"بدون قرار قبلی" سبک جدیدی در سینمای دینی

به گزارش سرویس فرهنگی و اجتماعی خبرگزاری رسا، فیلم‌هایی که رنگ‌وبوی دینی دارند در سینمای ما عموماً به‌سمت نوعی مفهوم‌گرایی و معناگرایی می‌روند، فیلم‌هایی که بعضاً آن‌قدر در سبک معنوی خود فرو می‌روند که سوژه مذهبی و دینی آن‌ها بعضاً به‌حدی کمرنگ می‌شود که دیگر المان‌های یک فیلم مذهبی یعنی "امر قدسی" بیشتر شبه‌عرفانی می‌شود و بیشتر با یک فیلم معناگرای شبه‌دینی روبه‌رو می‌شویم، با این حال هرچند آن فیلم‌ها برای خود سبکی خاص در سینمای دینی در دهه 1380 داشتند که دوران رونق آن‌ها بود، خیلی زود رنگ باختند که شاید بتوان علت آن را همین شکل نخبه‌گرا و خاص بودن آن دانست.

در جست‌وجوی معرفت از کویر تا  امامزاده‌ها

مدیران سینمایی دولت دوم اصلاحات و ابتدای دوره اول دولت اصولگرا، تلاش بر تجلی امر معنوی و متعالی از دل قصه‌های امامزاده‌ها، پیرمردهای عارف و  سیر و سیاحت در دل طبیعت و کویر داشتند. البته فیلم "خیلی دور خیلی نزدیک" توانست در این میان به‌خاطر قصه جذاب و قدرت روایت و همذات‌پنداری مخاطب با شخصیت اولش یعنی دکتر با بازی بسیار خوب مسعود رایگان، به‌خوبی مطرح شود و فروش خوبی هم داشته باشد.

در اواخر همین دهه رسول صدرعاملی دو فیلم در این سبک و سیاق تولید می‌کند که یک قدم از میان فضای معناگرا به فضای ملموس‌تر دینی نزدیک شد، فیلم‌هایی با محوریت حضرت امام علی‌بن موسی الرضا(ع) و به‌قول صدرعاملی درون‌مایه زائر. نکته جالب اینکه این دو فیلم بر اساس طرحی از اصغر فرهادی ساخته شده است. صدرعاملی در گفت‌وگو با فریدون جیرانی تعریف می‌کند: مهدی فرجی که آن زمان مدیر گروه فیلم و سریال شبکه اول سیما بوده است چند طرح و قصه ابتدایی را با درون‌مایه زیارت و امام رضا(ع) که توسط اصغر فرهادی نوشته شده بود به من داد و من دوتای آنها را برای فیلم‌سازی انتخاب کردم.

_{نمایی از خیلی دور خیلی نزدیک}

بعد از این اما در دهه 1390 سبک و سیاق فیلم دینی بیشتر به سمت و سوی بازنمایی مفاهیم معنوی و عرفانی در سینمای مقاومت می‌رود، فیلم‌هایی مانند "به‌وقت شام"، "شیار 143"، "دریاچه ماهی"، "اشنو"، "شبی که ماه کامل شد" و...، این رویه باعث شد مخاطب جای خالی مسائل دینی را که در متن زندگی در جریان است به‌خوبی احساس کند و خلئی که تا حدودی در فضای دین و زندگی در آینه سینما رفع شده بود دوباره احساس شود.

بدون قرار قبلی آغازگر شکل تازه و غنی از سینمای دینی و ملّی

این‌گونه بود که در سال‌های اخیر رسانه‌ها و منتقدین به‌مراتب درباره ضرورت توجه به سینمای دینی بار دیگر اشاره و آن را مطالبه می‌کردند، شاید همین مطالبات در توجه سینما به این موضوع آرام آرام اثرگذار بود. در سال گذشته فیلم "بدون قرار قبلی" نماینده سینمایی شد که بعد از مدت‌ها فضای سینمای دینی را با فضای زندگی فردی و اجتماعی بار دیگر آشتی داد. کارگردان "سیانور" و "دارکوب" فیلمش را با محوریت امام رضا(ع) آن هم به‌طور ضمنی و با اشارات تدریجی به‌گونه‌ای ساخت که ذوق مخاطب را آزرده نمی‌سازد و سلایق گوناگون را جذب خود می‌کند.

 اما این تنها نکته مثبت فیلم نبود زیرا فیلم شعیبی که در ساخت سریال "پرده‌نشین" نشان داده بود در ساخت اثر نمایشی با موضوعات دینی حرفه‌ای است، اتمسفر هویت فرهنگی ملی را نیز در این فیلم به‌کار گرفت. با این حساب مخاطب فیلمی را در سینما تماشا می‌کند که با پیرنگ‌های دینی و ملی روبه‌رو است، رویکردی که در سینمای ما آن هم با ذوق و قریحه و عوامل حرفه‌ای کمتر دیده می‌شود، بنابراین فیلم از چند جنبه مایه توجه شد، از سوی دیگر اسائه ادب  به ساحت حضرت امام علی‌بن موسی الرضا(ع) در جشنواره فیلم کن نیز در برانگیختن احساسات رضوی مردم اثرگذار شد و همین باعث شد اهمیت فیلم "بدون قرار قبلی" دوچندان شود، البته نه‌فقط اهمیت فیلم بلکه ساخت اثرهای سینمایی درباره امام رضا(ع).

