مبانی فقهی حرمت سلاح‌های کشتار جمعی بررسی شد

اشاره: انسان اولیه همواره نگران و دلواپس بنیادی‌ترین نیازهای زندگی خود یعنی غذا، پوشاک و پناهگاه بود. در این راستا تلاش بسیاری نمود؛ به تدریج نیازهای مادی او افزایش یافت و زندگی کردن به صورت اجتماعی را بر اساس ضرورت و نیاز فراگرفت. مجبور به اندیشه و تفکر در مورد آینده و راه‌های رسیدن به منافع شخصی خود شد و برای رسیدن به منافع خود منافع دیگری را نادیده گرفت.

برای رسیدن به خواسته‌هایش دست به جنگ و غارت زد، و برای این کار از هر نوع سلاحی که در اختیار داشت استفاده کرد. با گذر زمان و پیشرفت علم، سلاح‌های در دست بشر نیز ارتقاء یافت و به تدریج استفاده از سلاح کشتار جمعی اتفاق افتاد. با مرور زمان و ازدیاد جنگ در تاریخ، بشر متوجه تلفات و خطرات ناشی از جنگ که او را تهدید می‌کرد شد. سلاح‌های کشتار جمعی که موجب آسیب زیادی در جنگ‌ها شده است، با کرامت انسانی و اصول عدالت ناسازگار است.

بسیاری از مذاهب، فلاسفه و حقوقدانان درطول تاریخ تلاش کردند که جلوی این همه تلفات را بگیرند. با شکل گیری حقوق بین الملل و پایه گذاری قوانین بین‌المللی سعی شد از تلفات انسانی جلوگیری شود. اما باید اشاره کرد که قبل از به وجود آمدن حقوق بین‌الملل، اسلام و ادیان دیگر به مسئله کرامت انسانی و حق حیات توجه ویژه‌ای داشتند و ظلم و ستم را نمی‌پذیرفتند.

در همین راستا خبرنگار گروه سیره امامین انقلاب خبرگزاری رسا، با حجت الاسلام محمدهادی رحمانی، استاد سطوح عالی حوزه علمیه قم گفت وگویی انجام داده است که در ادامه می‌خوانید:

رسا- بر اساس نظر امام خمینی(ره) و رهبر معظم انقلاب اسلامی(مدظله العالی) حکم فقهی ساخت و استفاده از سلاح کشتار جمعی چیست؟

امام خمینی(ره) و رهبر معظم انقلاب اسلامی(مدظله العالی) ساخت و استفاده از سلاح های کشتار جمعی را مخالف اسلام و حرام شرعی می دانند و حکم به حرمت تولید و استفاده از این سلاح ها داده اند.

آقای محسن رفیق دوست که از پاسداران و راننده امام خمینی(ره) بود در خاطراتش نقل می کند که در زمان جنگ تحمیلی ما خدمت امام خمینی(ره) رسیدیم و به ایشان گفتیم که ما توانایی ساخت سلاح های کشتار جمعی داریم و می توانیم ساخته و بر علیه صدام استفاده کنیم؛ اما امام خمینی(ره) چندین بار به شدت این کار را رد کردند و فرمودند این امر خلاف آموزه های اسلامی است و ما اجازه ساخت سلاح هایی که سبب کشتار جمعی می شود را نمی دهیم.

وی می گوید حتی وقتی بعد از آنکه صدام از سلاح های کشتار جمعی استفاده کرد و توانایی های نظامی ایران نیز در ساخت سلاح ها بیشتر شد نیز، امام راحل از ساخت و استفاده سلاح های کشتار جمعی ممانعت کرد و آن را حرام اعلام نمود.

رهبر انقلاب اسلامی نیز بارها و بارها در سخنان خود در سخنرانی های مختلف فرمودند: ساخت و نگهداری سلاح های هسته ای و کشتار جمعی که منجر به کشتار بی گناهان می شود حرام بوده و جایز نیست؛ چنانکه در دیدار با مجلس خبرگان در ۱۳۹۹/۱۲/۰۴ داشت، فرمودند که ما سلاح‌های کشتار جمعی که غیر نظامیان در آن کشته می شوند را ممنوع و حرام می دانیم و دلیل اینکه ما سراغ این سلاح‌ها نمی رویم این نیست که از دشمنان خود می ترسیم؛ بلکه به خاطر عمل کردن به مبانی و آموزه های اسلامی است که اسلام ساخت و استفاده از این گونه ابزارها را ممنوع و حرام دانسته است.

