تحلیل اقتدار حضرت اباالفضل از سه منظر

به گزارش خبرنگار سرویس فرهنگی و اجتماعی خبرگزاری رسا، سخن گفتن از حضرت اباالفضل العباس سلام الله علیه بنا به دلایلی، کمی مشکل است. یکی از این دلایل این است که عباس بن علی، اهل عمل بوده تا حرف. اگر هم جایی لازم دیده و سخن گفته، با کوتاه‌ترین جمله، مقصود را رسانده است.

برای اینکه اطلاعات بیشتری راجع به ابوفاضل به دست بیاوریم مراجعه به زیارتنامه‌‏های ایشان راهگشاست. می‏‌توان زیارتنامه‏‌ها را به سه قسم تقسیم کرد: ۱. مطول؛ ۲. مختصر؛ ۳. متوسط. در اینجا مجال پرداختن تفصیلی به زیارت‌نامه حضرت اباالفضل نیست و به اشاره‏ای اکتفا می‏‌کنیم.

۱. قدرت اعتقادی حضرت اباالفضل

منظور از قدرت این است که وقتی فاعل خواست، اقدامی را انجام دهد، انجام دهد و اگر نخواست، انجام ندهد. اعتقاد هم ناظر به حوزه باور‌ها و بینش‏‌هاست که از آن به اصول دین یاد می‏‌شود. قدرت اعتقادی یعنی، شخص در اعتقاداتش دچار حیرت، ضلالت، تردید و نقص نباشد و به درستی، به حقیقت، معرفت و اعتقاد داشته باشد و از آن به خوبی خبر دهد و دفاع کند.

فراز‌های زیارت‌نامه وقتی در کنار جملات کوتاه و رفتار حکیمانه اباالفضل العباس قرار می‏گیرد، ابعاد گوناگون قدرت ایشان تجلی می‏یابد. امام صادق علیه‏السلام در زیارت‌نامه ایشان می‏‌فرماید سلام خدا و فرشتگان و انبیا و اولیا و صدیقین و شهدا در صبح و شام بر تو باد: سلام الله و سلام ملائکته المقربین و انبیائه المرسلین و عباده الصالحین و جمیع الشهداء و الصدیقین و الزاکیات الطیبات فیما تغتذی و تروح علیک یا بن أمیرالمؤمنین.

از این عبارات دانسته می‏‌شود که حضرت اباالفضل وثیق‏‌ترین و شدیدترین رابطه را با خدا داشته. خدا منبع واقعی قدرت است و از همین رو عباس بن علی از هیچ قدرتی ترس و واهمه نداشته است. در کنار دریایی از دشمن، هرگز احساس کوچکی و ضعف نکرده، و از این رو، از موضع برتر دشمنان را به آتش جهنم بشارت داده است.

قد قطعوا ببغیهم یساری / فأصلهم یا ربّ حرّ النار

خدای من! اینان که دست چپم را ستمگرانه بریدند / تو با گرمای آتش دوزخ پاداششان بده.

عباس آنان را که تیغ به روی نوه و جانشین رسول خدا کشیده‏‌اند، کافر می‏‌دانسته است. ایشان لحظه‏‌ای از یاری جانشین رسول خدا غفلت ننموده، بلکه با یقین کامل و با قوت و قدرت از این اعتقاد بر حق خویش دفاع نموده است و نگفته که امام با اینکه علم غیب دارد، چرا به این معرکه آمده و چرا با کرامت و دعا دشمن را نابود نمی‏‌کند! این قدرت اعتقادی به بارزترین شکل در عبارات کوتاه حضرت عباس بن علی قابل مشاهده است، و در زیارت‌نامه هم مخصوصاً آنجا که امام صادق علیه السلام می‏‌فرماید من به مهمانی تو آمده‏‌ام‌ ای فرزند امیرالمؤمنین!‌ ای عباس! در حالی که قلبم تسلیم و تابع شماست، من تابع شما و آماده یاری کردنتان هستم؛ و این نشان می‏دهد که در وجود حضرت عباس جز خدا کسی حضور ندارد.

۲. قدرت اخلاقی

اخلاق ناظر به حوزه گرایش‌‏ها، عواطف و احساسات انسان است. قدرت اخلاقی هم به این معناست که شخص در این عرصه، اولاً دارای علاقه قلبی و باطنی، مبتنی بر اعتقاد صحیح و صادقانه باشد و محب واقعاً پای عشقش بایستد و آن را با پول و مقام معامله نکند.

