انتخابات حق است یا تکلیف؟

به گزارش خبرنگار سرویس حوزه و روحانیت خبرگزاری رسا، انتخابات بعنوان مهم‌ترین عرصه حضور مردم در صحنه تصمیم گیری برای تعیین سرنوشت خویش در جوامع مردم سالار شناخته می‌شود، در نتیجه، انتخاب نامزدها برای تصدی مسئولیت‌ها اهمیتی معادل تعیین آینده یک نظام و مملکت را دارد.

در فقه امامیه تعیین سرنوشت مردم به دست خویش بعنوان یک اصل مسلم و غیر قابل خدشه پذیرفته شده است. در واقع مردم مختارند تا با اراده خویش و با تشخیص مصالح و مفاسد خود حاکمان جامعه را تعیین کنند و اموراتشان را اداره نمایند.

جمهوری اسلامی که نظامی مبتنی بر مردم سالاری دینی است، نمایانگر اهمیت اراده و تصمیم مردمانِ این سرزمین در تعیین سرنوشت خویش است.

اما مسئله مورد اختلاف این است که آيا شركت در انتخابات، حق مردم است يا يك تكليف ديني و شرعي به حساب مي‌آيد. پاسخ به اين سؤال ضروري و داراي اهميت از حيث حضور يا عدم حضور پاي صندوق رأي و كيفيت رأي دادن است. در واقع با توجه به مفهوم حق و تكليف و وجود «اختيار» در اولي و «الزام» در دومي، پيامدهاي حق دانستن شركت در انتخابات و يا تكليف دانستن آن، بسيار متفاوت مي‌باشد.

اگر انتخابات را حق مردم بدانيم، كساني ممكن است بگويند، از اين حق خود نمي‌خواهيم استفاده نماييم يا بگويند ما در انتخابات شركت مي‌كنيم، لكن يا رأي سفيد در صندوق مي‌اندازيم و يا بدون توجه به اسامي نامزدها، اسم فرد دلخواه‌مان را هر چند ميان نامزدها نباشد، روي برگ رأي نوشته و در صندوق مي‌اندازيم.

اما اگر شركت در انتخابات را يك تكليف بدانيم، اولاً شركت در انتخابات به عنوان يك تكليف و وظيفه ديني و شرعي، براي افراد واجد شرايط رأي دادن الزامي بوده و ثانياً اين افراد بايد در انجام تكليف نهايت دقت را براي صحيح انجام دادن تكليف داشته باشند. انجام صحيح تكليف در انتخابات، يعني با مطالعه و تحقيق از ميان نامزدها براساس معيارها و ملاك‌هاي معقول و ديني، بهترين‌ها را شناسايي كردن و رأي را به نام آنان در صندوق انداختن.

برای پاسخ به این سؤال، طی دو مرحله، ابتدا موضع حقوق؛ یعنی نگاه قانونگذار اساسی و سپس موضع فقه را جویا می شویم. از جهت حقوقی، بر اساس ذیل اصل56 قانون اساسی، حاکمیت مردم بر سرنوشت اجتماعی شان که شرکت در انتخابات، مصداق بارز آن است «حق الهی و خداداد» خوانده شده است. روی دیگر این سکه، «تکلیف» دولت در محترم شمردن این حق و فراهم سازی اعمال آن از سوی مردم است.

این امر در قسمت پایانی اصل «نهم» قانون اساسی این گونه متبلور شده است که: «هیچ مقامی حق ندارد به نام حفظ استقلال و تمامیت ارضی کشور آزادیهای مشروع را هر چند با وضع قوانین و مقررات، سلب کند». بدیهی است که حق شرکت در انتخابات از مصادیق آزادیهای مشروع مردم است. علاوه بر اینکه در بند 8 اصل دوم نیز با صراحت و تأکید بیشتری، دولت موظف شده است، تمام امکانات خود را برای «مشارکت عامه و تعیین سرنوشت سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی خویش» به کار برد.

اما تبیین ماهیت شرکت مردم در انتخابات از نگاه فقه، به نوع حکم شرعی آن بستگی دارد. به این بیان که اگر شرکت در انتخابات واجب شمرده شود، یک «حکم» تلقی می شود و قابل اسقاط و واگذاری به غیر نیست، بلکه به عنوان یک «تکلیف شرعی»، بر هر مکلف دارای شرایط، واجب است که در انتخابات شرکت کند. در این مقام، روی دیگر این سکه، اجتماع و نظام اسلامی قرار دارد که صاحب «حق» شمرده می شود؛ یعنی افراد در مقابل نظام اسلامی و جامعه مسلمین، مکلف به ایفای حقوق آن هستند که از جمله این حقوق، شرکت در انتخابات است؛ انتخاباتی که موجب تقویت نظام اسلامی و حفظ آن و تعیین سرنوشت مسلمین می شود.

