هنر خوشنویسی برگرفته شده از اخلاق اسلامی
امسال به مناسبت فرا رسیدن ماه رمضان، نمایشگاه خوشنویسی با مضامین قرآنی با عنوان «شهر رمضان» متعلق به گنجینه موزه هنرهای دینی امام علی (ع) در معرض دید عموم قرار گرفته است.
به گزارش خبرگزاری رسا به نقل از جام جم آنلاین، عمده این آثار که در طبقه دوم موزه به نمایش درآمده به قلم استاد علی شیرازی نوشته شده که همگی شامل آیات زیبایی از قرآن کریم است. البته این آثار را موزه امام علی (ع) سال‌ها پیش از استاد خریداری کرده. چرا که با دقت در این آثار متوجه می‌شویم تاریخ خلق آنها به سال‌های ۸۰ و ۸۱ خورشیدی برمی‌گردد. همزمان با این رویداد، دو نمایشگاه دیگر هم در این موزه برپاست. نمایشگاه آثار معرق و خاتم استاد مرتضی آتش‌پنجه با عنوان «علی قرآن ناطق» که در طبقه اول موزه دایر است و نمایشگاه نقاشی قهوه‌خانه‌ای با عنوان «بهار خیالی‌نگاری» که با استفاده از روش توصیفی و تاریخی، تصویرگر زیبایی از دلاوری‌های امام علی (ع) است. به نحوی که بیننده بادقت در این آثار می‌تواند به ویژگی‌های شخصیتی حضرت علی (ع) تا اندازه‌ای پی ببرد. جالب است بدانید که این آثار پیش از این کمتر دیده شده و تا پایان ماه مبارک رمضان در موزه هنرهای دینی امام علی (ع) در معرض دید علاقه‌مندان قرار گرفته. آنچه پیش رو دارید گفت‌وگوی ما با علی شیرازی، هنرمند خوشنویسی است که قطعا تا همیشه به عنوان یکی از راویان هنر و فرهنگ این سرزمین ماندگار خواهد ماند.
از نحوه برگزاری نمایشگاه قرآنی با عنوان «شهر رمضان» که مزین به آثاری به قلم شماست راضی هستید؟
آثار به نمایش گذاشته‌شده در موزه امام علی (ع) به مناسبت ماه مبارک رمضان، آثاری است که در سال ۸۰ و ۸۱ شمسی موفق به نوشتن آنها شدم. این آثار تماما با قلم درشت (کتیبه) تحریر شده است و سبک خوشنویسی و نگرش من را نسبت به خوشنویسی معاصر نمایندگی می‌کند. در این آثار سعی شده با ترکیب بندی‌های بدیع، چشمنواز و دقیق، کاری سنتی و در عین حال معاصر اجرا شود. البته این کار برای من دردسرها و زحمات بسیاری در پی داشت. به طوری که بعضی از افراد ناآگاه و مغرض که با سنت خوشنویسی بیگانه بودند و خوشنویسی را هنر نمی‌دانستند شایعاتی را در فضای مجازی مطرح کردند. آنها مدعی شدند که این آثار اصل نبوده و چنین ترکیب‌بندی‌های بدیع و دقیق و اجرای خارق‌العاده‌ای با دست غیرممکن است! با این توضیح که این آثار چند بار به نمایش درآمده است. البته این افراد در زمانی که آثار روی دیوار به نمایش درآمده است کاملا سکوت کردند، ولی به محض اتمام نمایشگاه و انتقال به گنجینه موزه دوباره ادعای خود را تکرار کردند. بنابراین این نمایشگاه که تا پایان ماه مبارک رمضان دایر است، فرصت مناسبی است که علاقه‌مندان بتوانند از حقیقت ماجرا باخبر شوند. لذا پیشنهاد می‌کنم آنهایی که این آثار را ندیده‌اند از نمایشگاه بازدید کنند و آنهایی هم که قبلا از آثار دیدن کرده‌اند برای بار دوم و این بار بادقت بیشتری این آثار را ملاحظه فرمایند.
