نشست فضای مجازی و هویت دینی؛ فرصت‌ها و تهدیدها

به گزارش سرویس فرهنگی و اجتماعی خبرگزاری رسا، یکصد و دهمین نشست از سلسله نشست‌های «دین و فضای مجازی» با موضوع « فضای مجازی و هویت دینی؛ فرصت‌ها و تهدیدها» با ارائه حجت الاسلام محسن کهتری، مسئول دفتر نمایندگی مقام معظم رهبری در پردیس فارابی دانشگاه تهران و کارشناس دفتر مطالعات اسلامی و ارتباطات حوزوی پژوهشگاه فضای مجازی، به همت دفتر مطالعات اسلامی و ارتباطات حوزوی پژوهشگاه فضای مجازی، برگزار شد.

در این نشست حجت الاسلام کهتری در ابتدا پیرامون تاثیرات هویتی فضای مجازی بر مخاطبان اظهار داشت: یکی از مهمترین تاثیرات فضای مجازی، تاثیرات هویتی است که باعث می‌شود انسان‌ها در برخی مواقع از هویت‌های ملی و دینی خود فاصله بگیرند و این موضوع به یکی از دغدغه‌های اصلی ارکان‌های مختلف اجتماعی و حکومتی تبدیل شده است.

وی با بیان اینکه شناخت، باورها، عادات و هیجانات منجر به شکل‌گیری رفتار و ساخت هویت یک انسان می‌شود، تاکید کرد: برای تغییر شخصیت اطرافیان و تربیت فرزندان بایست بر روی این چهار رکن کار کنیم و ما در این جلسه قصد داریم تاثیرات فضای مجازی بر این چهار رکن روانشناختانه را بررسی کنیم.

حجت الاسلام کهتری افزود: یکی از ابعاد هویتی ما، هویت دینی است و اگر هویت دینی جامعه لکه‌دار شود، نمی‌توان انتظار داشت که انسان در بازه زمان طولانی مدت، شخصیتی دین‌دار از خود نشان دهد و در نتیجه، جامعه دینی کشور ما منجر به گسست و فاصله‌های اجتماعی می‌شود.

وی با بررسی تاثیرات فضای مجازی بر بعد شناختی افراد جامعه، بیان کرد: فضای مجازی اطلاعات فراوانی را در اختیار مخاطب قرار می‌دهد و یکی از تفاوت‌های فرم اطلاعات کنونی در فضای مجازی با گذشته این است که بخش زیادی از آن، به صورت محتواهای ویدیویی منتشر می‌گردد که باعث می‌شود افراد، بیشتر ببیند در نتیجه مخاطبان این اطلاعات را به خاطر سپرده و به حافظه درازمدت آنان منتقل می‌شود که می‌تواند جنبه‌های شناختی و باورهای افراد را تحت تاثیر قرار دهد.

این کارشناس فضای مجازی ادامه داد: طبق نظریه کاشت گربنر، هر قدر انسان در بازه طولانی مدتی با رسانه سروکار داشته باشد، به مرور موجب تغییر باورها خواهد شد؛ همچنین طبق تحقیقات انجام شده افرادی که مدت زمان طولانی در شبکه‌های اجتماعی فعالیت می‌کنند، باورها، شناخت‌ها و در نتیجه هویت آنان تحت تاثیر بیشتری قرار می‌گیرد. موضوع دیگری که باورهای انسان را تغییر می‌دهد وجود محتوای حسی و تجربی است؛ طبیعتا باورسازی مطالبی که مشاهده می‌کنید و یا آن را می‌شنوید از خواندن صرف یک مطلب بیشتر است به عبارت دیگر فضای مجازی، زمینه‌های حسی و ملموسی را برای انسان فراهم می‌کند که موجب تاثیرگذاری بیشتری می‌شود. همچنین لازم به ذکر است که برخی مواقع در خصوص مسائل مختلف برای مخاطبان، داستان‌سازی انجام می‌شود تا در نهایت هیجان سازنده محتوا به آنها منتقل شود. هنر نیز باعث می‌شود محتوا با هیجانی قابل توجه به مخاطب منتقل شود و به صورت ناخودآگاه پیام به مخاطب منتقل می‌شود در نتیجه این نوع انتقال پیام، تاثیرپذیری بیشتری بر مخاطب دارد که زمینه این فعالیت در فضای مجازی نیز مهیا است.

