آثار و برکات ورود حضرت فاطمه معصومه به قم از منظر آیت الله مکارم شیرازی

به گزارش سرویس سیاسی خبرگزاری رسا، در سال 201 هجرى قمرى حضرت معصومه عليها السلام به قصد ديدار برادر از مدينه به سوى خراسان حركت كرد. هنگامى كه به ساوه رسيد بيمار و بسترى شد. آن حضرت كه از وجود قم و سكونت شيعيان در آن اطلاع داشت به خادم مخصوصش فرمود: «مرا به قم ببريد» از سوى ديگر وقتى مردم قم خبر ورود آن حضرت به ساوه را شنيدند تصميم گرفتند آن حضرت را به شهر خود دعوت كنند بدين جهت پسران و نوادگان سعد اشعرى به محضر آن حضرت رسيده و ايشان را به قم آورده و در كمال احترام از وى پذيرايى نمودند. هر چند آن حضرت متأسّفانه پس از مدّت كوتاهى بدرود حيات گفتند، ولى ورود ايشان به قم و دفن پيكر مطهر آن بانوى بزرگ در اين شهر، آثار و بركات فراوانى را به همراه داشته است. [1] به نحوی که آن بزرگوار با حضور خود در قم به این شهر با عظمت، عظمت دیگرى بخشید.[2]

قم در گذر تاریخ

به گواهی تاريخ، قم قبل از اسلام وجود داشته [3]، و در تاريخ قبل از اسلام و اشعار شعراى آن زمان نام قم به چشم مى خورد. از جمله در شاهنامه حكيم ابوالقاسم فردوسى چند بار نام قم ذكر شده است.[4]،[5]

شهر قم قبل از ورود حضرت معصومه

در سال 85 هجرى قمرى اشعرى ها كه اصالتاً از نژاد عرب يمنى و شيعه بودند به قم مهاجرت کردند، لذا آنها نزد اهل تاريخ، از مفاخر قم به شمار آمده، و مردم قم ملازم با تشيّع و ولايت خاندان پيامبر عليهم السلام بوده اند.[6]هنگامى كه آل اشعر در اواخر قرن اوّل وارد قم شدند، آتشكده قم تخريب شد و به جاى آن مسجدى ساختند، و اين نخستين مسجدى بود كه در قم ساخته شد.[7]،[8]

هنوز قرن اوّل هجرى قمرى به پايان نرسيده بود كه در پى هجرت چند نفر از شيعيان كوفه به قم، مردم قم به مذهب اهل بيت گرويدند، و اين مذهب در ساير شهرهاى ايران نيز گسترش يافت، و ايران به عنوان كشور شيعه معروف شد.[9]

در عصر خلافت خلفاى عبّاسى، كه از سال 132 ه. ق تا سال 640 طول كشيد، بيشتر اوقات آل على را به تصوّر اين كه ممكن است مدّعى خلافت شوند، تعقيب و شكنجه مى كردند، بسيارى از فرزندان آل على عليه السلام به ايران و سپس قم پناه آوردند، و از اين زمان عقايد شيعه در اذهان ساكنان قم تقويت و به تدريج قم به عنوان يك شهر شيعه نشين شناخته شد.[10]،[11]

قم؛ آماده پذيرش از آل على

همان گونه كه گذشت، بذر مذهب شيعه در اوايل قرن [12]اوّل هجرى در اين سرزمين پاشيده شد و ديرى نپاييد كه به صورت يك شهر به تمام معنا شيعه درآمد، و پناهگاه و مأمنى براى پيروان مكتب اهل بيت قرار گرفت.[13]

قم در اين مدّت آماده استقبال و پذيرايى از فرزندان جسمانى و روحانى آل على بود، كافى بود هر يك از دودمان پيامبر صلى الله عليه و آله و پيروان راستين آن حضرتش به اين سرزمين آيد تا مردم قم با آغوش باز از او استقبال كنند و با كمال عزّت و احترام و خيالى آسوده از دشمنان زندگى كند.[14]

ورود با شکوه حضرت معصومه(سلام الله علیها) به قم؛ آغاز فصل نوین در تاریخ قم
آمادگی فکری و معنوی مردم قم در پذيرش از آل على عليهم السلام موجب شد بسيارى از مردان نامى و سادات جليل القدر و نواده هاى پيشوايان مذهب شيعه به اين سرزمين مهاجرت کنند، كه در رأس آنها مى توان به دختر بزرگ و با عظمت امام موسى بن جعفر عليهما السلام، حضرت فاطمه معصومه عليها السلام اشاره كرد، كه با تشريف فرمايى آن بانوى كم نظير، فصل نوينى در تاريخ قم آغاز شد.[15]