کلا چرا و چه شد که از بین هنرهای مختلف به خوشنویسی علاقه‌مند شدید؟
علاقه من به خوشنویسی یک کشش درونی بود و هیچ گاه پی به دیگر علل این شور و علاقه نبردم. هر جا خط زیبایی می‌دیدم یا یک نقاشی خوب را تماشا می‌کردم حالم دگرگون میشد. به همین خاطر از ۱۴ سالگی که دور از خانواده و در یک استان دیگر زندگی می‌کردم به عنوان یک خوشنویس (آماتور و خودآموخته) برای چاپخانه‌ها، لیتوگرافی‌ها و... خط می‌نوشتم یا نشان و لوگو تهیه کرده و از این هنر امرار معاش می‌کردم. البته به طراحی، نقاشی آبرنگ و رنگ روغن هم علاقه‌مند بودم ولی کم‌کم خوشنویسی بر تمام آنها غلبه پیدا کرد و محور فعالیت‌های هنری من شد.
شما طی سال‌ها حضورتان در عرصه خوشنویسی نسبت به قرآن کریم نگاهی ویژه داشته‌اید. به نظرتان این کتاب آسمانی برای پرداختن به آن در هنر خوشنویسی چه پتانسیل‌هایی دارد و خودتان تا امروز چقدر از سوژه‌ها و آیات آن بهره بردید؟
من نمایشگاه‌های قابل توجهی در داخل و خارج از کشور با مضامین قرآنی برگزار کردم، به ویژه نمایشگاه‌هایی که در کشورهای عربی برگزار کردم اکثرا با مضامین قرآنی بود. واقعیت این است که قرآن و خوشنویسی وجه کاملا مشترک و غیر قابل انکار و بی‌مناقشه‌ای است که در بین کشورهای اسلامی وجود دارد. من طرح‌های فراملی بزرگی در این زمینه داشته و دارم که باید از جانب دولت سرمایه‌گذاری و حمایت شود، اما متاسفانه تاکنون مدیر یا مسوولی که دغدغه هنر و قرآن داشته باشد را نیافته‌ام. انگار اسلام برخی مسوولین بیشتر سیاسی است که البته در اشغال پست‌ها و میزها کاربرد فراوان دارد. لذا من از این مسوولیت سلب امید کرده‌ام.
در روزگاری که دین در بعضی موارد تحت تاثیر مقولات مادی قرار گرفته، بیان مباحث و اصول اخلاقی و انسانی با زبان خوشنویسی به خصوص در رابطه با نسلی که مانند گذشته به معنویات معتقد نیست تا چه اندازه کارساز است؟
تفاوت عمده‌ای که بین هنر خوشنویسی و هنرهای دیگر وجود دارد همین موضوع اخلاق است. اخلاق یکی از ارکان خوشنویسی است که در تمام آداب‌الخط‌ها و رساله‌های خوشنویسی ذکری از آن به میان آمده است و همه خوشنویسان صاحب نام متخلق به اخلاق پسندیده بوده‌اند. احترام به استاد و ادای دین نسبت به جامعه و شاگرد و... از اصول بدیهی خوشنویسی است. امانتداری و نقل از روی آثار دیگران با ذکر منبع و... در اخلاق خوشنویسی از الزامات است که امیدوارم به نسل‌های جدیدتر انتقال یابد.
