شماره 46 فصلنامه علمی «تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی» منتشر شد

به گزارش خبرنگار سرویس فرهنگی و اجتماعی خبرگزاری رسا، چهل و ششمین  فصلنامه علمی «تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی» به صاحب امتیازی نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه‌ها؛ دانشگاه معارف اسلامی با مدیر مسؤولی روح الله شاکری و سردبیری دکتر محمدرضا جباری منتشر شد.

این فصلنامه در 7 مقاله منتشر شده و عناوین، نام نویسندگان و چکیده مقالات به شرح زیر است

نسبت تعالی ارزش‌ها و عدالت‌ اقتصادی در عصر نبوی   

سید محمدمهدی موسوی نژاد، جواد سلیمانی امیری

چکیده: این مقاله با رویکرد توصیفی و تحلیلی، تأثیر ارزش‌های معنوی را بر جریان عدالت اقتصادی و نیز نقش شکل‌گیری عدالت اقتصادی را در اعتلای ارزش‌ها به‌عنوانِ بخشی از وضعیت فرهنگی تاریخ عصر نبوی مورد تحقیق قرار می‌دهد. برای تحلیل، از مفهوم ارزش در دانش روانشناسیِ اخلاق بهره‌ گرفته شده و چینش مطالب با استفاده از مبحث عوامل انگیزشی در این دانش، رقم خورده است. ضمن آنکه پیش‌فرض کلامیِ روشنی داشته و اطلاعات با در نظر گرفتنِ نقش هدایت‌گری رسول‌الله (ص) در تقویت باور و امید نسبت به هدایت‌ تشریعی الهی، طرح گردیده‌اند. نتیجه چنین شد که ابتدا عدالت‌ اقتصادی در عصر نبوی با واسطه ایجاد ارزش‌های معنوی در اثر تبلور باور نسبت به هدایت تشریعی الهی رخ داده و از سوی دیگر، این توان را داشت که مجدداً با تقویت باور فوق و تقویت بنیان حاکمیت توحیدی، زمینه‌ساز اعتلای ارزش‌ها گردد.

بایسته‌های هنر دینی تمدن‌ساز مبتنی بر روایات عیون اخبار الرضا علیه‌السلام          

جواد امین‌خندقی، ابراهیم محمدزاده مزینان

چکیده: هنر یکی از مهم‌ترین جنبه‌های تمدن است. تحقق تمدن اسلامی نیاز به هنر دینی تمدن‌ساز نیز دارد. هنر دینی را می‌توان از منظرهای مختلفی همچون متون دینی تعریف کرد. در این پژوهش، برای رسیدن به مؤلفه‌های هنر دینی تمدن‌ساز، کتاب «عیون اخبار الرضا» انتخاب شده است. در این نوشتار، با بهره‌گیری از روش گردآوری کتابخانه‌ای و تحلیل کیفی، پس از بیان چارچوب نظری، مبتنی بر کتاب عیون اخبار الرضا، مؤلفه‌های هنر دینی تبیین می‌شود. نتایج نشان می‌دهد که هنر دینی معیار، مبتنی بر توحیدگرایی و خدامحوری شکل می‌گیرد و باید بر اساس شرع و معیارهای موجود در متون اصیل دینی به وجود ­آید. همچنین باید تداعی‌کننده نمادها و مظاهر دینی باشد و زیبایی اصیل را نمایان سازد. حاصل این نگاه می‌تواند ملاکی برای ارزیابی آثار هنری در زمان گذشته و حال و همچنین ارائه الگو با در نظر داشتن جنبه‌های تمدنی برای برون رفت از وضعیت موجود باشد.