حضرت معصومه و گسترش تشیع در ایران

گفتنی است ورود حضرت فاطمه معصومه عليها السلام به شهر قم، حضور امامزادگان و راويان احاديث و دانشمندان كوفه و ديگر شهرها را به قم موجب گردید، که این امر به نوبۀ خود تحوّلات تازه و مؤثّرى در استحكام و گسترش تشيّع پدید آورد.[16]

حضور تاریخی حضرت معصومه در قم؛ زمینه ساز تقویت ارتباط مردم با امامان معصوم

گفتنی است مردم قم از همان آغاز ورود اسلام به اين شهر، از علاقه مندان ثابت قدم خاندان پيامبر صلى الله عليه و آله بوده، و در همان عصر به عنوان شيعيان خالص و استوار شهرت داشتند.[17]

آنها در زمان امامان عليهم السلام برخى از باغ ها و املاك و حتّى خانه هاى خود را وقف امامان عليهم السلام كردند و هر سال خمس اموال خود را براى حضرات معصومين عليهم السلام مى فرستادند و به آل على بسيار احترام مى كردند به طورى كه قم پناهگاه آل على بود، و تعداد زياد امامزادگان موجود در قم شاهد اين [18]مدّعاست. ارتباط اهل قم با امام صادق، امام كاظم، امام رضا، امام جواد، امام هادى و امام حسن عسكرى عليهم السلام و در عصر غيبت با نايبان خاص و عام امام زمان (عجل اللَّه تعالى فرجه الشريف) در پيشانى تاريخ تشيّع مى درخشد، كه در این میان نقش بی بدیل سفر فاطمه معصومه سلام الله علیها به قم در تقویت این ارتباط و تشدید الطافى كه حضرات معصومين عليهم السلام به قمى ها داشته اند غیر قابل انکار است.[19]

نقش کلیدی حضرت معصومه در رشد و بالندگی حوزه علمیه

بدون ترديد در جهان اسلام، به خصوص در تاريخ تشيّع، يكى از پديده هاى مهم و بزرگى كه نمی توان براى آن نظيرى يافت، پديده «حوزه علميّه قم» است كه تاكنون منشأ آثار و بركات عظيم و بيشمارى گشته، و موجب تحوّلات علمى، فرهنگى و سياسى ريشه دار و فراگيرى در سطح كشور و منطقه، بلكه تمام جهان شده است.[20]

اغلب تاريخ نويسان قم نوشته اند كه قم با ورود «اشعرى ها» دگرگون شد و مركز علما و محدّثان و راويان و فقها گرديد.[21]لذا در اواخر قرن اوّل و اوايل قرن دوم زمينه مساعد و خوبى براى پى ريزى مركزى علمى البتّه به صورت ابتدايى در قم بوجود آمد.[22]زمينه اى كه در آينده نه چندان دور حوزه علميه فراگير و پرتلاشى را نويد مى داد.[23]

لذا وقتی «احوص بن سعد بن مالك اشعرى» در اوايل قرن دوم در سرزمين قم بر ضد خلفاى اموى شوريد و آنجا را پايگاه شيعه اماميّه كرد ، براى نخستين بار مكتب اماميّه توسّط عرب اشعرى در قم افتتاح شد به طورى كه فقه شيعه به طور رسمى در[24]آن تدريس مى شد و حتّى تربيت يافتگان اين حوزه به ساير بلاد اسلامى نورافشانى مى كردند.[25]،[26]

لیکن ورود تاریخی حضرت معصومه سلام الله علیها به قم و نیز جاذبه قوى آن حضرت، علما و دانشمندان فراوانى را به سوى اين شهر جذب و بركات فراوانى را نصيب قم كرد، كه مهم ترين آنها گسترش مراكز علمى بود.[27]

لذا آن حضرت نقش بسزايى در تحكيم و گسترش حوزه علميّه و رفت و آمد و ارتباط علما و راويان و شاگردان برجسته امامان عليهم السلام داشت.[28]

