شبکه یکپارچه روحانیون در نهضت تنباکو

به گزارش خبرنگار سرویس حوزه و روحانیت خبرگزاری رسا، در سال 1268 قراردادی بین ناصرالدین شاه قاجار با تالبوت منعقد شد که به سبب آن به مدت 50 سال، تجارت توتون و تنباکو به انحاصر این شرکت انگلیسی در می آمد.

دولت قاجار که توانایی و ضعف آن سبب بی پولی مملکت شده بود، در سفر های خارجی برای تامین هزینه ها اقدام به واگذاری منافع ملی به بیگانگان می کرد، اقدامی که نشان از ناتوانی شاهان قاجار در مملکت داری داشت که چگونه برای سفرهای خود این گونه مملکت را به حراج می گذاشتند.

در هر صورت با انعقاد این قرارداد استعماری، تجار ایرانی از خطرات این قرارداد آگاه شدند و به مخالفت با این قرارداد پرداختند، در مرحله نخست به سوی درباری راهی شدند تا شاه را از این قرارداد منصرف کنند و وی را مجبور به فسخ کنند اما شاه توجهی نکرد و پاسخی به آنان نداد؛ از این رو آنان دست به تحصن زدند.

کم کم دامنه اعتراضات در میان علما شهر ها و مردم گسترش یافت، از این رو اعلامیه های مربوط به این قرارداد را در شهرها پاره می کردند و محصولات خود را آتش می زدند تا مانع واگذاری آن به انگلیسی ها شوند.

در این بین انگلیس تلاش داشت تا 200 هزار نیرو برای اجرای این قرارداد به ایران راهی کند؛ با گذشت چند روز و اقدامات جدید انگلیسی ها برای علما و مردم ایران روشن شد که انگلیس همچون هند شرقی به دنبال استعمار ایران است، زیرا با حضور نیروهای کمپانی، قطعا نیروهای نظامی انگلیسی به بهانه حفاظت از کمپانی راهی ایران می شوند، همچنین با حضور این تعداد زیاد انگلیسی، در حقیقت تبلیغ مسیحیت و فرهنگ  بی بند وباری انگلیسی نیز در کشور تبلیغ خواهد شد.

از این رو علما شهرها نزد میرزای شیرازی رفتند، هر چند میرزای شیرازی از ابتدا در جریان اعتراضات مردمی بود و در مرحله نخست پیامی به شاه مبنی بر فسخ قرارداد ارسال کرد، اما با عدم پاسخ ناصرالدین شاه مواجه گشت.

بدین ترتیب میرزای شیرازی فتوای مشهور حرمت استعمال تنباکو را صادر کرد؛ با صدور این فتوا به طور گسترده مردم در کشور از استعمال تنباکو پرهیز کردند.

در کتب تاریخی ضمن بیان خاطراتی به اهتمام ویژه مردم به این فتوا اشاره شده است؛ در یکی از خاطرات آمده است که با برپایی مراسم اسب دوانی و حضور هزاران تماشاگر جوان اما هیچ یک سیگار نمی کشید.

همچنین در نقلی دیگر آمده است که وقتی کارگری مشاهده کرد که کارفرما سیگار می کشد، کار خود را بدون دریافت دست مزد رها کرد.

در هر صورت با صدور فتوا و یک پارچگی مردم در اجرای این فتوا، دربار دست پاچه شد و تلاش کرد تا این فتوا را منحل کند؛ از این رو نمایندگانی را راهی کرد تا با میرزای شیرازی صحبت کنند و از اعلام کنند که این کار موهن کردن امضای شاه است و از طرفی فسخ قرارداد هزینه برای دربار دارد.

اما میرزای شیرزای این دلایل را نپذیرفت و خواستار لغو قرارداد شد؛ با ادامه یافتن فتوا و عدم موفقیت نمایندگان شاه، دربار به فکر راه های دیگری همچون اجبار مردم به بازگشایی قهوه خانه ها و ایجاد تفرقه در میان علما پرداخت و تلاش کرد تا فتوای حلیت تنباکو را از سایر علما دریافت کند.

همه ی این تلاش ها به شکست انجامید و نهضت تنباکو در حال گسترش بود، مردم در شهر ها اعتراض می کردند و کم کم خواستار لغو کلیه امتیازات واگذار شده به دولت های خارجی بودند.

باتداوم اعتراضات، دربار در وهله نخست اعلام کرد که انحصار تجارت در داخل برچیده شده است، اما میرزای شیرازی از این  کار قانع نشد و خواستار لغو کامل این قرارداد شد، از این رو دربار تسلیم شد و قرارداد را در نهایت لغو کرد و بعد از گذشت 55 روز از صدور فتوا این فتوا نیز منحل شد.

در صفحات تاریخ آمده است که چون مردم هنوز اطمینان و یقین به لغو فتوا نداشتند تا مدتی پس از لغو فتوا نیز همچنان از استعمال تنباکو پرهیز می کردند.

در هر صورت این واقعه ی تاریخی نشان از یک پارچگی مردم در حمایت از مرجعیت و فتوای علما داشت؛ همچنین نشان داد که رهبری مردم توسط مرجعیت دینی می تواند منجر به پیروزی شود.

در حقیقت با وجود اعتراضات تجار و صاحب منصبان به قرارداد استعماری اما هرگز نتواستند رهبری این نهضت را بر عهده بگیرند و در نهایت با ورود میرازی شیرازی، مردم متحد شدند.

ابتکار عمل میرازی شیرازی در صدور فتوای حرمت نیز ستودنی است، اگرچه که در تاریخ به کشته شدن برخی از مردم در درگیری این اعتراضات اشاره شده است اما هرگز میرزای شیرازی برای لغو این قرارداد دست به اعمال تخریبی و درگیر کردن مردم با نیروهای مسلح دولتی اقدام نکرد؛ بنابراین شاید این نهضت را بتوان قدرتمندترین نهضت بدون خون ریزی برشمرد، نهضتی که برای همیشه در تاریخ ماند اما هرگز با خون ریزی و تخریب بنایی همراه نبود.

همچنین صدور این فتوا شبکه یک پارچه روحانیت و علما در کشور را نشان می دهد، گرچه میرزای شیرازی در آن ایام در عراق بود؛ اما به جهت شبکه با نفوذ روحانیون در سراسر کشور اعم از شهرهای بزرگ و روستا ها این امکان را فراهم ساخت تا به صورت منظم مردم در جریان نهضت و اقدام میرزای شیرزای قرار بگیرندو نهضت را همراهی کنند.

شبکه ای که دهه ها بعد در جریان پیروزی انقلاب اسلامی ایران نیز بسیار موثر بود به گونه ای که وقتی احزاب سیاسی مبارز در دوران طاغوت نیز با دیدن شبکه یک پارچه روحانیون به سمت علما متمایل شدند و دریافت که تنها این شبکه یکپارچه و متحد که قدرت نفوذ بسیار بالایی در میان مردم دارد می تواند در برابر شاه پیروز شود و هیچ حزب سیاسی با وجود شعبه در شهرهای بزرگ توانایی رقابت را ندارد.

بنابراین این دست از وقایع تاریخی نشان می دهد که مرجعیت و علمای دین همواره به فکر دین و دنیا مردم بوده اند و در بزنگاه های حساس کشور را از ورطه سقوط نجات داده اند، اگر نبودند علمای دین شاید تاکنون ایران نیز همچون کشور های همسایه خود بارها مورد استعمار و تاراج کشورهای بیگانه قرار می گرفت.