وی افزود: عامل دیگر تاثیرگذار در ایجاد باور، وابستگی به منبع و یا نوع اطلاعات است بدین معنا که شما در برخی مواقع، نسبت به منبع اطلاعات خود، آگاهی، شناخت و حتی ارادات دارید. طبیعتا باوری که در نتیجه این اطلاعات از چنین منبعی در فرد ایجاد می‌شود بسیار بیشتر و تاثیرگذارتر از یک محتوای صرف متنی می‌باشد. فضای مجازی معمولا محتوا را با یک حواشی به ما منتقل می‌کند به عنوان نمونه حرفی که یک سلبریتی منتقل می‌کند منجر به ایجاد باوری در مخاطب می‌شود که متفاوت از ایجاد پیام توسط یک فرد عادی می باشد و زمینه برای تغییر باورها فراهم می‌شود.

حجت الاسلام کهتری موجه‌سازی را یکی دیگر از تاثیرات فضای مجازی برشمرد و اظهار داشت: طبیعتا اطلاعاتی که در کنار استدلال و شواهد به یک فرد برسد تاثیر بیشتری بر آن فرد می‌گذارد؛ از طرفی جبهه‌های متعدد برای ایجاد باور در مخاطب، استدلال‌سازی می‌کنند که بیشتر این ادله‌ها، مغالطه‌ای است. به عنوان مثال در موضوع هویت دینی، دشمنان، زمان زیادی صرف می‌کنند تا شبهه‌ای دینی را در فضای مجازی مطرح کنند تا منجر به تغییر باورها در مخاطب خود شوند؛ بر همین اساس دستگاه‌های مسئول بایست استدلال‌سازی ساده و روان را در جهت پاسخ‌دهی مناسب به این شبهات، در دستور کار خود قرار دهند.

وی ادامه داد: عامل دیگر تاثیر گذار بر باورها، به باورسازی کنشی تعبیر می‌شود یعنی زمانی که افراد یک رفتار را به مدت طولانی انجام می‌دهند، نسبت به آن رفتار احساس علاقه پیدا می‌کنند. به عنوان مثال افراد با توجه گمنامی در فضای مجازی ، می توانند رفتارهایی متفاوت با رفتارهای خود در فضای حقیقی بروز دهند و این رفتارها در طول زمان می‌تواند باورهای فرد را خدشه دار کند در نتیجه تضادی بین باورها و رفتارهای فرد ایجاد می‌شود و پس از مدتی شخص مجبور می‌شود یا رفتارها را تغییر دهد و یا بخاطر جذابیت رفتارها در فضای مجازی، از باورها دست بکشد. افراد پس از اینکه مدت زیادی در فضای مجازی حضور دارند، مدعی می‌شوند که این فضا لایه‌های جدیدی از هویت شخصیتی خود را به آنان نشان داده است که این ابعاد شخصیتی، از فضای مجازی به فضای حقیقی منتقل می‌شود.

مسئول دفتر نمایندگی مقام معظم رهبری در پردیس فارابی دانشگاه تهران با اشاره به تاثیر فضای مجازی بر هیجانات اظهار داشت: علامه طباطبایی در خصوص تاثیر پذیری انسان در هیجانات می‌فرماید ظرف و بستر هیجانات انسان، خیال است و خیال انسان در اثر حس به وجود می‌آید؛ خیال است که می‌تواند هیجان و احساس را با خود حمل کند اما یک امر معقول و کلی نمی‌تواند هیجان ایجاد کند پس برای ایجاد هیجان بایست از حس، تجربه و جزئیات مصداقی شروع کنیم تا خیال مخاطب را بر انگیخته و با هیجان همراه کنیم.