با همۀ این تفاسیر لیکن متأسفانه آنچه شایسته قم بوده است، هنوز انجام نشده است، حوزه علمیّه قم بیش از هشتاد هزار نفر اهل علم، صدها مرکز پژوهشى و ده ها نشریّه دینى دارد و هر سال صدها عنوان کتاب از اینجا منتشر مى شود، اینها همه خوب است و یاید قدر این نعمت را باید بدانیم، قدر نجف را ندانستیم و از دستمان رفت که امیدوارم بزودى باز گردد، باید قدر قم را بدانیم و وظیفه خود را درباره قم انجام دهیم.[29]به ویژه آنکه حوزه علمیّه احتیاجات زیادى دارد، طلّاب خانه ندارند، مدارس به اندازه کافى نیست، هر سال ناچاریم عدّه محدودى را در قم بپذیریم چنین مرکزى که تمام دنیاى اسلام چشم به آن دوخته است نباید به این صورت در بیاید.[30] امیدواریم حوزه علمیّه هم بیشتر فعّالیّت کند و بتواند پیام مکتب اهل بیت را به تمام مناطق دنیا برساند، چرا که عُشّ اهل بیت را به ما سپرده اند.[31]

پیروزی شکوهمند انقلاب اسلامی ایران؛ مرهون وجود با برکت حضرت معصومه در قم

بی شک پیروزی انقلاب اسلامی ایران به رهبری امام خمینی رحمه الله را باید مرهون وجود بارکت حضرت معصومه سلام الله علیها در قم دانست؛ قم به یمن وجود کریمۀ اهل بیت سلام الله علیها پایگاه انقلاب است و رهبری آن انقلاب بزرگ نیز از این شهر مقدس برخواسته است، لذا باید از سطح و افقی بالا به قم نگاه کرد که متأسفانه هنوز کمتر به این مسأله توجه می شود.[32]

در تبیین این مسأله در روایتی از امام كاظم عليه السلام می خوانیم: «رَجُلٌ مِنْ اهْلِ قُمْ يَدْعُو النَّاسَ الَى الْحَقّ، يَجْتَمِعُ مَعَهُ قَوْمٌ كَزُبُرِ الْحَديدِ، لاتَزِلُّهُمُ الرّياحُ الْعَواصِفِ، لايَمُلُّونَ مِنَ الْحَرْبِ وَلايَجْبُنُونَ، وَعَلَى اللَّهِ يَتَوَكَّلُونَ وَالْعاقِبَةُ لِلْمُتَّقينَ؛ مردى از قم مردم را به حق فرا مى خواند، بر گرد او مردمانى جمع مى شوند كه همچون [33] قطعات آهن استوارند، طوفانها آنها را به لرزه نمى اندازد و از جنگ خسته نمى شوند و ترسى از خود نشان نمى دهند، بر خدا توكّل دارند و عاقبت از آنِ پرهيزكاران است».[34]،[35]

اگر چه قم همواره در زمان خاندان پهلوى عمداً مورد بى توجّهى قرار گرفت؛ زيرا خاندان پهلوى علاوه بر اينكه علاقه اى به اسلام نداشتند، از پيشرفت و نفوذ روحانيّت مى ترسيدند.[36] لیکن شهر مقدّس قم به برکت وجود با برکت حضرت معصومه(سلام الله علیها) در قم مركز توجّه مردم ايران، بلكه كل جهان قرار گرفت؛[37] به گونه ای که امام خمينى رحمه الله تا آخرين روزهاى انقلاب سلاح نظامى مهمّى در اختيار نداشت، امّا سلاحى برّنده تر و كارآمدتر، كه بر تمام سلاح هاى پيشرفته طاغوت غلبه كرد، در اختيار داشت و آن همان نفوذ معنوی در دل ها و محبوبيّت عمومى بود.[38]

اینگونه است که امام خمينى رحمه الله با قلم و بيانيه هايش انقلاب را به ثمر نشاند. ايشان يك اطّلاعيه مى نوشت و ياران وفادارش آن را در مدت كوتاهى در سراسر كشور، اعم از شهرها و روستاها پخش مى كردند. خلاصه قلم هایی که به سرمنشأ آموزه های اهل بیت علیهم السلام متصل هستند دنيا را مى چرخانند.[39]