رهبر انقلاب در عین حال که به تقویت هرچه بیشتر نیروهای مسلح و ارتقای عناصر قدرت در جمهوری اسلامی توجه دارند، به صورت صریح مواردی را در حوزه ی نظامی ممنوع و حرام شرعی بیان کرده اند. ایشان در مورد سلاح های کشتار جمعی در ابعاد ساخت، نگهداری، انباشت و استفاده به صورت صریح فتوا به حرمت داده و به کارگیری از این نوع سلاح ها را ممنوع اعلام کرده اند.

رسا- مبانی صدور فتوای رهبر انقلاب اسلامی را در چهارچوب اندیشه فقهی شیعه چگونه تبیین می کنید؟

باید گفت که سلاح های کشتار جمعی، سلاح هایی هستند که با تخریب محیط زیست، قطع نسل بشر و سازه های بشری همراه هستند و سبب از بین رفتن آنها می شوند که در این باره نکته مهم این است که در استفاده از این سلاح ها امکان تفکیک بین نظامیان از غیرنظامیان، گناهکاران از غیرگناهکاران، انسان ها از حیوانات و طبیعت وجود ندارد و وقتی این سلاح ها مورد استفاده قرار گیرند سبب نابودی و از بین رفتن همه موجودات زنده می شوند.

عمده مبانی ما مسلمانان در حرمت ساخت و استفاده از سلاح های کشتار جمعی عبارتند از: ادله قرآنی، ادله روایی و حکم عقل است که در ادله قرآنی دو مبنا و قاعده وجود دارد که یکی از آن مبانی، نفی ظلم است که یکی از اصول اساسی در قرآن کریم است و در این کتاب مقدس آمده است که «نه باید ظلم کنید و نه باید مورد ظلم واقع شوید (لا تَظلمون و لا تُظلمون)» و اساساً دستورات قرآن کریم برای تقویت نظامی خود و قدرتمند شدن نیز بر اساس این است که ما مورد ظلم دشمنان و تجاوز و غارت قدرتمندان قرار نگیریم؛ نه اینکه برای کشورگشایی این دستور صادر شده باشد و بسیار پرواضح است که یکی از مصادیق «ظلم کردن» کشتار انسان های بی گناه، تخریب محیط زیست و از بین بردن حیوانات، گیاهان و دیگر موجودات زنده است.

مبنای دوم قرآنی ما همان دستور قرآن کریم به «عدم افساد فی الارض و عدم هلاک طبیعت و نسل انسان ها» است؛ چنان که وقتی از سلاح های کشتار جمعی در شهرهایی مثل ناکازاکی، هیروشیما استفاده شد و ماجرای چرنوبیل اتفاق افتاد تلفات بشری بسیاری را برجای گذاشت که حتی بر سلامت نسل های بعدی این شهرها نیز تاثیر بسیاری گذاشت و مشکلات طبیعتی بسیاری را برای حیوانات و انسان ها ایجاد کرد.

بنابراین قرآن کریم یکی از مصادیق بارز افساد فی الارض را ساخت و استفاده از سلاح های کشتار جمعی می داند و به همین خاطر، استفاده از این سلاح ها را جایز نمی داند و زمانی که استفاده از چنین سلاح هایی حرام شد، به طریق اولی تولید و ساخت آنها نیز ممنوع و حرام خواهد شد تا زمینه استفاده از این سلاح ها به دست بشر فراهم نشود.

اما از لحاظ مبانی روایی باید بگویم که در روایات بسیار موثقی نقل شده است که پیامبر گرامی اسلام(ص) وقتی یاران خود را به جنگ می فرستادند سفارش می کردند که از کشتن غیرنظامیان و بی گناهان پرهیز کنند و از مثله کردن و شکنجه کردن آن دوری گزینند که وجود چنین روایات موثقی از پبامبر گرامی اسلام و ائمه اطهار(ع) برای ما منات و مبنا می دهد که فقهای ما نیز از این نهی ها استفاده حرمت کرده و حکم به عدم استفاده از سلاح های کشتار جمعی داده‌اند.