تشیع دولت عیونی بحرین بر پایه برخی شواهد تمدنی   

مهدی سلیمانی آشتیانی*، محمدهادی خالقی

چکیده: مذهب دولت عیونی بحرین، بر اساس داده‌های تمدنی و به روش صرفاً «تاریخی» مسئله این پژوهش است؛ چیزی که محلّ اختلاف تاریخ‌نگاران معاصر است. در نیمه اوّل سده پنجم ق، با ضعیف شدن قرامطه، قبیله عبدالقیس توانست حکومت عیونیان (647 - 469 ق) را به‌عنوانِ یک حکومتِ مستقلِ بومی شیعی، با حمایت نظام قدرتمند قبیله‌ای و بهره‌گیری از کمک دولت‌های عباسی و سلجوقی در ناحیه بحرین قدیم (تاریخی) تشکیل دهد. برخی شواهد تمدنی همچون: نام‌گذاری‌ها، کتیبه مناره مسجد جامع الخمیس، سکه‏‌های به‌جای‌مانده از عهد عیونی با نگاشته‌های صریح شیعی و وجود شاعری شیعی در دربار آنها ـ که قصاید اهدایی و مناسبتی فراوانی از او برجاست ـ از شواهد و ادله تشیع رسمی دولت عیونی است.

شئونات تعامل فقهای شیعه با یکدیگر در دوره صفویه از دوره شاه‌عباس اول تا پایان دوره صفویه (1135 - 996 ق)        

طیبه پیشرو، علی‌اکبر جعفری*، اصغر فروغی ابری

چکیده: تشکیل دولت صفویه در سال 907 ق در ایران از مهم‌ترین اتفاقاتی است که منجر به فراگیر شدن مذهب تشیع در ایران گردید. فقهای شیعه برای گسترش فقه شیعه و تدوین آن تعاملات متعددی با هم داشتند. این تعامل شامل ارتباطات دو سویه‌ای شد که بین آنها در شئونات مختلف وجود داشت. این پژوهش که به‌صورتِ توصیفی و تحلیل منابع مختلف کتابخانه‌ای انجام گرفت، تعاملات فقهای شیعه از دوره شاه‌عباس اول تا پایان صفویه (1135 – 996 ق)، را مورد واکاوی قرار داد. حاصل این تعاملات که به‌صورتِ سیاسی، اجتماعی و فرهنگی همانند تدریس و صدور اجازه‌نامه، نوشتن شروح و اجوبه‌ها، تدریس کتب یکدیگر، وصلت‌ها و موارد دیگر صورت گرفت، ترویج و گسترش فقه شیعه و تثبیت هویت شیعی در عصر صفویه بود. در این پژوهش سؤال اصلی این است که شئونات مختلفِ تعامل میان فقهای عصر صفویه (1135 – 996 ق) به چه صورت‌هایی بود؟

تحلیل نظریه‌ انتقال فناوری زرین‌فام شیشه روی سفال بر مبنای رساله «الدرّه المکنونه» و نخستین آثار تاریخی موجود     

شهریار شکرپور*، عباس اکبری، سید محمد میرشفیعی

چکیده: طبق نظریه انتقال فناوری زرین‌فام از شیشه روی سفال، تکنیک زرین‌فام در قرن دوم ق ابتدا توسط شیشه‌گران در مصر به کار گرفته شده و سپس این فناوری به‌تدریج از مصر به سوریه، عراق و ایران منتقل و توسط سفالگران عراقی در قرن سوم ق بر روی سفالینه‌ها انتقال داده شده است. از طرفی رساله «الدرّه المکنونه» تألیف جابر ابن حیان در قرن دوم ق نگاشته شده و مشتمل بر دستورالعمل‌های متعدد در خصوص زرین‌فام است. بنابراین در این پژوهش، به تحلیل نظریه‌ فوق و تطبیق آن با رساله «الدرّه المکنونه» پرداخته خواهد شد. یافته‌ها نشان می‌دهد انتقال زرین‌فام از شیشه روی سفال هم‌راستا با دستورالعمل‌های رساله بوده، بدین معنا که فناوری زرین‌فام ابتدا توسط شیشه‌گران ابداع و سپس سفالگران نیز از آن الگوبرداری کرده‌اند. اما نتایج پژوهش و تحلیل تاریخی رساله، تطابق با نظریه‌ فوق را در بُعد مکانی مورد تأیید قرار نمی‌دهد.