قم؛ عش آل محمد

در روایات درباره اهمیّت قم و حضرت معصومه سلام الله علیها روایات قابل ملاحظه اى وجود دارد؛ از جمله این که در قم قبرى از ما خواهد بود که به برکت او گروه هاى عظیمى وارد بهشت مى شوند. از تعبیراتى که درباره قم آمده این است که قم عُشّ آل محمد صلى الله علیه وآله است،[40] در این زمینه امام كاظم عليه السلام فرمود: «قُمْ عُشُ آلِ مُحَمّدٍ وَمَأْوى شيعَتِهِمْ...[41]؛ قم آشيانه آل محمد و پناهگاه شيعيان آنان است...»[42]

کلمه «عُشّ» به معنى آشیانه است و از آشیانه به چند منظور استفاده مى شود:[43]

1- پناهگاه: قم پناهگاهى براى پیروان مکتب اهل بیت و پناهگاهى براى عقاید، ایمان، اسلام آنها است.[44]

2- پرورش فرزندان: قم باید محلى باشد که سربازان امام زمان و شاگردان امام صادق در آنجا پرورش پیدا کنند.[45]

3- مبدأ پرواز: قم باید پروازگاه باشد یعنى از اینجا افرادى پرورش پیدا کرده و به نقاط مختلف دنیا بروند و پیام مکتب اهل بیت علیهم السلام را به آنجا برسانند و همانطور که حدیث دیگرى که مکمّل این حدیث هست مى گوید اتمام حجّت بر تمام اهل دنیا بشوند و صداى اسلام را به همه جا برسانند; پس قم از نظر اهل بیت چنین موقعیّتى دارد و باید این موقعیّت را به فعلیّت رسانید.[46]

حرم کریمه اهل بیت؛ پناهگاه معنوی مردم

دربرخى از روايات، فرصت هاى طلايى كه در طول عمر نصيب انسان مى شود، به بادهاى موافق براى كشتى هاى بادبانى تشبيه شده، كه بايد در كمين آن بود، واز آن استفاده كرد. از جمله در حديث زيبايى از پيامبر گرامى اسلام صلى الله عليه و آله مى خوانيم:«انَّ لِرَبِّكُمْ فى ايَّامِ دَهْرِكُمْ نَفَحاتٌ الا فَتَعَرَّضُوا لَها؛ در دوران زندگى شما نسيم هاى موافقى مى وزد، خود را درمعرض آن قرار دهيد».[47]،[48]يعنى در كمين آن لحظات باشيد، و آن را از دست ندهيد، و به بهترين صورت از آن استفاده كنيد.[49]

لذا به زائران گرامى شهر مقدّس قم، و حرم حضرت معصومه عليها السلام می گوئیم شما عزيزان مشمول روايت فوق، و در مسير وزش نسيم رحمت الهى قرار گرفته ايد، از اين فرصت مناسب به بهترين وجه استفاده كنيد، تا بعداً افسوس نخوريد.[50]

زیرا سيّده جليله، حضرت فاطمه عليها السلام دختر موسى بن جعفر عليهما السلام كه به حضرت «معصومه» شهرت يافته و قبر شريفش در شهر مقدّس قم معروف و مشهور است، روشنى چشم اهل قم و پناهگاه عامّه مردم است؛[51] کلام نورانی امام على بن موسى الرضا عليهما السلام که فرمودند: «هر كس او را زيارت كند بهشت براى او خواهد بود!».[52] و یا از امام جواد عليه السلام که روايت شده: «هر كس عمّه ام را در قم زيارت كند بهشت براى او خواهد بود».[53] خود گواه آشکار بر این مدعاست.[54]

اینگونه است که در هر سال ميليونها نفر از شهرها و كشورهاى دور و نزديك، رنج سفر بر خود هموار مى كنند تا از فيض زيارت آن كريمه اهل بيت عليها السلام بهره مند گردند.[55] آری آن حضرت چراغ راه هدايت و كليد حلّ مبهمات و پناهگاه ضعيفان اجتماع است.[56]

حضرت معصومه؛ دری به سوی بهشت

مطابق بعضى از روایات بهشت هشت در دارد که یک در آن در قم است.[57]در این زمینه امام رضا عليه السلام فرمودند: «إنَّ لِلْجَنَّةِ ثَمَانِيَةَ أبْوَابٍ وَ لِأهْلِ قُمْ وَاحِدٌ مِنْهَا فَطُوبَى لَهُمْ ثُمَّ طُوبى لَهُمْ ثُمَّ طُوبى لَهُمْ[58]؛ بهشت هشت در دارد كه اهل قم يكى از آن درهاى هشت گانه را در اختيار دارند؛ خوشا به حال آنها، خوشا به حال آنها، خوشا به حال آنها.[59]

