پیشرفت جامعه در سایه جمعیت جوان

مقدمه: یکی از مسائلی که روی فرهنگ‌سازی مردم موثر است کشورهای غربی هستند آنها نگرش فرزند کمتر را جا انداخته‌اند و این طریق نگرش با فعالیت‌های فرهنگی و به تدریج ایجاد شده است الان تصور بر این است که اگر تعداد فرزندان از دو بیشتر شود حتما باعث ایجاد مشکل می‌شود حالا ما باید حالت عکس این قضیه را دنبال کنیم یعنی رسانه‌ها و کلا متولیان فرهنگ‌سازی جامعه باید آموزش‌های عکس را در دستور کار قرار دهند به این معنی که فرزندآوری مانع تحصیل و ادامه شغل نیست.

به همین جهت خبرنگار سرویس فرهنگی و اجتماعی خبرگزاری رسا در گفت و گو با دکتر اقبالی پژوهشگر جمعیت به تبیین تحولات جمعیتی ایران، علل و پیامدها پرداخت.

رسا- تحولات جامعه در چه ساحتی است؟

از دهه های اخیر سیرتحولات جمعیتی به سمت کاهش جمعیت و کاهش رشد باروری حرکت کره است، تغییر و تحولات جامعه ما هم در ساحت ذهنی افراد اتفاق افتاده است که به آن نقش عاملیت در کاهش نرخ جمعیت می گوییم و هم در ساختار اقتصادی، اجتماعی، سیاسی باعث تحولات شده است. در گذشته (چهل، پنجاه سال اخیر) یک مناسباتی در جامعه، خانواده و میان افراد حاکم بود که با باروری و بحث جمعیت سازگاری بیشتری داشتند که متاسفانه هرچقدر به سمت عصر جدید و دنیای مدرن حرکت کردیم، اتفاقات و تغییر و تحولاتی جدیدی در ساحت هویتی و فرهنگی جامعه رخ می دهد که به نوعی با مقوله باروری مادری و بحث های ناباروری ناسازگار هستند.

رسا- مهم ترین تحولات در چه حوزه ای است؟

مهمترین آن، تحولات هویتی افراد است، یک تصویری در گذشته از مردانگی و زنانگی وجود داشت که آن تصویرها امروزه با چالش های جدی مواجه شده و به نوعی می توانیم بگوییم به سمت افول و زوال حرکت کرده است، در گذشته هویت جمع گرایی و اهمیت و اصالت دادن به خانواده، منافع و مصالح خانواده و طایفه برای مرد و زن مهم بود؛ برای زن ارزش های خانواده و نقش های خانوادگی، مادری، همسری و خانه داری ارزش تلقی می شد اما متاسفانه این ارزش ها با مرور زمان وقتی به سمت فضای مدرن و هنجارهای مدرن حرکت کردیم فردگرایی، اهمیت و اصالت منافع و شادکامی فردی اهمیتش نزد افراد روز به روز بیشتر شد.

رسا- در فضای سنتی چه چیزهایی ارزش بود؟

در فضای سنتی جامعه ایرانی، زنان هویت خودشان را با خانه و خانواده و ارزش های خانوادگی تعریف می کردند، زن با فرزندانش با کدبانوگری و با چنین مفاهیمی ابراز هویت می کرد، اما امروزه چیزهایی از جنس تحرک اجتماعی، علمی و سیاسی برای زن ارزش تلقی می شود. مردان نیز در گذشته تصویر و ذهنیتی از خود و هویتشان داشتند مثل اینکه خود را سرپرست و نان آور خانواده می دانستند، تعهد به خانواده و خاندان داشتند، این موارد امروزه مقداری به سمت نقش های موازی در درون خانه سوق پیدا کرده است، همچنین همراهی زن در بحث اشتغال خانواده مواردی است که مردها با آن کنار آمده و پذیرفته اند.

رسا- در جامعه فعلی خانواده ایرانی با چه چیزهایی ابراز هویت می کند؟

این تغییر و تحولات در ناحیه هویتی و ارزشی باعث شده شرایط خانواده و زندگی خانوادگی برای فرزندان زیاد مهیا نباشد، از طرفی امروزه خانواده ایرانی با مصرف و مصرف گرایی هویت نمایی و ابراز هویت می کند، این مصرف گرایی و چشم و هم چشمی که میان خاواده ها وجود دارد و رقابتی که در مصرف اتفاق می افتد، موجب شده است تا در این فضا، فرزند را یک مزاحم تلقی کنند، وقتی رقابت بر سر مصرف و نمایش مصرف اصالت دارد هر نفری که اضافه شود یک سربار محسوب شده و می تواند این فضا را با مزاحمت خودش با اختلال مواجه کند، اینها اتفاقاتی است که در ساحت هویتی اتفاق افتاده است و فرزند آوری و مادری و نقش های خانوادگی اصالت و ارزششان را یا ازدست داده یا کم رنگ شده اند.

رسا- چالش های ذهنی جامعه  را در بحران جمعیت بیان کنید.

یک سری اتفاقات یا چالش های ذهنی برای افراد به وجود آمده و هرچه پیش می رویم بیشتر می شود که از آن به عنوان گره های ذهنی یاد می کنم این گره های ذهنی هم از جمله علت ها و زمینه ها و موانعی پیش روی جمعیت و باروری قرار دارد مثلاً گره های ذهنی را به چند دسته می توان تقسیم کرد، گره های ذهنی ناظر به اقتصاد، فرهنگ و تربیت، سیاسی، نظامی؛ مثل اینکه گفته می شود اگر ما بچه به دنیا بیاوریم خرجش را چه کسی می دهد، و فرزند آوری را به تعویق بیندازیم تا به ثبات اقتصادی برسیم، این گره های ذهنی مانع اقدام برای فرزندآوری می شود.