حضرت اباالفضل نمونه بارز این سطح از قدرت است. عباس از «دوستان» خداست؛ واجعلنی ممن ینقلب من زیارة مشاهد «احبائک» مفلحاً منجحاً؛ مرا از آنان قرار داده که از زیارت زیارتگاه «دوستانت» کامیاب و رستگار و دست پر برمی‏‌گردند. عشق و محبتی که توأم با اطاعت است؛ السلام علیک ایها العبد الصالح! المطیع لله و لرسوله و لأمیرالمؤمنین و الحسن و الحسین صلی الله علیهم.

پس عباس به عنوان عاشق و مطیع خدا، عاشق و مطیع رسول و مطیع جانشینان رسول خداست. عشق به حسین، مقسّم مرز‌های عاطفه و احساس عباس است؛ و حسین دینی است که عباس بر مدار آن حرکت می‏‌کند. در نتیجه این گرایش متعالی حضرت اباالفضل وقتی به آب می‏رسد آبی به کام نمی‏ریزد. شاید از لحاظ شرعی هیچ اشکالی نداشت که جرعه‏‌ای بنوشد، اما قانون عشق چیز دیگری می‏‌گوید. قدرت در اینجا چهره خود را بهتر نشان می‏‌دهد؛ توانستن، اما نخواستن و انجام ندادن.

۳. قدرت رفتاری

در بخش قدرت رفتاری مراد، قدرت بازوی حضرت عباس و رفتار ظاهری ایشان که با چشم سر دیده می‏‌شود، محل بحث است؛ و اینکه به ایشان از این رو عباس گفته‏‌اند که در برابر دشمنان اسلام با ابهت و جدی روبرو می‏‌شد، جدیتی که رنگ عبوس بودن داشت.

عباس قدرت دارد، اما غرور و تکبر و خودنمایی و خودرأیی و تک روی ندارد؛ اشهد لک بالتسلیم و التصدیق و الوفاء و النصیحه لخلف النبی صلی الله علیه و آله. مشکل دیگران را مشکل خود می‏‌داند و برای آوردن آب به دل خطر می‏‌رود و نه خورد آب.

تحریم آب و کمبود نان، سبب دلسردی او از حسین نمی‏‌شود. همراه حسین، به نیزه زار شمشیر‌ها می‏‌رود، کنارشان می‏‌زند و به آب می‌رسد، اما عباس فقط پهلوانی پیل افکن در میدان جنگ نیست که مادرش ام البنین در وصف او سروده که اگر شمشیر در دستت بود کسی به تو نزدیک نمی‏‌شد؛ لو کان سیفک فی یدیک لما دنی منه احد (مفاتیح الجنان، بعد از زیارت حضرت عباس)، بلکه او قهرمان نبرد درون است و از معرکه نبرد عقل و عشق فاتح بازگشته است و به خاطر اینکه معشوق او تشنه است، آب را تشنه خویش می‏‌گذارد و از این رو در زیارتنامه حضرت ایشان می‏‌خوانیم: فنعم الأخ المواسی؛ چه نیکو برادر در مواسات و هم‏دردی بودی؛ و این چنین، تهدید به فرصت تبدیل می‏‌شود.

خاتمه

حضرت ابوفاضل سلام الله علیه، خداشناس، قرآن شناس، امام شناس، فقیه، مجاهد و یاور با بصیرت حسین بن علی است، که نهایت تلاش خویش را در راه دفاع از دین مبذول داشته است. او در عمل پیوند قدرت و اخلاق، سیاست و دیانت و علم و دین و عقل و عشق را به نمایش گذاشته است. نباید انتظار داشت آن فلسفه سیاسی که انسان را گرگ انسان می‏داند و تنازع بقا تار و پود آن را تشکیل داده و مشکل دیگران را مشکل خودشان می‏داند، بتواند شخصیت ابوفاضل را تحلیل و بررسی کند. شخصیت مقتدر و در عین حال مظلوم کربلا و فرمانده کم‏ نظیر تاریخ جنگ‌‏های جهان، حضرت اباالفضل العباس، هموراه با فلسفه سیاسی فاضله خویش، فلسفه‏‌های سیاسی غیرفاضله جهان معاصر را به چالش می‏‌کشد. /882/ 703/

نویسنده: رضا لک ‏زایی، پژوهشگر پژوهشگاه بین المللی جامعة المصطفی العالمیه