مى دانيم درهاى بهشت مثل درهاى اين دنيا نيست بلكه درهاى بهشت اسبابى است كه انسانها را به بهشت مى برد[60]، امام رضا عليه السلام در اين روايت مى فرمايد: يكى از درهاى بهشت در قم است، يعنى در اين سرزمين عاملى وجود دارد كه مى تواند مردم را به بهشت دعوت كند. اين عامل چيست؟[61]

احتمال کلیدی این است که اين در همان قبر حضرت معصومه عليها السلام است كه امام صادق عليه السلام درباره آن مى فرمايد: در آينده نزديك زنى از نسل من در اين جا دفن مى شود:«فَمَنْ زَارَهَا وَجَبَتْ لَهُ الجَنَّةُ؛[62] هر كس او را زيارت كند بهشت بر او واجب است».[63]

مى دانيم زيارت با اين همه ثواب كه در روايات براى آن بيان شده، يك زيارت ساده معمولى نيست بلكه زيارتى است كه عارفاً بحقّها باشد، يعنى وقتى به اينجا براى زيارت مى آيد، در افعال خود باز نگرى كرده و با توبه به اصلاح خويشتن بپردازد كه اين سبب مى شود، اينجا درى از درهاى بهشت باشد.[64]

سخن آخر:(لزوم توجه ویژۀ دولت به پیشرفت و توسعۀ قم)

در خاتمه باید گفت بر همگان فرض است که قداست اين شهر حفظ شود و جهات دينى، بيشتر از جاهاى ديگر در آن رعايت شود، چرا كه اين شهر حرم ائمّه معصومين عليهم السلام است: «لَنَا حَرَماً وَ هُوَ قُم؛ براي ما اهل‌بيت عليهم السلام حرمي است و آن شهر قم است».[65]

از سوی دیگر نباید فراموش کرد که درباره قم خیلى کوتاهى شده است، قبل از انقلاب مى گفتیم حکومت مى خواهد قم را تضعیف کند تا جان نگیرد، حالا بعد از انقلاب چرا اینطور است؟ باید مسئولین دل بسوزانند و آبروى آنها در این است؛ ما پول کم نداریم ببینید چه بودجه هایى در این سمینارها خرج مى شود مى توانند مقدارى صرفه جویى کرده و در اینجاها خرج کنند. به هر حال من امیدوارم صداى ما به گوش مسئولین محترم برسد و براى قم به عنوان آبروى جهان اسلام حساب مستقلّى باز کنند.[66]

برای تحقق این مهم باید ابتدا قم شناسی کرد، موقعیت قم، تأثیرگذاری در کل کشور و تأثیرگذاری آن در خارج کشور را باید مدنظر قرار داد همچنین دولت نیز باید اقدام به قم شناسی کند و این نگاه را باید به قم داشت و بعد در قم کار کرد.[67]

عقیده دارم نه تنها باید قم شناسی کرد بلکه نگاه ویژه‌ای از سوی دولت برای شهری که اثرگذار و پایگاه انقلاب است باید باشد اما متأسفانه هنوز کمتر به این مسئله توجه می‌شود، در آینده سمیناری در این رابطه خواهیم گذاشت که قم آن‌گونه که هست برای زائران و گردشگران انجام گیرد تا با این شهر آشنا شوند.[68]

مسئله فرودگاه قم باید درست شود اگر این فرودگاه ساخته شود زائران بسیاری می‌توانند به شهر مقدس قم بیایند چرا که خیلی‌ها دلشان می‌خواهد به ایران بیایند اما نمی‌توانند، مطمئن باشید ساخته‌شدن فرودگاه آبرویی برای شهر قم است.[69]

پروژۀ منوریل نیز چهره شهر را نامناسب کرده است و باید تکلیف آن مشخص شود چرا که بودجه هنگفتی برای آن صرف شده و منظره شهر را نازیبا کرده است.[70]

آری عليرغم توسعه در ابعاد مختلف، هنوز هم شهر كريمه اهل بيت نيازمند توجّه خاص است و از محروميّت هاى مختلف رنج مى برد. اميد است مسئولين كشورى و محلّى نگاه ويژه اى به قم به عنوان مركز شيعيان جهان و وطن اصلى انقلاب اسلامى داشته باشند و به اين شهر، آن گونه كه شايسته آن است رسيدگى و توجّه نمايند.[71]

امیدوار به خدا هستیم زنده بمانیم و آن روز را ببینیم که این قم عظمت شایسته خود را در عرصه های مختلف به ویژه در مسائل دینی و علمى به عنوان کانون فعّال و چشم و چراغى براى جهان تشیع و دیگر جوامع بشری پیدا کرده است؛ ان شاء الله.[72]

[1] همراه زائران قم و جمكران، ص 39.

