شماره 83 فصلنامه علمی پژوهشی اقتصاد اسلامی منتشر شد

به گزارش خبرنگار سرویس فرهنگی و اجتماعی خبرگزاری رسا ، هشتاد و سومین فصلنامه علمی پژوهشی اقتصاد اسلامی به صاحب امتیازی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی با سردبیری سیدحسین میرمعزی منتشر شد.

این فصلنامه در 7 مقاله و 225 صفحه منتشر شده و عناوین، نام نویسندگان و چکیده مقالات به شرح زیر است:

طراحی مدل‌های بومی و عملیاتی تأمین مالی خرد اسلامی

مصطفی شهیدی نسب؛ سیدعباس موسویان

چکیده: تأمین مالی خرد در طول دهه گذشته رشد فزاینده‌ای از حیث گستره مفهومی، اهداف، نهادها، ابزارها و دامنه عرضه‌کنندگان و متقاضیان داشته است. اکنون برنامه‌های تأمین مالی خرد به گونه‌ای طراحی می‌شوند که توان پاسخگویی به نیازهای مختلف را داشته باشند. ضرورت پرداختن به انقلاب تأمین مالی خرد و لزوم طراحی نظام تأمین مالی خرد اسلامی در کشور حقیقتی انکارناپذیر است. مقاله پیش رو در صدد است با استفاده از روش تحلیل آماری  اقدام به ساخت الگوهای عملیاتی و بومی تأمین مالی خرد بنماید.

با مرور ادبیات تأمین مالی خرد و امکان‌سنجی ظرفیت‌های تأمین مالی خرد از طریق پیمایش میدانی و نیز تحلیل محتوای کیفی چهار مدل عملیاتی و بومی برای پیاده‌سازی تأمین مالی خرد طراحی شد که عبارت‌اند از: مؤسسه تأمین مالی خرد مبتنی بر هبات و صدقات، مؤسسه تأمین مالی خرد مبتنی بر زکات، مؤسسه تأمین مالی خرد مبتنی بر قرض‌الحسنه و مؤسسه تأمین مالی خرد مبتنی بر وقف؛ همچنین ابعاد مختلف این نهادها، ساختار قانونی و نظارتی، نحوه تجهیز و تخصیص منابع، نحوه ضمانت و نیز نهاد ناظر بر این نهادها در قالب ساختار نظام بانکداری اسلامی کشور طراحی شد.

تکامل روش علمی استاد موسویان از روش فقه‌محور تا روش اسلام‌محور

سیدحسین میرمعزی؛ حسین غفورزاده

چکیده: استاد موسویان عمر پژوهشی خود در عرصه اقتصاد اسلامی را که از حدود سال‌ 1373 به صورت جدی آغاز شد، در موضوع ربا، بانکداری و بازارهای مالی اسلامی صرف کرد و در سایر موضوعات اقتصاد اسلامی کمتر پژوهش کرده و قلم زده است. روش علمی ایشان در پرداختن به مباحث بانکداری و مالی اسلامی از اولین کتاب‌ها و مقالاتی که در این زمینه نوشته تا آخرین آثاری که از ایشان به جا مانده است، دچار تحولاتی گشته است. در این مقاله به بررسی این تحولات به روش تحلیل متن درباره مقالات و کتاب‌های ایشان پرداخته می‌شود و با مروری بر آثار استاد موسویان نشان داده می‌شود که ایشان در روش مطالعاتی خود در عرصه بانکداری و بازارهای مالی از روش فقه‌محور به سمت روش اسلام‌محور حرکت کرده است. در روش فقه‌محور نیز دو مرحله روش فقهی‌سازی و روش تأسیس فقهی را پشت سر گذاشته و در روش اسلام‌محور نیز می‌توان دو مرحله اسلامی‌سازی و تأسیس بر اساس ثابتات اسلام را در آثار ایشان مشاهده کرد. در نهایت نیز به نقد و بررسی روش ایشان پرداخته شده است.