از آنجا که شما تبحر بسیاری در نقاشیخط دارید چرا در سال‌های اخیر، گرایش به نقاشیخط به نسبت خوشنویسی به ویژه در بین هنرمندان جوان بیشتر شده است؟
نقاشیخط که واژه‌ای ترکیبی و حدودا ۵۰ ساله است، هنری ترکیبی و تلفیقی است که هویتش را از خطاطی می‌گیرد و در بین نخبگان و مردم و رسانه‌ها پذیرفته شده است. نام‌های معتبری همچون حسین زنده‌رودی، احصایی، فرامرز پیلارام، رضا مافی و افجه‌ای هنرمندانی هستند که در دوره معاصر خوش درخشیده‌اند و سبک نقاشیخط آنها با هم متفاوت است. نقاشیخط برخلاف خوشنویسی که نظیره‌نویسی و تقلید و کپی از روی آثار دیگران مشروط به ذکر منبع اصلی مجاز است، هنری کاملا شخصی و فردی است. در نقاشیخط کسانی در درازمدت موفق می‌شوند که بتوانند سبک و تکنیک فردی خود را داشته باشند. ولی با کمال تاسف باید بگویم عده‌ای از روی آثار بزرگان این رشته کپی کرده یا با تغییر اندکی به نام خود ثبت می‌کنند. تعداد زیادی از این افراد از روی کارهای من کپی کرده و در فضای مجازی بیشتر از خود من کامنت دریافت می‌کنند! و نکته اینجاست که این افراد نه‌تنها سرزنش نشده بلکه توسط دلالان بازار تقویت و تشویق هم می‌شوند.
پس از نظر شما نقاشیخط اعتبار و جایگاه خوشنویسی سنتی را خدشه‌دار نکرده است؟
آثار نقاشیخط اگر شان هنری داشته باشند نه‌تنها جایگاه خوشنویسی را خدشه دار نمی‌کنند بلکه باعث می‌شوند که ظرفیت خوشنویسی در عرصه‌ای وسیع‌تر و بیشتر در بین مردم دیده شود.
در مجموع می‌توان به نوعی گفت که خوشنویسی برای هنرمند نوعی سلوک و طی طریق معنوی است؟
بله، خوشنویسی پیوند تنگاتنگی با معنویات و عرفان داشته است و خوشنویسی علاوه بر مشق از روی خط استاد با طی طریق و سلوک معنوی به این جایگاه ارزشمند دست پیدا می‌کند.
اگرچه هنر خوشنویسی یکی از هنرهای ایرانی به شمار می‌رود اما آثار کلاسیک این رشته چندان از سوی سرمایه‌گذاران مورد اقبال قرار نمی‌گیرد و خوشنویسی نتوانسته آن طور که باید و شاید نقشی در چرخه اقتصاد هنر ایفا کند. که آیا یک حراج تخصصی می‌تواند به چرخش چرخ اقتصاد هنر خوشنویسی کمک کند؟
باید به این نکته توجه کرد که سرمایه‌داران ما اکثرا نسل اولی هستند؛ یعنی نسل اول سرمایه‌داری. لذا هنوز فرصت نیافته‌اند که در مسائل فرهنگی-هنری توجه و تاملی داشته باشند. حراج تهران توانست تعدادی از این صاحبان سرمایه را به حوزه هنر مدرن و معاصر سوق دهد. ولی هنر زیبای خوشنویسی که قرن‌ها هنر اول ایرانی‌ها بوده و از اصیل‌ترین هنرهای ایرانی است نیازمند سرمایه‌دارانی است که خود نیز از اصالت لازم برخوردار باشند و عمق زیبایی و روح ایرانی را بتوانند در آن به درستی تشخیص دهند.
از نحوه برگزاری نمایشگاه قرآنی با عنوان «شهر رمضان» که مزین به آثاری به قلم شماست راضی هستید؟
آثار به نمایش گذاشته‌شده در موزه امام علی (ع) به مناسبت ماه مبارک رمضان، آثاری است که در سال ۸۰ و ۸۱ شمسی موفق به نوشتن آنها شدم. این آثار تماما با قلم درشت (کتیبه) تحریر شده است و سبک خوشنویسی و نگرش من را نسبت به خوشنویسی معاصر نمایندگی می‌کند. در این آثار سعی شده با ترکیب بندی‌های بدیع، چشمنواز و دقیق، کاری سنتی و در عین حال معاصر اجرا شود. البته این کار برای من دردسرها و زحمات بسیاری در پی داشت. به طوری که بعضی از افراد ناآگاه و مغرض که با سنت خوشنویسی بیگانه بودند و خوشنویسی را هنر نمی‌دانستند شایعاتی را در فضای مجازی مطرح کردند. آنها مدعی شدند که این آثار اصل نبوده و چنین ترکیب‌بندی‌های بدیع و دقیق و اجرای خارق‌العاده‌ای با دست غیرممکن است! با این توضیح که این آثار چند بار به نمایش درآمده است. البته این افراد در زمانی که آثار روی دیوار به نمایش درآمده است کاملا سکوت کردند، ولی به محض اتمام نمایشگاه و انتقال به گنجینه موزه دوباره ادعای خود را تکرار کردند. بنابراین این نمایشگاه که تا پایان ماه مبارک رمضان دایر است، فرصت مناسبی است که علاقه‌مندان بتوانند از حقیقت ماجرا باخبر شوند. لذا پیشنهاد می‌کنم آنهایی که این آثار را ندیده‌اند از نمایشگاه بازدید کنند و آنهایی هم که قبلا از آثار دیدن کرده‌اند برای بار دوم و این بار بادقت بیشتری این آثار را ملاحظه فرمایند.