رسا-  چرا زوجین نسبت به فرزندآوری محتاطانه رفتار می کنند؟

گره هایی هم ناظر به بهداشت و درمان است که خودش به نوعی موانعی از این جنس است که مثلاً باروری و زایمان اندام زنانه را بهم می زند و بحث هایی که در بحث زایمان طبیعی و سزارین است، این موارد نیز موانعی است که زوجین خصوصاً بانوان را دچارخلاء های ذهنی کرده است.چالش دیگر گره های ذهنی ناظر به هویت، ناظر به ارزش های مدرن است مثل اینکه دو بچه یا بیشتر از آن ا اُملی و عقب افتادگی است و با فضای روز سازگار نیست، این موارد گره هایی است که در ساحت ذهنی افراد اتفاق می افتد و واقعیت هم دارد و باعث شده که زوجینی نسبت به آن محتاط تر شده اند.

رسا- مهم ترین گره اقتصادی زوجین ایرانی چیست؟

اولین و مهم ترین گره اقتصادی خانواده ها از بی ثباتی و مبهم بودن آینده اقتصادی است و ذهنیت مبهم آینده فرزندان باعث شده تا در بحث فرزندآوری دست به عصا حرکت کنند، با توجه به مصرف گرا شدن خانواده ایرانی و هزینه های سنگین و تورم موجود جامعه، موجب شده تا زوج های جوان هم تا چندین سال به فکر فرزندآوری نیفتند از طرفی نگرانی در تربیت فرزندان چالش دیگری است که زوجین ایرانی را به سمت تک فرزندی سوق داده است و این جمله را زیاد شنیده ایم که بچه عزیز است ولی تربیتش از خودش عزیزتر است یا یک بچه را هم به زور می توان تربیت کرد، چه برسد به دو یا سه بچه؛ این ها نگرانی های است که موجب شده تا زوجین نسبت به فرزندآوری محتاطانه عمل کنند.

رسا- آیا شهرنشینی هم در کاهش جمعیت موثر بوده است؟

رشد شهرنشینی در جامعه ما همراه با کاهش جمعیت و نرخ باروری بوده است چرا که اساساً سبک زندگی شهری و زیستن در یک فضای متکثر کلیشه ای که در خانواده شهری وجود دارد، باعث شده که فرزندآوری و درگیری با بچه،  سخت تر از فضای سنتی ما باشد، منظور از فضای سنتی فضای غیرشهری است؛ در زندگی شهری یک سری درگیری هایی داریم که اجازه پرداختن به مسائل دیگراز جمله آینده بچه ها و مسائل تربیتی آنان را نمی دهد، زندگی شهری مناسباتی ازجمله اشتغال و نحوه کار و سبک مصرف و فضاهای هویتی را در بر دارد، همه این موارد دست به دست هم می دهدتا زوجین ایرانی امکان پرداختن به موضوعاتی نظیر رسیدگی به فرزندان را نداشته باشند. این سبک زندگی، سبک زندگی ناسازگار با جمعیت زیاد و نرخ باروری بالا است،  متاسفانه این مسأله توانسته تحولات جمعیتی را برای ما رقم بزند.

رسا- چه فرقی بین فضای سنتی و مدرن وجود دارد؟

زنان در فضاهای سنتی بیشتر در زندگی خانوادگی وقت بیشتری صرف می کردند اما امروزه تحصیلات، اشتغال و زمان هایی که بیرون از خانه طی می کنند، آنقدر زیاد شده که زمان کافی و لازم برای پرداختن به خانواده و در خدمت فضای خانوادگی بودن برایشان کم تر شده است، این تحرکات اجتماعی اساساً فرزندآوری را مانع جدی برای خودش تلقی می کند؛ همچنین سیاست های فرهنگی حاکمیت هم مبحث مهمی است که با شعار فرزند کمتر زندگی بهتر تا سیاست های حمایتی که از خانواده های پرجمعیت برداشته شد، باعث رقم خوردن وضعیت بحران جمعیت برای کشور شده است.

رسا- این وضعیت و این روند چه پیامدها و نتایجی را برای آینده کشور در پی دارد؟

مهم ترین پیامد نرخ رشد جمعیت یا مسیری که ما طی می کنیم بحث سونامی پیری است که در آینده نزدیک جامعه ایرانی با آن روبه رو خواهد شد، بیست سال آینده کشور ایران با 35درصد جمعیت سالمند، یک جامعه ورشکسته و آسیب زا است، امروزه ما هنوز در پنجره جمعیتی قرار داریم و جمعیت فعال ما هنوز بیشتر ازجامعه کارافتاده ما است؛ امروزه هزینه های سالمندی به وسیله بخشی از حقوق و مالیات بر حقوق جمعیت فعال تأمین می شود، وقتی جمعیت سالمند افزایش پیدا کند، این هزینه ها هم افزایش پیدا کرده و از طرفی وقتی جمعیت فعال کاهش پیدا می کند نرخ مالیاتی که باید پرداخت کنند هم افزایش پیدا خواهد کرد و این یکی از مسائل جدی است که در آینده با آن مواجه خواهیم شد. حرکت به سمت پیشرفت با یک جامعه جوان محقق خواهد شد و جامعه پیر و از کار افتاده حتماً سرعتش برای این اهداف کمتر از یک جامعه جوان خواهد بود و از طرفی چون نیروی جوان کشور کم می شود مجبور به پذیرش نیروی مهاجر خواهیم بود که این موضوع نیز بحث های امنیتی و معضلات اجتماعی را در پی دارد.

رسا- ممنون از اینکه وقتتان را در اختیار ما قرار دادید.