الگوی حاکمیت شرکتی در اقتصاد اسلامی

یونس عباسی؛ بابک جمشیدی نوید؛ مهرداد قنبری؛ فرشید نمامیان

چکیده: حاکمیت شرکتی تقریباً توسط همه جوامع تجاری و شرکت‌ها به عنوان یکی از عوامل اصلی بهبود عملکرد مالی شرکت مورد تأیید قرار گرفته است. از طرفی، رسوایی‌ شرکت‌ها در سراسر جهان منجر به تأکید بیشتر بر ضرورت ارتقـا و اصلاح سیستم حاکمیت شرکتی در سطح بین‌المللی شده و اهمیت موضوع از آنجاست که می‌توان گفت حاکمیت شرکتی در هر کشوری تابعی از متغیرهای مخصوص آن جامعه است؛ بنابراین هدف پژوهش حاضر، بررسی و تعیین ابعاد و مؤلفه‌های مورد نیاز جهت تدوین الگوی حاکمیت شرکتی است که منطبق بر اصول و موازین اقتصاد اسلامی باشد؛ ازاین‌رو کلیه منابع موجود فارسی و انگلیسی مرتبط به مبحث حاکمیت شرکتی تا سال 1399 (2021) مطالعه شده است. به این منظور برای بررسی منابع از تکنیک فراترکیب و به روش هفت مرحله‌ای ساندلوسکی و باروسو با استفاده از کدگذاری ابعاد و مؤلفه‌ها استفاده شده است؛ بنابراین پس از بررسی نظام‌مند متون و انتخاب منابع مرتبط با استفاده از شاخص (CAPA)، در نظر قراردادن الگوهای بین‌المللی حاکمیت شرکتی و مطابقت آنها با اصول و موازین اسلامی، ابعاد حاکمیت شرکتی در پارادایم اسلامی شناسایی و مؤلفه‌های حاکمیت شرکتی از منظر اصول اسلامی معرفی گردیده است. نتایج پژوهش نشان‌دهنده اثرگذاری ابعاد تعهد اجتماعی، پاسخگویی، شفافیت و تصمیم‌گیری است که در صورت رعایت اصول اخلاقی مورد نظر با استفاده از نظارت اسلامی، اهداف حاکمیت شرکتی بهینه و مطلوب را تضمین می‌کند.

تقسیم‌ کار در بازار رقابت کامل رابطه‌ای غیرطبیعی برای ساخت فضای جامعه اسلامی

علی طوسی؛ حسین بیاتانی

چکیده: جهان‌های معنایی به شرطی قابلیت تحقق اجتماعی دارند که قدرت تغییر و تصرف در روابط اجتماعی را بر اساس مبانی جهان معنایی‌شان داشته باشند. با ‌وجود این، این شرط لازم برای تحقق عینی جهان اجتماعی است، نه شرط کافی. بینش‌ها باید بتوانند ساختارها و نهادها ـ به تعبیر لوفوری، «فضایی» ـ را با حداکثر هماهنگی درونی پیشنهاد بدهند تا افراد در متن یک روابط سهل‌الوصول و هماهنگ یا فضای جامعه طبیعیِ متشکل از روابط، تنظیمات خرد و کلان، نظامات حق و تکلیف و ... قرار بگیرند؛ در غیر ‌این صورت، محکوم به میرایی به نفع دیگر بینش‌ها خواهند بود. فضای اجتماعی مدرن، به ‌مثابه فراگیرترین فضای اجتماعی زمانه ما، مبتنی بر طرحی است که آدام اسمیت برای نخستین‌بار آن را در «قالب تقسیم کار در بازار رقابت کامل» مدون نمود. در این تحقیق کارکردهای طرح اسمیت را در ساخت فضای زیست اجتماعی با کمک نظریه «تولید فضا»ی هانری لوفور در قالب شهر جمع‌بندی کرده و در گامی دیگر، خصوصیات جامعه اسمیتی با احکام اسلامی مقایسه خواهد شد تا روشن گردد چگونه گسترش بازارگونه نظم اجتماعی با ساخت «انسان ادیان» قابل هماهنگی نیست و به تعارض ایمان فردی و فضای اجتماعی می‌انجامد.