کلا چرا و چه شد که از بین هنرهای مختلف به خوشنویسی علاقه‌مند شدید؟
علاقه من به خوشنویسی یک کشش درونی بود و هیچ گاه پی به دیگر علل این شور و علاقه نبردم. هر جا خط زیبایی می‌دیدم یا یک نقاشی خوب را تماشا می‌کردم حالم دگرگون میشد. به همین خاطر از ۱۴ سالگی که دور از خانواده و در یک استان دیگر زندگی می‌کردم به عنوان یک خوشنویس (آماتور و خودآموخته) برای چاپخانه‌ها، لیتوگرافی‌ها و... خط می‌نوشتم یا نشان و لوگو تهیه کرده و از این هنر امرار معاش می‌کردم. البته به طراحی، نقاشی آبرنگ و رنگ روغن هم علاقه‌مند بودم ولی کم‌کم خوشنویسی بر تمام آنها غلبه پیدا کرد و محور فعالیت‌های هنری من شد.
شما طی سال‌ها حضورتان در عرصه خوشنویسی نسبت به قرآن کریم نگاهی ویژه داشته‌اید. به نظرتان این کتاب آسمانی برای پرداختن به آن در هنر خوشنویسی چه پتانسیل‌هایی دارد و خودتان تا امروز چقدر از سوژه‌ها و آیات آن بهره بردید؟
من نمایشگاه‌های قابل توجهی در داخل و خارج از کشور با مضامین قرآنی برگزار کردم، به ویژه نمایشگاه‌هایی که در کشورهای عربی برگزار کردم اکثرا با مضامین قرآنی بود. واقعیت این است که قرآن و خوشنویسی وجه کاملا مشترک و غیر قابل انکار و بی‌مناقشه‌ای است که در بین کشورهای اسلامی وجود دارد. من طرح‌های فراملی بزرگی در این زمینه داشته و دارم که باید از جانب دولت سرمایه‌گذاری و حمایت شود، اما متاسفانه تاکنون مدیر یا مسوولی که دغدغه هنر و قرآن داشته باشد را نیافته‌ام. انگار اسلام برخی مسوولین بیشتر سیاسی است که البته در اشغال پست‌ها و میزها کاربرد فراوان دارد. لذا من از این مسوولیت سلب امید کرده‌ام.
در روزگاری که دین در بعضی موارد تحت تاثیر مقولات مادی قرار گرفته، بیان مباحث و اصول اخلاقی و انسانی با زبان خوشنویسی به خصوص در رابطه با نسلی که مانند گذشته به معنویات معتقد نیست تا چه اندازه کارساز است؟
تفاوت عمده‌ای که بین هنر خوشنویسی و هنرهای دیگر وجود دارد همین موضوع اخلاق است. اخلاق یکی از ارکان خوشنویسی است که در تمام آداب‌الخط‌ها و رساله‌های خوشنویسی ذکری از آن به میان آمده است و همه خوشنویسان صاحب نام متخلق به اخلاق پسندیده بوده‌اند. احترام به استاد و ادای دین نسبت به جامعه و شاگرد و... از اصول بدیهی خوشنویسی است. امانتداری و نقل از روی آثار دیگران با ذکر منبع و... در اخلاق خوشنویسی از الزامات است که امیدوارم به نسل‌های جدیدتر انتقال یابد.