اما اگر شرکت در انتخابات، واجب شرعی محسوب نشود، می توان گفت نگاه فقه و حقوق در مورد ماهیت آن، یکسان است و از نظرگاه هر دو یک «حق» تلقی می شود. برخی با اذعان به اهمیت هر دو جنبة حق بودن و وجوب شرکت در انتخابات، این دو دیدگاه را با هم تلفیق کرده و بر آن شده اند تا بگویند شرکت در انتخابات، حقی است که استیفای آن واجب است. دیدگاه سومی نیز در این زمینه، وجود دارد که معتقد است: «رأی دادن «حقی» است متعلق به فرد، لذا وی مخیر است از آن استفاده کند یا خیر» (قاضی شریعت پناهی، 1372، ص685).

همانگونه که اشاره شد، تبیین ماهیت حق یا حکم بودن(تکلیف) انتخابات، به حکم شرعی بستگی دارد، لذا در ادامه، حکم شرکت در انتخابات در حکومت اسلامی از دیدگاه فقهی، با اشاره به فتاوای فقها بیان می گردد:

امام خمینی(ره) بنیانگذار جمهوری اسلامی، بارها بر شرکت مردم در ادارة امور کشور از جمله حضور آنها در انتخابات گوناگون، تأکید کرده است. موارد زیر نمونه هایی از سخنان ایشان در این زمینه است: «همة ملت، بی استثناء به پای صندوقها بروند. بی عنایتی نکنند به یک مطلبی که کشور آنها به آن احتیاج دارد. سرنوشت ملت و اسلام به او بسته است» (امام خمینی، 1386، ج 12، ص127). وی در سخنی دیگر، حضور در انتخابات و رأی دادن را یک تکلیف الهی و واجب عینی دانسته، آن را به منزله حفظ اسلام و از جلوه های مشارکت سیاسی که همگان موظف به آن هستند، معرفی می کند. این سخن که می فرماید: «ما مکلفیم در امور سیاسی دخالت کنیم؛ مکلفیم شرعاً. همان طور که پیغمبر می کرد. همان طور که حضرت امیر می کرد» (همان، ج 15، ص16).

از منظر امام خمینی(ره) شرکت در انتخابات، نه فقط یک وظیفه اجتماعی و ملی است، بلکه یک وظیفه شرعی اسلامی و الهی است که شکست در آن، شکست جمهوری اسلامی است که حفظ آن بر جمیع مردم از بزرگترین واجبات و فرایض است (همان، ص240).

ایشان در جای دیگر، صرف نظر از نتیجه انتخابات، نفس شرکت در انتخابات را به معنای اظهار حیات در مقابل دنیا برمی شمرد و واردشدن لطمه به جمهوری اسلامی به خاطر مشارکت نداشتن در انتخابات را واردشدن لطمه به قواعد و حیثیت اسلام و موجب مسؤولیت می داند (همان، ج19، ص329).

مقام معظم رهبری نیز بارها بر اهمیت و ضرورت شرکت در انتخابات گوناگون تأکید کرده اند. ایشان در زمینه حکم شرعی انتخابات، اظهار داشته اند: «به اعتقاد من این [انتخابات] هم تکلیف شرعی و هم تکلیف عقلی عقلایی است» (سایت اطلاع رسانی دفتر مقام معظم رهبری، مورخ23/8/1388). رهبر انقلاب در تاریخ 24/9/1385 بعد از انداختن رأی خود در صندوق انتخابات مجلس خبرگان و شوراهای اسلامی، شرکت در انتخابات را انجام دادن وظیفه ای دینی، ملی و انقلابی خواندند (سایت اطلاع رسانی دفتر مقام معظم رهبری).

همچنین پس از شرکت در انتخابات نهم ریاست جمهوری، شرکت در انتخابات را به عنوان یک عمل صالح معرفی کردند (همان، مورخ 3/4/1384). معظم له پس از شرکت در هفتمین دورة انتخابات مجلس شورای اسلامی، رأی دادن را یک وظیفه و تکلیف دانستند (همان، مورخ 1/12/1382). ایشان در سخنرانی مورخ 16/2/1392 در جمع مجریان انتخابات دورة یازدهم ریاست جمهوری، قوام جمهوری اسلامی را متکی به رأی و حضور مردم دانسته و ضمن تأکید بر این نکته که انتخابات، هم حق و هم تکلیف مردم است، حضور مردم در انتخابات را مصونیت دهنده به نظام اسلامی و کشور برمی شمرد (سایت اطلاع رسانی دفتر مقام معظم رهبری).

آیت الله مکارم شیرازی نیز شرکت در انتخابات را واجب دانسته و فلسفه آن را حفظ اسلام و نظام اسلامی که بر همه لازم است، برمی شمرد. آیت الله نوری همدانی هم در سخنانی، خودداری از شرکت در انتخابات را از گناهان کبیره دانسته است.

در پایان این یادداشت با توجه به آنچه بیان شد که ماهیت حق یا حکم بودن(تکلیف) انتخابات، به حکم شرعی بستگی دارد، و فتوای فقها مبنی بر این است که شرکت در انتخابات یک واجب شرعی است. می‌توان نتیجه گرفت که در واقع شرکت در انتخابات تکلیفی است بر عهده همه واجدین شرائط رأی دادن، که نباید از ادای این تکلیف شانه خالی کنند.