط شهرداری و در طول چند روز اول سال برنامه ریزی می‌شد و اهالی محلات در زمانی که شهر کوچک و کم جمعیت بود، به صورت محله‌ای به خانه همدیگر رفته و عید را تبریک می‌گفتند و ریش سفیدان نیز افرادی را که بنا به دلایلی با هم قهر کرده بودند، آشتی می‌دادند.

*****

تبریک عید برای عزاداران:

اکسیر تبریک عید به عزاداران را نشانه توجه فرهنگ بومی به مسایل اجتماعی عنوان کرد و در توصیف این رسم گفت: تبریک عید برای عزاداران و آن‌هایی که یکی از اعضای خانواده خود را در یکسال گذشته از دست داده بودند ترتیبات و مراسم خاص خود را داشت که امروز نیز با اندک تغییر همچنان به اجرا در می‌آید.

تبریک عید این افراد در نخستین ساعات عید انحام می‌شد و اهالی محل و افراد فامیل به در خانه صاحب عزا رفته و عید بستگان درگذشته را که موسوم به قره بایرام (عید سیاه) است، به روش حضور تبریک می‌گفتند.

در این مراسم دوستان، آشنایان و افراد فامیل در خانه صاحب عزا جمع شده و به او سرسلامتی می‌گفتند ولی امروزه این مراسم با تغییراتی در روش، به صورت دسته جمعی در مساجد محلات و قبل از عید انجام می‌شود ولی زنان همچنان مراسم قره بایرام درگذشته خود را در منازل فرد درگذشته بر پا می‌دارند.

*****

حضور در آرامستان ها:

به گفته اکسیر حضور در آرامستان‌ها نیز از جمله آیین‌های ویژه ایام نزدیک به عید نوروز است که همه ساله انجام می‌شود. اهالی محل در آخرین پنجشنبه سال و یا اخرین روز سال بر سر مراز درگذشتگان حاضر شده و با روشن کردن شمع و گذاشتن گل و سبزه بر مزار و با خواندن فاتحه، یادی از درگذشتگان می‌کنند.

برخی از افراد نیز این رسم را در اولین روز سال به جای می‌آورند.

*****

سیزده بدر:

اکسیر در خصوص مراسم ویژه ۱۳ بدر نیز گفت: در سال‌های دهه ۴۰ و ۵۰ مراسم سیزده بدر آستارا در محلی موسوم به طیاره میدانی برگزار می‌شد. این محل که مکان فعلی ساختمان شهرداری، فرمانداری و سپاه ناحیه آستارا است، تفرجگاهی در نزدیکی شهر بود و در روز ۱۳ بدر اهالی شهر آستارا با حضور در آن محل و با انجام بازی‌های محلی روز ۱۳ فروردین را سپری می‌کردند ولی امروزه با گسترش شهرنشینی و در دسترس بودن خودرو، تفرجگاه‌های دورتر برای گذران ۱۳ بدر توسط خانواده‌ها انتخاب می‌شود.

در این روز اهالی محل با گره زدن سبزه و نیز با رهاسازی سبزه‌ها و ماهی عید در آب جاری، تعطیلات عید نورز را به پایان می‌رسانند./1360/