از آنجا که شما تبحر بسیاری در نقاشیخط دارید چرا در سال‌های اخیر، گرایش به نقاشیخط به نسبت خوشنویسی به ویژه در بین هنرمندان جوان بیشتر شده است؟
نقاشیخط که واژه‌ای ترکیبی و حدودا ۵۰ ساله است، هنری ترکیبی و تلفیقی است که هویتش را از خطاطی می‌گیرد و در بین نخبگان و مردم و رسانه‌ها پذیرفته شده است. نام‌های معتبری همچون حسین زنده‌رودی، احصایی، فرامرز پیلارام، رضا مافی و افجه‌ای هنرمندانی هستند که در دوره معاصر خوش درخشیده‌اند و سبک نقاشیخط آنها با هم متفاوت است. نقاشیخط برخلاف خوشنویسی که نظیره‌نویسی و تقلید و کپی از روی آثار دیگران مشروط به ذکر منبع اصلی مجاز است، هنری کاملا شخصی و فردی است. در نقاشیخط کسانی در درازمدت موفق می‌شوند که بتوانند سبک و تکنیک فردی خود را داشته باشند. ولی با کمال تاسف باید بگویم عده‌ای از روی آثار بزرگان این رشته کپی کرده یا با تغییر اندکی به نام خود ثبت می‌کنند. تعداد زیادی از این افراد از روی کارهای من کپی کرده و در فضای مجازی بیشتر از خود من کامنت دریافت می‌کنند! و نکته اینجاست که این افراد نه‌تنها سرزنش نشده بلکه توسط دلالان بازار تقویت و تشویق هم می‌شوند.
پس از نظر شما نقاشیخط اعتبار و جایگاه خوشنویسی سنتی را خدشه‌دار نکرده است؟
آثار نقاشیخط اگر شان هنری داشته باشند نه‌تنها جایگاه خوشنویسی را خدشه دار نمی‌کنند بلکه باعث می‌شوند که ظرفیت خوشنویسی در عرصه‌ای وسیع‌تر و بیشتر در بین مردم دیده شود.
در مجموع می‌توان به نوعی گفت که خوشنویسی برای هنرمند نوعی سلوک و طی طریق معنوی است؟
بله، خوشنویسی پیوند تنگاتنگی با معنویات و عرفان داشته است و خوشنویسی علاوه بر مشق از روی خط استاد با طی طریق و سلوک معنوی به این جایگاه ارزشمند دست پیدا می‌کند.
اگرچه هنر خوشنویسی یکی از هنرهای ایرانی به شمار می‌رود اما آثار کلاسیک این رشته چندان از سوی سرمایه‌گذاران مورد اقبال قرار نمی‌گیرد و خوشنویسی نتوانسته آن طور که باید و شاید نقشی در چرخه اقتصاد هنر ایفا کند. که آیا یک حراج تخصصی می‌تواند به چرخش چرخ اقتصاد هنر خوشنویسی کمک کند؟
باید به این نکته توجه کرد که سرمایه‌داران ما اکثرا نسل اولی هستند؛ یعنی نسل اول سرمایه‌داری. لذا هنوز فرصت نیافته‌اند که در مسائل فرهنگی-هنری توجه و تاملی داشته باشند. حراج تهران توانست تعدادی از این صاحبان سرمایه را به حوزه هنر مدرن و معاصر سوق دهد. ولی هنر زیبای خوشنویسی که قرن‌ها هنر اول ایرانی‌ها بوده و از اصیل‌ترین هنرهای ایرانی است نیازمند سرمایه‌دارانی است که خود نیز از اصالت لازم برخوردار باشند و عمق زیبایی و روح ایرانی را بتوانند در آن به درستی تشخیص دهند.