طراحی تسهیلات منفعت در بانکداری بدون ربا بر اساس موازین فقه امامیه

محمد توحیدی؛ محمد مهدی فریدونی

چکیده: یکی از نیازهای مالی مشتریان بانک‌ها، تأمین نقدینگی و سرمایه ‌در گردش مخصوصاً برای تسویه بدهی‌های گذشته است؛ بنابراین در بانکداری بدون ربا لازم است تسهیلات مناسبی برای پاسخ به این نیاز ارائه شود. ویژگی این‌گونه تسهیلات، ایجاد منابع تملیکی برای مشتریان است تا آنها بتوانند آزادانه و بدون محدودیت شرعی و قانونی آن را در فعالیت‌های مختلف خود از جمله تسویه بدهی‌های معوق استفاده کنند. برخی تسهیلات مورد استفاده در بانکداری بدون ربای ایران که منابع تملیکی آزاد ایجاد می‌کنند عبارت‌اند از: خرید دین، سلف، اجاره‌ به ‌شرط تملیک و مرابحه که البته هرکدام دارای مشکلات و محدودیت‌هایی هستند.

هدف این پژوهش ارائه راهکاری جدید جهت ایجاد منابع تملیکی آزاد با عنوان تسهیلات منفعت است. در این پژوهش مشروعیت، کارایی و مقبولیت راهکار پیشنهادی بررسی و تحلیل شده است. پژوهش حاضر از منظر هدف کاربردی، از منظر ماهیت داده‌ها، آمیخته (کیفی - کمی) و از منظر روش گردآوری داده‌ها در بخش فقهی، توصیفی - تحلیلی و در بخش مالی (کارایی و مقبولیت)، توصیفی - پیمایشی محسوب می‌شود. از منظر فقهی پس از بررسی شرایط و محدودیت‌های عقود مختلف اجاره، بیع و صلح، این نتیجه حاصل شد که عقد صلح به دلیل ماهیت مستقل و انعطاف‌پذیری که دارد سازگارترین عقد برای این نوع تسهیلات است. در بُعد مالی، کارایی این نوع تسهیلات در سطح خرد (برای مشتری و بانک) و در سطح کلان و همچنین مقبولیت ساختار تسهیلات مورد بررسی و تأیید خبرگان قرار گرفت.

اقتصاد اسلامی و شناسایی مؤلفه‌های افشا در گزارشگری مالی اسلامی

داود رجبی مقدم؛ محمدرضا مهربان پور؛ رضا غلامی جمکرانی؛ محمد کاشانی پور؛ حسین میثمی

چکیده: در نظام اقتصادی مورد نظر اسلام که در مقایسه با سایر نظام‌های اقتصادی موجود، از نظر اصول بنیادین، ارزش‌های محوری و مؤلفه‌های اساسی دارای تفاوت‌های فراوانی می‌باشد، شفافیت در گزارشگری مالی و ارتقای ظرفیت پاسخگویی نیز دارای تفاوت‌های بسیاری می‌باشد. بر این اساس، هدف پژوهش حاضر شناسایی مؤلفه‌های افشا در گزارشگری مالی با رویکرد اسلامی می­باشد. تحقیق حاضر از نوع کیفی، از لحاظ هدف بنیادی و از نوع توصیفی (غیرآزمایشی) می‌باشد. روش پژوهش روش‌ داده‌بنیاد است. جامعه آماری شامل اساتید، صاحب‌نظران و متخصصان اقتصاد اسلامی بودند که با تعداد 6 نفر از آنان که به روش گلوله برفی انتخاب شدند، مصاحبه صورت گرفت. معیار تعیین حجم نمونه اشباع نظری بود و داده‌ها در سه‌گام کدگذاری باز، محوری و انتخابی تحلیل شدند. پایایی مصاحبه‌ها با دو روش کدگذاری مجدد و استفاده از دو کدگذار تأیید شد. نتایج نشان داد که افشا در نظام گزارشگری مالی اسلامی برخلاف مدل‌های غربی علاوه بر اینکه بایستی در بعد کسب ثروت (همان درآمد) و سود انجام شود، بلکه ضروری است افشا در توزیع ثروت و سود نیز صورت پذیرد. علاوه بر این افشا تحت تأثیر ارزش‌های حاکم بر نظام اقتصادی اسلامی (ارزش‌های بنیادین و ارزش‌های عمومی) صورت می‌پذیرد و عواملی نظیر اهداف استفاده‌کنندگان و نقش نهادهای تأثیرگذار بر آن مؤثر واقع می‌شوند. چنین نظام افشا موجب نتایجی همچون گزارشگری طبقه‌بندی عقود اسلامی و مالیات اسلامی‌ شده و در نهایت منجر به تأمین منافع ذینفعان و ذی‌حقان خواهد شد.