نمادهای تبلیغاتی معاویه در نبرد صفین          

نبی سنجابی، فریناز هوشیار*، ناصر جدیدی

چکیده: نقش، جایگاه و کاربرد نمادها را در زندگی انسان‌ها نمی‌توان نادیده گرفت. نمادها در طول تاریخ و در همه جوامع بشری حضور داشته‌اند. نماد نشانه اندیشه، شیء، مفهوم، چگونگی و جز این‌ها است، پدیده‌ای ملموس و قابل مشاهده که نماینده چیزی جز خودش بوده یا بر چیز دیگری جز خود دلالت دارد. تکرار نمادها و نشانه‌ها معنا و احساس هویت خاص فرهنگی و اجتماعی را تقویت می‌کنند. تبلیغات یکی از ابزارهای مهم فرهنگ‌سازی است که می‌تواند با استفاده از نمادها ارزش‌های جدیدی را خلق یا تقویت کند. معاویه با بهره‌گیری از نمادهای تبلیغاتی توانست نتیجه نبرد صفین را، که واقعه‌ای تأثیرگذار و نقطه عطفی در تاریخ اسلام بود، به نفع خویش تغییر دهد. نتایج پژوهش حاضر که با رویکردی توصیفی – تحلیلی نمادهای تبلیغاتی معاویه در نبرد صفین را مورد بررسی قرار داده است نشان می‌دهد که معاویه از نمادهای تصویری مانند قرآن، پیراهن خونین عثمان و انگشت بریده همسر عثمان و نمادهای کلامی و گفتاری چون خون‌خواهی عثمان، متون مقدس (روایات و قرآن) و القاب برای مشروعیت دینی و سیاسی خویش بهره‌برداری کرد که نتیجه آن، ایجاد تفرقه در سپاه عراق، بروز حکمیت و پیروزی معاویه بود.

واکاوی جغرافی‌نگاری یعقوبی در «مختصر البلدان»      

مهدی علیجانی، محبوبه شرفی

چکیده: با توجهِ روزافزون مسلمانان به علم جغرافیا در قرن سوم هجری، تألیف آثار در این زمینه افزایش یافت؛ از آن جمله، کتاب «مختصر البلدان» ابن واضح یعقوبی، مورّخ و جغرافی‌دان شیعی ایرانی است. وی علاوه بر تاریخ‌نگاری عمومی از پیشگامان جغرافی‌نگاری نیز به‌شمار می‌رود. در این پژوهش، تلاش می‌شود با روش تاریخی و رویکرد توصیفی ­- تحلیلی و نیز تعیین معیارهایی نظیر گونه‌شناسی، شیوه و ویژگی‌های جغرافی‌نگاری به واکاوی جغرافی‌نگاری یعقوبی در این کتاب پرداخته شود. بر اساس یافته‌ها، وی پیرو مکتب عراقی بوده و کتابش ازنظرِ گونه‌شناسی به‌علت تمرکز بر «خراج و نژاد» به جغرافیای اقتصادی و انسانی نزدیک‌تر است؛ ضمن آنکه از شیوه جغرافی‌نگاری ایرانی با رعایت مقتضیات مکتب عراقی پیروی کرده است. ویژگی‌های جغرافی‌نگاری یعقوبی نیز شامل نیاوردن نقشه، خردگرایی، دوری از عجایب‌نگاری و دخالت ندادن نگرش مذهبی‌اش (تشیع امامی) در جغرافی‌نگاری است. ازنظرِ منابع اطلاعاتی نیز وی بر مشاهدات و مسموعات خود متّکی بوده و جزو پیشگامان این عرصه است.

علاقه مندان جهت کسب اطلاعات بیشتر درباره فصلنامه علمی پژوهشی «تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی» می توانند به نشانی قم، بلوار امین، بلوار جمهوری اسلامی، بین کوچه ۴ و ۶، دانشگاه معارف اسلامی، معاونت پژوهشی، صندوق پستی ۶۱۷۳ ـ ۳۷۱۵۵ یا به نشانی اینترنتی این فصلنامه به آدرس http://tarikh.maaref.ac.ir/ مراجعه کنند و با شماره تلفن ۳۲۹۳۹۹۷۷ تماس بگیرند.