تجلی آیات قرآن در نمایشگاه
هنگامی که کلام خدا با خط خوش نگاشته می‌شود انبساطی وصف ناشدنی در جان انسان پدید می‌آید، چشم‌های خسته آرام می‌شود، تیرگی قلب‌ها زدوده و روح آدمی صیقل می‌یابد. آثار قرآنی به نمایش گذاشته شده از استاد علی شیرازی نیز همین گونه است. استاد شیرازی آیات قرآن و کلام الهی را با ترکیب‌بندی‌های متفاوت و با رنگ‌های نارنجی، زرد، سبز، قرمز و قهوه‌ای آنچنان آمیخته که بیننده از دیدن آنها سیر نمی‌شود و نقوش اسلیمی دور تا دور این تابلوها تا مدت‌ها در ذهن مخاطب باقی می‌ماند. این تابلوها به دلیل ترکیب توامان ظرافت و رنگ‌های متنوع و همچنین سلوک عرفانی و سیاق روحانی که در خلق آنها به کار گرفته شده از بهترین عناصر برای زینت منزل هر مسلمانی به شمار می‌رود. به خصوص تابلوی «بسم‌ا... الرحمن الرحیم» ایشان که نخستین درس قرآن است برای هر فردی. با این توضیح که وقتی گفتار و کردار خود را با نام خداوند آغاز کنیم، همانند این است که صفات خداوند را در سراسر زندگی‌مان جاری ساخته‌ایم. هنرمندان بسیاری در چارچوب رمزگانی مشخص، «بسم‌ا... الرحمن الرحیم» را روی کاغذ قرائت کردند. آنها برای نگارش این آیه از قرآن از تمام وجود خود بهره بردند تا بیشترین تاثیرگذاری را روی مخاطب خود بگذارند، اما «بسم‌ا... الرحمن الرحیم» استاد شیرازی ارتباطی با مخاطب برقرار می‌کند که به آسانی از بین رفتنی نیست.
تاریخچه کتابت قرآن
بدون شک خوشنویسی، معتبرترین و مشهورترین هنر در بین تمام هنرهای جهان اسلام است. آنقدر معتبر که می‌توان از خوشنویسی به عنوان نماد هنری دین اسلام نام برد. چرا که خوشنویسی هنری است در خدمت قرآن کریم و کتابت قرآن کریم هم که از همان زمان نزول آن آغاز شده است. البته آن طور که اسناد و منابع معتبر دینی و تاریخی روایت می‌کنند امام علی (ع) نخستین شخصی بوده که سوره‌ها را گردآوری کرده و پس از ایشان زید بن ثابت این کار را انجام می‌داده است. گویا حضرت علی (ع) خود نیز از خطاطان خوب آن روزگار بوده و در زمان کوتاهی نگارش و گردآوری قرآن را به اتمام رسانده.
نخستین نسخه‌های قرآن به خط کوفی نوشته شده‌اند. این خط منسوب به شهر کوفه است و گفته می‌شود که در آنجا شکل و گسترش یافته. البته با گذشت زمان به خاطر پیچیدگی اشکال و متعاقب آن قرائت خط کوفی، خط‌های دیگری هم برای کتابت کلام‌‌ا... مجید به کار برده شده که خطوط «ریحان»، «محقق»، «نسخ» و «ثلث» بیشتر از بقیه مورد توجه قرار گرفته است. در اوایل قرن یازدهم بود که نامه‌ها و ترجمه آیات مبارک قرآن به خط شکسته نستعلیق نوشته شد و پس از آن قرآن کریم هم با شکسته نستعلیق به نگارش درآمد و این خط در کتابت کلام ا... مجید مورد استفاده قرار گرفت، اما در این میان، زنان خوشنویس و کاتب وحی در تاریخ ایران نیز کم نبودند. در دوره‌های مختلف تاریخی این سرزمین زنان خوشنویس زیادی بودند که به کتابت قرآن کریم پرداخته‌اند که البته تنها نام برخی از آنها بر صفحات تاریخ به یادگار مانده است.
ساناز قنبری - فرهنگ و هنر / روزنامه جام جم
ارسال نظرات