تکریم کن ز لطف خدای محیط زیست

به گزارش خبرنگار سرویس فرهنگی و اجتماعی خبرگزاری رسا، امروزه بیش از هر زمانی نقش و اهمیت محیط زیست بر همه مردم جهان آشکار شده است. در گذشته صحبت از محیط زیست در نظر برخی شاید ژستی روشنفکرانه محسوب می شد، اما چالش‌های جدی جهان امروز در حوزه های زیست محیطی بر همگان آشکار کرده که محیط زیست نقشی غیر قابل انکار در ادامه حیات بشر دارد.

اما نکته حائز اهمیت این است که اسلام به عنوان دینی مترقی از ۱۴۰۰ سال پیش در تعالیم خود توجه و نگاه ویژه ای به محیط زیست در ابعاد مختلف آن داشته و با عنوانش امری دینی به آن اهتمام خاصی ورزیده است.

معنای محیط زیست

محیط زیست یعنی فضایی که هر موجود زنده در آن زندگی می‌کند که از خانه انسانی تا محیط زیست‌های حیوانی، فضای کوچه‌ها و خیابان‌ و فضاهای سبز، مراکز آموزشی- فرهنگی، اداری، عبادی و غیره که به نوعی به آدمی و زیست انسانی مرتبط می‌شود، گفته می‌شود.

و در اصطلاح «محیط» به معنای مکان و اوضاع و احوال آمده است و آنچه که شخص یا چیزی را احاطه کرده و منشأ تغییر و تحول می باشد. به دیگر تعبیر: محیط فراگیرنده و جای زندگی آدمی است.

واژه «زیست» هم به معنای زندگی و حیات و زیستن آمده است.

محیط زیست در برخی آیات قرآن

قرآن کریم سند نهایی وحی مشتمل بر گزاره هایی توصیفی از طبیعت و دستوری نسبت به رابطه انسان با طبیعت است که از مجموع آنها می توان به قواعد اخلاقی و حقوقی مورد نظر قرآن در زمینه ی محیط زیست طبیعی و انسانی دست یافت.

در واقع قرآن کریم مهمترین و کاملترین کتاب الهی، متضمن واژگان کلیدی است که در شناسایی محیط زیست و عناصر شکل دهنده ی آن و ارشادات اخلاقی و الزامات حقوقی مربوط به آن مؤثر است؛ واژه های خلقت، آیه، مالکیت از جمله کلماتی هستند که موضع قرآن کریم در این زمینه را نشان می دهند.

خلقت

مبدأ پیدایش آفرینش، خداوند متعال است. قرآن کریم حمد و ستایش را مخصوص خداوندی دانسته است که خالق آسمان ها و زمین است.«الحَمدُلِلَهِ الَّذِی خَلَقَ السَّمَوَاتِ وَ الأرضَ…»؛ (انعام، ۱) بنابراین پدیده ها و آفریده ها از حسن و زیبایی آفرینشی برخوردارند. زیبایی و حسن آفرینشی موجودات ناشی از آن است که آنها در بستر عدالت آفریده شده اند.

 چنانکه رسول اکرم (ص) فرمود: «بالعدل قامت السموات و الأرض»؛ (ابی جمهور، ج۴، ص۱۰۳، ح۱۵۰) و اصولاً عدل ترازوی خداوند در امر آفرینش است. «وَ السّماءَ رَفَعَهَا وَ وَضَعَ المِیزَانَ» (الرحمن، ۷) و خلقت بر اساس حق که ملازم عدل است شکل گرفته است: «مَا خَلَقنَا السَّمَواتِ وَالأرضَ وَ مَا بَینَهُمَا إِلّا بِالحَقِّ…»؛ (احقاف، ۳)

لذا خداوند بر اساس حق و عدالت هر موجودی که شایستگی آنرا داشت، از لطف خود بهره مند ساخت و آنرا در مسیر تکامل خود هدایت فرمود. «رَبُّنَا الَّذِی أَعطَی کُلَّ شَیءِ خَلقَهُ ثُمَّ هَدَی »؛ (طه، ۵۰) بر این اساس آفرینش هستی و طبیعت، قابل ستایش است.