وی ادامه داد: یکی دیگر از عوامل تاثیرگذار فضای مجازی بر انسان، بحث سرریزی مخاطب از منبع اطلاعات است. ما اطلاعات را از منبعی دریافت می‌کنیم که نسبت به آن علاقه و احساس مثبت داریم و آن احساس مثبت، بر محتوا سرریز شده و منجر می‌شود تا مخاطب نسبت به آن مطلب احساس مثبت پیدا کند. این موضوع یک تهدید و یک فرصت است؛ ما باید بررسی کنیم چگونه می‌توانیم محتوا را از طریق افرادی که برای عموم و یا بخش خاصی از مخاطبین -مانند کودکان- ایجاد حس مثبت می‌کنند، مخاطب منتقل کنیم.

این کارشناس حوزه فضای مجازی، گذشت زمان را از دیگر عوامل پدیدآمدن هیجان ذکر کرد و گفت: افراد زمان زیادی را در فضای مجازی می‌گذرانند و این گذشت زمان باعث ایجاد انس و هیجان مثبت در فرد می‌شود در نتیجه آن ارتباط بر تمام رفتارهای حقیقی فرد تاثیرگذار می‌شود و می‌توان از این موضوع در هیجان‌آفرینی استفاده کرد.

وی ادامه داد: از ظرفیت‌های بزرگ فضای مجازی، ارضای نیازهای پنهان مخاطبان است. فضای مجازی شرایط را برای ایجاد کنش به صورت گمنام فراهم می‌کند در حالی که مخاطب در فضای حقیقی با محدودیت‌هایی مواجه است. وقتی نیازهای پنهان فرد توسط فضای مجازی برطرف می‌شود، کم‌کم موجب احساسات و عواطفی می‌شوند که مخصوص خود آن فرد است که این موضوع آنها را نسبت به دیگر افراد متمایز می‌کند و بسیاری از اوقات می‌تواند بین آنها و هویت دینی فاصله اندازد. لازم به ذکر است افرادی که در فضای مجازی فعالیت می‌کنند سعی می‌کنند نیازهای کاذب در مخاطب ایجاد کنند و یا به نیازهای مخاطب جهت دهند تا وقت بیشتری از آنها بگیرند تا از لحاظ اقتصادی سود بیشتری کسب کنند و این موضوع باعث تشدید هیجانات در انسان می‌شود.

حجت الاسلام کهتری افزود: یکی دیگر از تاثیرات فضای مجازی، تاثیر این پدیده بر عادات و اوصاف انسان است. اوصاف، حالاتی است که در انسان به ملکه تبدیل شده است و عادات انسان، نحوه رفتار شما در برابر اوصاف است که علت اساسی شکل‌گیری آنها، تکرار رفتار است. از آنجا که افراد وقت زیادی را برای فضای مجازی صرف می‌کنند، تغییرات جدی در اوصاف و عادات آنها ایجاد می‌شود.

وی گفت: یکی از تغییرات عادتی در انسان‌ها بحث لذت‌طلبی حاد و نامحدود است؛ فضای مجازی اساسا فضایی است که اقتضا می‌کند انسان محتوایی را در کوتاه‌ترین زمان و با کمترین هزینه به شکلی لذت‌بخش و دلپذیر دریافت کند. از این جهت افراد در طول زمان محتواهای غیر جذاب را ندارند و سعی ندارند که برای دریافت محتوا، زحمت بکشند به عنوان مثال افراد حوصله خواندن کتاب را ندارند و باعث می‌شود مردم عادت می‌کنند که به سمت لذت‌طلبی پیش روند و این لذت‌طلبی بر روی ابعاد دیگر زندگی انسان اثر می‌گذارد و در نتیجه افراد امکان خودکنترلی و خصوصیت صبوری را از دست می‌دهند.

این کارشناس حوزه فضای مجازی افزود: از طرفی وجود شرایط مهیا برای ارتباط با افکار و اندیشه های مختلف، روحیه تساهل و تسامح را در افراد ایجاد می‌کند. مثلا وقتی فرد محتوای معارض با دین را می‌بیند، ناراحت می‌شود اما پس از مدتی نسبت به این مطالب عادت کرده و به تسامح در فضای فرهنگی دست پیدا می‌کند که در نتیجه این اتفاق، شلختگی فرهنگی در جامعه مشاهده خواهد شد و عملا افراد روحیه غیرتمندی در برابر محتواهای مخالف را از دست می‌دهند.