همچنین در روایاتی از امیرالمومنین(ع) آمده است که آن حضرت از سَم ریختن در داخل آب کفار و مشترکین برای کشتن آنان توسط مسلمانان را منع کرده است و فرموده اند که پیامبر گرامی اسلام مسلمانان از این کار نهی کرده است؛ بنابراین وقتی ریختن سم در داخل آب کفار و مشرکین برای اینکه شاید آنان از آن آب بخورند و کشته شوند جایز نیست پس به طریق اولی کشتن مستقیم غیرنظامیان با سلاح های کشتار جمعی و یا با ابزارهای دیگر جایز نخواهد بود.

اما دلیل عقلی این حرمت این است که عقل مسئله ظلم را قبیح می‌داند و واضح ترین و اصلی ترین مستقل عقلی ما قبیح بودن ظلم و نیکو بودن عدل است و مصداق بارز ظلم این است که کسانی را که مستحق کشته شدن نیستند با استفاده از سلاح های کشتار جمعی و دیگر ابزارها بکشیم.

رسا- نظر فقهای گذشته در این باره چیست؟

فقهای گذشته نیز استفاده از سلاح‌های کشتارجمعی را جایز ندانسته و حکم به خودداری از استفاده از آن ها داده‌اند؛ هرچند در گذشته سلاح های کشتار جمعی مطرح نبود؛ اما در بحث هایی مثل کشتن غیر نظامیان و حیوانات، سوزاندن، غرق کردن و آتش زدن خانه ها و مسائلی از این قبیل را فقها حرام می دانسته و جایز نمی شمردند.

مرحوم ابن ادریس در کتاب سرائر آورده است که بر اساس مبانی فقهی اسلام هرچند کشتن کفار و از بین بردن آنان جایز است؛ اما نه با هر سلاح و روشی؛ بلکه باید با سلاح‌های متعارف باشد. همچنین مرحوم علامه حلی در کتاب مختلف الشیعه و مرحوم شهید در کتاب دروس و مرحوم شهید ثانی در کتاب لمعه نیز این بحث ها را مطرح کرده‌اند.

 از علمای معاصر نیز علمایی مثل حضرت آیت الله خویی در کتاب منهاج الصالحین، آیت الله وحید خراسانی، آیت‌الله مکارم شیرازی، آیت الله نوری همدانی و دیگر علما در این باره حکم به حرمت داده اند.

رسا- آیا فتاوا می‌توانند تابع مصلحت موقت بوده و تغییر کنند؟ آیا در این مورد می توان تقیه کرد؟

ما معتقد هستیم که نه بر اساس مصلحت و نه بر اساس تقیه این اتفاق نخواهد افتاد‌ و از نظر اسلام مسئله تقیه اساساً به عنوان سپر اسلام است که برای حفظ دین و بشر از خونریزی و کشتار بی گناه تعیین شده است.

بنابراین اگر امری سبب ریخته شدن خون بی گناهان شود و بر دین ضرر رساند، قطعاً تقیه در آن جایی ندارد؛ چنانکه در روایتی از امام صادق(ع) نقد شده است که فرمود: تقیه برای این قرار داده شده است که خونریزی نشود و اگر خونریزی شود دیگر تقیه معنا نخواهد داشت. به عبارت دیگر تقیه ای که سبب خونریزی شود از نظر اسلام و فقها حرام بوده و جایز نیست.

مسئله مصلحت نیز به همین شکل است؛ چراکه مصلحت برای حفظ جان جامعه بشری است و  این چه مصلحتی است که دستور دهد که بشر با استفاده از سلاح های کشتار جمعی حرث و نسل را نابود کند. علاوه بر این برخی از احکام مثل «لاضرر و لا ضرار فی الاسلام» وجود دارند که به اصطلاح آبی از تخصیص هستند و حتی با وجود مصلحت نیز تخصیص بردار نیست.

در بحث ساخت و استفاده از سلاح‌های کشتار جمعی نیز مسئله همین است و کشتن غیر نظامیان و ضرر رساندن به طبیعت و مخلوقات الهی به خاطر اینکه آبی از تخصیص هستند شارع مقدس این گونه احکام را حکم اولی می داند و تخصیص این امور به علت مصلحت و تقیه را جایز نمی شمارد.

یقیناً اگر همه جامعه جهانی مطیع این حرمت می شدند و سلاح های کشتار جمعی را کنار می گذاشتند وضعیت جهان و بحث امنیت جامعه جهانی از این وضعیتی که دارد بسیار بهتر بود.