غوغای فقر در سرزمین نفت

محمد بن سلمان ولیعهد عربستان سعودی بعد از اینکه طی سال‌های گذشته خود را به تخت پادشاهی نزدیک‌تر کرد، تلاش گسترده‌ای برای ارائه چهره‌ای اصلاح‌طلبانه از خود به‌کار گرفته است و وانمود می‌کند که رویکردهای سنتی عربستان به پایان رسیده است و مردم این کشور از این پس با آزادی بیان و عمل و رفتار بیشتری زندگی خواهند کرد. وی با توسعه نمونه‌های زندگی مدرن اروپایی در پروژه‌های کلان تلاش دارد خود را به‌عنوان یک نئولیبرال معرفی کند، فارغ از اینکه رویکردهای استبدادی با روحیه وی عجین شده است، رفتاری که طی سالهای گذشته نمودهای مختلف آن در ابعاد سرکوب‌های داخلی، افزایش احکام صادره زندان و اعدام ضد مخالفان سیاسی، نقض گسترده آزادی‌های اقلیت‌های دینی و مذهبی، مهاجران خارجی و نقض حقوق زنان و گسترش فساد شاهد آن هستیم.

از سوی دیگر مقامات ریاض سنگ‌بنای سیاست خارجی خود را مبتنی بر جلب حمایت قدرت‌های غربی برای بقای حاکمیت غیردموکراتیک خود در عربستان قرار داده‌اند، علاوه بر اینکه تلاش گسترده‌ای را در توسعه ایدئولوژی وهابی و تکفیری مبتنی بر این رویکرد در منطقه دنبال می‌کنند که منجر به مداخله گسترده این کشور در امور داخلی دولت‌های دیگر منطقه و بین‌الملل و جنگ‌افروزی ضد برخی از آنها از جمله یمن شده است.
آنچه در این مجموعه مقالات بررسی خواهد شد، ابعاد سیاست‌های متناقض حاکمیت سعودی در دو عرصه داخلی و بین‌المللی و تشریح نقض گسترده مبانی انسانی در رفتارهای حاکمان سعودی است.

فقر در عربستان

فروش میلیون‌ها بشکه نفت در روز به‌علاوه امضای توافق‌نامه‌های 460 میلیارد دلاری بین عربستان و آمریکا در زمینه خریدهای تسلیحاتی و توافقات دوجانبه در زمینه‌های مختلف و پروژه‌های آرمانگرایانه ولیعهد سعودی از جمله در زمینه احداث شهر نئوم مؤلفه‌هایی هستند که در نگاه اول این‌گونه نشان می‌دهند که عربستان و مردم این کشور، ملتی رفاه‌زده و متنعم هستند که تمامی امکانات و نیازمندی‌های آنها تأمین شده است.

اما واقعیت این است که عربستان سعودی در ورای بذل و بخشش‌های صورت‌گرفته در چارچوب معاملات تسلیحاتی که ناظران مسایل سیاسی آن را در قالب باج‌های عربستان به ‌آمریکا برای ابقای حاکمیت این کشور توصیف می‌کنند، و پروژه‌های تبلیغاتی که ولیعهد جوان سعودی آن را با هزینه‌های چند صد میلیارد دلاری دنبال می‌کند، با مشکلات مالی عمده‌ای در عرصه داخلی خود مواجه است. این معضلات اقتصادی ناشی از کاهش قیمت نفت طی سالهای اخیر و هزینه‌های هنگفت جنگ نافرجام عربستان در یمن به‌وجود آمده و پدیده‌های دیگری نظیر شکاف‌های طبقاتی و بحران‌های معیشتی خانواده‌های فقیر را باعث شده است،
این در حالی است که در نتیجه فضای امنیتی موجود در کشور و تلاش‌هایی که محمد بن سلمان ولیعهد عربستان برای بازاریابی جهت طرح‌های اقتصادی خود در این کشور انجام می‌دهد، حتی نشان دادن شاخص‌های رسمی فقر و بیکاری در عربستان نیز اقدامی خلاف امنیت ملی به‌شمار می‌رود و متخلفان با مشت سرکوبگر دولت مواجه خواهند بود، در همین راستا طی سالهای اخیر دست‌کم سه نفر از فعالان رسانه‌ای این کشور در رابطه با انتشار فیلمی از فقر در عربستان سعودی بازداشت شده‌اند.

از زمان اعلام اولین کسری بودجه عربستان در سال 2016، تمرکز رسمی محمد بن سلمان به‌روی کاهش هزینه‌ها و صرفه‌جویی اقتصادی متمرکز شده است، این موضوع حتی در طرح اقتصادی 2030 عربستان سعودی نیز مطرح شده است، اما چیزی که از واقعیت‌های این طرح مشخص است، صرفه‌جویی اقتصادی برای محدود کردن درآمدهای میلیاردی شاهزادگان سعودی نیست، بلکه این فعالیت‌ها علاوه بر تلاش برای مهار قدرت مخالفان محمد بن سلمان در بدنه حاکمیتی ریاض، در جهت افزایش فشار بر قشر متوسط و ضعیف جامعه عربستان به‌بهانه توسعه شاخص‌های اقتصادی در کشور دنبال می‌شود.