[2] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛ درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛1/1/1383.

[3] ر.ک: « كوثر كوير».

[4] در مقدمه چاپ چهارم كتاب «تاريخ قم» نوشته محمدحسين ناصر الشريعة سه بيت شعر زير از فردوسى در مورد قم نقل شده است:

دگر بهره از قم بدو اصفهان نهاد بزرگان و جاى مهان

در جاى ديگر مى گويد:

بفرمود عهد قم و اصفهان نهاد بزرگان و جاى مهان

در جاى ديگر چنين گفته است:

نبشتند منشور بر پرنيان خراسان و رى هم قم و اصفهان

[5] همراه زائران قم و جمكران؛ ص19.

[6] همان؛ ص 21.

[7] ر.ک:« كوثر كوير»؛ص 90.

[8] همراه زائران قم و جمكران، ص 21.

[9] همان؛ص22.

[10] قم را بشناسيد، ص 38.

[11] همراه زائران قم و جمكران، ص23.

[12] همان؛ ص 24.

[13] همان؛ ص 25.

[14] همان.

[15] همان.

[16]همان؛ص 40.

[17] همان؛ ص26.

[18] همان.

[19] ر.ک: حضرت معصومه فاطمه دوم.

[20] همراه زائران قم و جمكران؛ ص33.

[21] همان؛ص35.

[22] همان؛ص36.

[23] همان.

[24] همان؛ص .37

[25] گنجينه آثار قم؛ ص 89- 91.

[26] همراه زائران قم و جمكران، ص 37.

[27] همان؛ص27.

[28] همان؛ص40.

[29] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛ درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛1/1/1383.

[30] همان.

[31] همان.

[32] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار اعضای شورای شهر مقدس قم؛11/8/1396.

[33] همراه زائران قم و جمكران ؛ ص84.

[34] بحارالانوار؛ ج 60؛ ص 216؛ ح 37.

[35] همراه زائران قم و جمكران، ص 85.

[36] همان ؛ ص30.

[37] همان؛ص32.

[38] آيات ولايت در قرآن ؛ ص375.

[39] داستان ياران: مجموعه بحث هاى تفسيرى حضرت آيت الله العظمى مكارم شيرازى (مدظله) ؛ ص97.

[40] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛ درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛1/1/1383.

[41] بحارالانوار؛ ج 60؛ ص 214؛ ح 31.

[42] همراه زائران قم و جمكران، ص 64.

[43] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛ درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛1/1/1383.

[44] همان.

[45] همان.

[46] همان.

[47] بحارالانوار؛ ج 71؛ ص 221.

[48] همراه زائران قم و جمكران، ص 14.

[49] همان.

[50] همان؛ ص 15.

[51] كليات مفاتيح نوين ؛ ص576.

[52] عيون اخبار الرضا؛ ج 2؛ ص 267 ، كامل الزيارات؛ ب 106؛ ص 324؛ ح 1.

[53] كامل الزيارات؛ ب 106؛ ح 2.

[54] كليات مفاتيح نوين؛ ص576.

[55] همان.

[56] پيام امام امير المومنين عليه السلام؛ ج 3 ؛ ص562.

[57] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛ درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛1/1/1383.

[58] سفينة البحار؛ مادّه« قم».

[59] مشكات هدايت ؛ ص175.

[60] همان؛ص176.

[61] همان.

[62] بحارالانوار ج 60 ص 216

[63] مشكات هدايت؛ ص176.

[64] همان.

[65] همان؛ص177.

[66] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛ درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛1/1/1383.

[67] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار اعضای شورای شهر مقدس قم؛11/8/1396.

[68] همان.

[69] همان.

[70] همان.

[71] همراه زائران قم و جمكران؛ ص32.

[72] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛ درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛1/1/1383.