ارزیابی و تحلیل الگوی اقتصادی خانواده‌ها با رویکرد اسلامی (نتایج یک پیمایش در سطح شهر تهران)

سیده اشرف موسوی لقمان؛ عطاء‌الله رفیعی آتانی؛ علیرضا معینی؛ میرسامان پیشوایی

چکیده: شناخت ویژگی‌های اجتماعی ـ اقتصادی و نحوه تصمیم‌گیری و رفتار خانواده‌های مختلـف، از ابزارهای مهم برای ارزیابی سیاست‌ها و برنامه‌ریزی‌های اقتصادی و اجتماعی هر کشور به شمار می‌رود. تاکنون ارزیابی اقتصاد خانواده و طبقه‌بندی خانواده‌ها بر مبنای معیارهای بهزیستی خانواده در غرب انجام شده و هیچ‌گاه از منظر اقتصاد اسلامی و شاخص‌های بومی به آن نگریسته نشده است. محقق در این پژوهش بر مبنای الگوی اقتصاد خانواده ذومراتب و مقیاس طراحی‌شده برای آن، اقدام به انجام پیمایش و توصیف و تبیین الگوی اقتصادی خانواده‌ها نموده است. مزیت مهم این مقیاس، نسبت به سنجه‌ها و معیارهای متعارف، جامعیت نگرش به خانواده با محوریت مفهوم «رشد» در مقابل مفهوم سود و منفعت مادی است. 387 خانواده تهرانی از طریق نمونه‌گیری خوشه‌ای تصادفی برای شرکت در پیمایش انتخاب شده‌اند. در تحلیل نتایج، از شیوه‌های آمار استنباطی مانند تحلیل مقایسه‌ای و تحلیل رگرسیون خطی استفاده شده است؛ همچنین با استفاده از روش خوشه‌بندی فازی، خانواده‌ها بر حسب مؤلفه‌های رشد و افول، در خوشه‌های مختلف تقسیم شده‌اند. نتایج نشان می‌دهد مطلق درآمد و دارایی، پیش‌بین خوبی برای مراتب خانواده و تغییرات آن نیست و در مقابل احساس کفایت و رضایت اقتصادی به عنوان مؤلفه‌ ذهنی و شناختی قادر به تبیین درصد بیشتری از تغییرات و تنوع خانواده‌هاست؛ همچنین خانواده‌ها از لحاظ معیارهای رشد (تعاون، احسان و تعالی) وضعیت نسبتاً خوبی دارند؛ اما توأماً درصد قابل توجهی از آنها میانگین طبیعی‌بودن و استخدامگری متوسط و بالایی را تجربه می‌کنند؛ بدین ترتیب می‌توان گفت زوج‌های تهرانی در عین توجه به مؤلفه‌های تعالی، مادی‌گرایی و خودخواهی را به کانون خانواده راه داده‌اند. در پایان، بر مبنای نتایج تحقیق، توصیه‌های سیاستی ارائه شده است.

علاقه مندان جهت کسب اطلاعات بیشتر درباره فصلنامه علمی پژوهشی اقتصاد اسلامی می توانند به نشانی اینترنتی این فصلنامه به آدرس http://eghtesad.iict.ac.ir/ مراجعه کنند و با شماره تماس: 37603571-025 داخلی 136 بگیرند