دلیل این سخن آن است که محمد بن سلمان در همان زمان که از صرفه‌جویی اقتصادی در کشور سخن می‌گوید و دهها شاهزاده سعودی را برای بازگرداندن اموالی که به‌ادعای وی از بیت‌المال به‌نفع شخصی خود هزینه کرده‌اند، در هتل ریتز کارلتون بازداشت می‌کند، بالغ بر نیم میلیارد دلار برای خرید یک کشتی تفریحی یا یک تابلوی نقاشی نفیس هزینه می‌کند.

روزنامه الحیات به‌تازگی گوشه‌هایی از فقر موجود در عربستان را با روایت شرایط ام‌محمد نشان می‌دهد که با فقر و بدهی و بیماری و اجاره‌نشینی دست و پنجه نرم می‌کند. این زن در یکی از روستاهای شرقی در استان الاحساء زندگی می‌کند و می‌گوید که به‌همراه فرزندانش تنها می‌توانند آب و نان بخورند.

همان‌طور که گفته شد به‌علت سیاست‌های سرکوبگری گسترده در عربستان، گزارش‌های منتشرشده در رابطه با مشکل فقر در عربستان به‌ندرت منتشر می‌شود و همین گزارش‌ها نیز از منابع غیررسمی تهیه شده است. این منابع تعداد فقرا در عربستان را بالغ بر 25 درصد ارزیابی می‌کنند، یعنی از 20 میلیون نفر جمعیت عربستان حدود 5 میلیون نفر فقیر هستند. گزارش مرکز جهانی توسعه انسانی در سال 2013 نیز نشان می‌داد که عربستان در شاخص توسعه انسانی در رتبه 57 کشورهای جهان قرار داد، این در حالی است که شرایط اقتصادی سعودی‌ها در آن زمان به‌علت عدم آغاز جنگ یمن و بالا بودن قیمت نفت در اوضاع کنونی نبود، در همین رابطه روزنامه‌های واشنگتن پست آمریکا و گاردین انگلیس در گزارشی که مربوط به سه سال پیش است، نوشته‌اند که دست‌کم 2 تا 4 میلیون نفر در عربستان زیر خط فقر زندگی می‌کنند.

آمار ارائه‌شده از سوی وزارت امور اجتماعی در عربستان نشان می‌دهد که بیش از 1.5 میلیون نفر از خدمات تأمین اجتماعی استفاده می‌کنند. بر اساس این آمار شاخص‌های بودجه برای مقابله با فقر و برنامه‌های دیگر مورد توجه افراد حاشیه‌نشین به‌میزان 3.3 درصد از مجموع هزینه‌ها در آن سال بوده که بالغ بر 855 میلیارد ریال سعودی است.

در سایه فقدان فرهنگ‌سازی مناسب برای زنان سعودی، پدیده فقر زنان نیز به یکی از مهم‌ترین شاخص‌های فقر در عربستان سعودی تبدیل شده است، مهم‌ترین عوامل این موضوع بی‌سوادی، ضعف آموزشی و کم بودن فرصت‌های شغلی در برابر زنان است. نتایج پژوهش‌های انجام‌شده نشان می‌دهد که تنها 10 درصد از زنان بین 20 تا 50 سال می‌توانند برای خود شغل پیدا کنند و این شغل‌ها نیز در کارهای کاملاً مشخص‌شده است.

عربستان سعودی در سپتامبر 2022 به‌صورت رسمی اعلام کرد که حدود 10 میلیون نفر از مردم این کشور از برنامه‌های ویژه حمایت‌های اجتماعی بهره‌مند می‌شوند، اینها افرادی هستند که در نتیجه سیاست‌های اقتصادی جدید عربستان و حذف یارانه در این کشور از کالاهای اساسی که منجر به افزایش سرسام‌آور قیمت مواد غذایی و حامل‌های انرژی شده است، متضرر هستند.

دولت عربستان در سال 2018 مالیات بر ارزش افزوده را در این کشور به تصویب رساند و در سال 2020 نیز این مالیات را تا 15 درصد افزایش داد. ریاض طی این سالها اقداماتی مانند سه‌برابر شدن مالیات بر ارزش افزوده و لغو کمک‌هزینه زندگی را با هدف افزایش منابع دولت که با کاهش تاریخی قیمت نفت خالی شده بود، اعمال کرد، این در حالی بود که درآمدهای غیرنفتی این کشور نیز تحت تأثیر شیوع ویروس کرونا کاهش چشمگیری یافت.

وزارت دارایی عربستان سال جاری در بیانیه‌ای از افزایش 2.2درصدی بدهی عمومی عربستان سعودی در پایان سه‌ماهه نخست امسال خبر داد که بر اساس این گزارش بدهی‌های عمومی این کشور در سه ماه نخست سال 2022 با افزایش 2.2درصدی به رقم بی‌سابقه 255 میلیارد و 550 میلیون دلار رسیده است.

بر اساس این گزارش، بدهی‌های عمومی عربستان در این مدت به 29.9 درصد از شاخص تولید ناخالص داخلی این کشور رسیده است. بر اساس ارقام واقعی بودجه، بدهی‌ها در عربستان سال 2021 رشد 9.8درصدی را ثبت کرد.

ارقام و آمار نهادهای دولتی نشان می‌دهد که عربستان به‌مدت 7 سال از کسری بودجه رنج می‌برد که این کسری بودجه منوط به سیاست‌های اقتصادی رژیم آل‌سعود بوده است. اعلام چشم‌انداز 2030 و ارقام غیرواقع‌بینانه از سوی ولیعهد سعودی نیز عربستان را با چالش‌های اقتصادی زیادی مواجه کرده است.