فیلم در نهایت به‌درستی جایزه بهترین فیلم از نگاه ملی را برد و کارگردان فیلم هم جایزه را به آستان مقدس امام رضا(ع) تقدیم کرد.

این روزها که این فیلم در سینماها در حال اکران است، موضوع حس‌وحال هویت ایرانی فیلم که با محوریت امام رضا(ع) رنگ‌وبویی خاص گرفته است، بیش از هرچیزی میان نقدها و یادداشت‌های فیلم دیده می‌شود.

حمیدرضا مدقق کارشناس رسانه و مجری برنامه شهر فرنگ درباره محتوای فرهنگی و دینی فیلم نکاتی را با ما در میان گذاشت.

این فعال رسانه‌ای در ابتدا بیان کرد: "بدون قرار قبلی" از جمله کارهای خوش‌ساخت بهروز شعیبی است. به‌عقیده من بهتر از فیلم‌های "روز بلوا" و "دارکوب" و حتی سیانور است که البته آخری را بسیار دوست داشتم. این فیلم هم کشش لازم را دارد و هم اینکه به‌لحاظ سینمایی خوش‌ساخت است و مخاطب را دنبال خود می‌کشاند. بازیگری‌ها در فیلم قابل قبول است خصوصاً خانم‌ آهنگرانی و خانم کردا که نقش یک خانم مشهدی را بازی کرده است، از سوی دیگر این فیلم بازگشت خوبی برای مصطفی زمانی و هنرمندی چون رضا صابری است که برای علاقه‌مندان مشهدی سینما قابل توجه است.

این استاد دانشگاه در خصوص جنبه محتوایی فیلم و مضمون زیارتی و هویت فرهنگی ایرانی فیلم بیان کرد: از منظر محتوایی دو عنصر زیارت و ایران در فیلم قابل توجه است، به‌نظرم آقای شعیبی موفق شده است محتوایی که می‌خواسته یعنی هویت فرنگی  و امام رضا(ع) را با ساختار سینمایی پیوند قابل قبولی بزند.

مدقق در خصوص اینکه آیا این فیلم می‌تواند آغاز‌گر دوباره جریان فیلم‌های دینی با نگاه ملی و فرهنگی باشد، گفت: به هر حال واقعیت این است که فیلم‌های ما امروز در تسلط ژانر کمدی است. گونه‌های دیگر در زمان حاضر به‌دشواری می‌توانند با مخاطب ارتباط برقرار کنند. وضعیت این‌گونه است که مخاطب دوست دارد در سینما بخندد و سرگرم شود، همین الآن هم این‌گونه است.

وی ادامه داد: باید دید که فیلم دینی را چگونه تعریف کنیم، فیلم‌هایی هستند که در ظاهر دینی نیستند اما پیام و محتوای دینی دارند که در فیلم مستتر است و نیازمند این است که کشف شوند، اما اگر فیلم دینی را از این منظر مورد توجه قرار دهیم که به‌طور مشخص و ملموس دینی باشد، پاسخ سؤال مثبت است و می‌توان گفت که این فیلم در ادامه مسیر فیلم‌های دینی و معنوی که در دهه 1380 جریان داشت قرار دارد، بدون قرار قبلی طبعاً در ردیف آنهاست که آشکارا دینی، عرفانی و در حس‌وحال معنوی حرم امام رضا(ع) است. فیلم نگاه فرهنگی به جغرافیای مشهد دارد که در مرکز آن حرم امام هشتم(ع) است و خوشبختانه فیلمی است که می‌تواند روی پای خویش بایستد و از تعریف و بیان پیام خودش ناتوان نیست.

بنابراین می‌توان گفت بدون قرار قبلی بی‌شک اثری متفاوت در فضای موسوم به سینمای دینی است، فیلمی که جایگاه حضرت رضا(ع) را به‌عنوان کانون فرهنگی ملی، ریشه و خاک ما بازنمایانده است. "بدون قرار قبلی" از این رو می‌تواند آغازگر دوباره سبک سینمای دینی باشد که مشخصه‌های موفق یک الگو در ارائه محتوای دینی و ملی را (چیزی که به‌کرّات در تمام این سال‌ها مطالبه شده است) دارد. این فیلم می‌تواند سرمشقی باشد برای فیلم‌سازانی که در جست‌وجوی خویشتن «ما» میان خاک، سنت و باورهای آئینی و دینی ما هستند.