وی با اشاره به اصل خنثی سازی، اظهار داشت: افراد در فضای حقیقی موضوعی را جرم می‌دانند و آن را انجام نمی‌دهند اما در فضای حقیقی این‌گونه نیست و قبح جرم بودن یک بزه، از دست می‌رود که به این موضوع خنثی‌سازی می‌گویند. در طولانی مدت افراد احساس می‌کنند که فضای مجازی، فضایی قانون‌بردار نیست و هرکاری می‌توان انجام داد در نتیجه این موضوع بر ابعاد دیگر زندگی انسان تاثیر می‌گذارد.

حجت الاسلام کهتری گفت: موضوع دیگر سطحی‌نگرشدن افراد است که در نتیجه حوصله‌ای برای بررسی عمیق محتوا نمی‌ماند در حالیکه در گذشته افراد بر روی محتواها تامل بیشتری می‌کردند. سطحی‌نگری باعث می‌شود در طول زمان مخاطبین راحتتر تحت تاثیر فضای مجازی قرار گیرند.

وی یکی از مهمترین راهکارها برای مصون سازی جوانان در برابر تغییر هویت دینی در فضای مجازی را بحث ارتقای سطوح شناختی کاربران برشمرد و اظهار داشت: بایست بررسی کنیم که جوانان ما چه میزان با مبانی شناخت دینی آشنا هستند و آن ها را به شکل فعال- نه منفعل- دریافت کرده‌اند؛ ما برای اینکه بچه‌ها را مصون‌سازی کنیم بایست آنان را به خوب فکر کردن عادت دهیم بدین صورت که روش فکرکردن و محتوای عمیقی -که خود فرد با استفاده از سوالات ایجاد شده به دست آورده است- را به آنان آموزش دهیم.

وی افزود: موضوع بعدی انگیزه بخشی برای فعالیت‌های رسانه‌ای است؛ افرادی که در شبکه‌های اجتماعی فعال هستند تاثیرپذیری و تغییر هویتی بیشتری تجربه کرده‌اند. ما باید راه‌هایی را برای بچه‌ها مهیا کنیم تا آنها فعال و کنشگرانه عمل کنند و خود، تولیدکننده محتوا باشند که این موضع تاثیر زیادی بر روی هویت دینی افراد خواهد گذاشت.

حجت الاسلام کهتری ادامه داد: ما باید گروه‌های رزم رسانه‌ای تشکیل دهیم و بایست بچه‌ها را در فضای مجازی به یکدیگر وصل کنیم، وقتی مجموعه‌ها با یکدیگر ارتباط دارند، باعث می‌شود باورها و هیجانات تحت تاثیر آن گروه قرار گیرد و وقتی باورهای مثبت را به گروهی تزریق کنیم، باعث تشدید هویت دینی و باورها به صورت تصاعدی خواهد شد.

وی گفت: موضوع دیگر این است که ما نباید صرفا به حضور در فضای مجازی بسنده کنیم، به عنوان نمونه اردوهای فرهنگی برنامه‌ریزی شده با هدف ایجاد هویت واحد می‌تواند هویت دینی افراد را تقویت کند. آگاهی و مهارت افزایی والدین برای نظارت و هدایت‌گری فرزندان در فضای مجازی از موضوعات مهم دیگر می‌باشد. محققان به این نتیجه رسیده‌اند که نظارت، تاثیر حداقلی و محدودیت تاثیر بسیار حداقلی بر جوانان خواهد گذاشت اما والدین اطلاعات خود را با ارتباطی خوب و هنرمندانه به فرزندان منتقل کنند. همچنین ارتباط خوب پدر و مادر با فرزندان می‌تواند منجر شود که والدین به منبعی مناسب برای اطلاعات فرزندان تبدیل ‌شوند و فرزندان هویت خود را به جای فضای مجازی، از والدین خود کسب کنند.