طبیعت و محیط زیست از مصادیق آفریده هایی است که اساس آفرینش آنها بر تعادل، حسن و زیبایی است، لذا دستگاه خلقت ما را به شناسایی تعادل زیستی طبیعت و حفظ زیبایی های آن به عنوان یک حق اساسی و بنیادین رهنمون می شود و از آفرینش موجودات زنده در می یابیم که آنها از استعداد زیستن و بقا برخوردارند؛ این استعداد طبیعی مهمترین سند برای شناسایی حق تعادل اکولوژیک برای آنهاست. لذا حق محیط زیست که از منظر قرآن کریم ناشی از اعطای خلقت و هدایت موجودات است یک حق فراگیر برای هر موجود زنده ، از جمله بشر به شمار می آید.

آیه

قرآن کریم آسمان ها و زمین را آیه عظمت خداوند می داند.«خَلَقَ اللهُ السَّمَوَاتِ والأرضَ بِالحَقِّ إِنَّ فِی ذَلِکَ لآیهً لِلمُؤمِنِینَ»؛ (عنکبوت، ۴۴) «وَ مِن ءَایاتِهُ خَلقُ السَّمَوَاتِ وَ الأَرضِ وَ اختِلَفُ ألسِنَتِکُم وَ ألوَانِکُم إِنَّ فِی ذَلِکَ لآیاتٍ لِلعالِمِینَ.»(روم، ۲۲) خداوند روییدن گیاهان را در زمین آیه ای از خود دانسته است: «أوَلَم یَرَوا إِلَی الأرضِ کَم أنبَتنَا فِیهَا مِن کُلِّ زَوجٍ کَریمٍ إِنَّ فِی ذَلِکَ لآیَهً وَ مَا کَانَ أَکثَرُهُم مُّؤمِنِینَ»؛ (شعراء، ۸-۷) همچنین زندگی زنبور عسل و بهره گیری از شهد گلها برای تولید عسل مشتمل بر آیه و نشانه برای اهل تفکر تلقی شده است؛ «وَ مِن ثَمَراتِ النَّخِیلِ وَ الأَعنابِ تَتَّخِذُونَ مِنهُ سَکَرًا وَ رِزقًا حَسَنًا إِنَّ فِی ذَلِکَ لآَیَهً لِّقَومٍ یَعقِلُونَ.» (نحل، ۶۷)

لذا در جهان شناسی قرآن کریم، طبیعت و محیط زیست از مصادیق آیات الهی است. طبیعت تجلی گاه خداوند متعال است که انسان در جای جای آن حضور الهی را دریافت می کند؛ «…فَأینَمَا تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجهُ اللهِ…».(بقره، ۱۱۵)

قرآن کریم از آسمان، ستارگان، خورشید، ماه، ابر، باران، جریان باد، حرکت کشتی ها در دریاها،گیاهان، حیوانات و بالاخره هر امر محسوسی که بشر در اطراف خود می بیند را به عنوان موضوعاتی که درباره ی آن باید اندیشید و تفکر کرد یاد می نماید؛ (مطهری، ج۲، ص۷۰) چنانکه انسان را به دقت و مطالعه در آسمان ها و زمین فرا می خواند: «قُلِ انظُرُوا مَاذَا فِی السَّماواتِ وَ الأرضِ…» (یونس، ۱۰۱)

همچنین قرآن کریم سراسر خلقت را، آیات الهی و علائم و نشانه هایی برای کشف حقیقت می داند، قرآن از جهان خارج انسان به «آفاق» تعبیر می کند، «سَنُرِیهِم ءَایاتِنَا فِی الآفاقِ وَ فِی أنفُسِهِم حَتَّی یَتَبَیَّنَ لَهُم أَنَّهُ الحَقُ…» (فصلت، ۵۳) که باید در آن اندیشید و تفکر نمود؛ «…وَ یَتَفَکَّرُونَ فِی خَلقِ السَّماوَتِ وَ الأرضِ…» (آل عمران، ۱۹۱) تا حقایق ، سنت ها و آیات الهی را در آن کشف کرد.

از مهمترین حقایقی که با تفکر و اندیشه در طبیعت به دست می آید این است که طبیعت برای پیدایش و بقای موجودات زنده آفریده شده است، لذا حفظ تعادل اکولوژیک طبیعت، یک حق اصیل و اولی برای موجودات زنده است. طبیعت آیتی است که از سنت های الهی مانند حیات موجودات زنده و ضرورت بهره وری از آن در حفظ بقای آنها حکایت دارد؛ سنت هایی که می توان از آنها، حق حیات و حق تمتع از طبیعت را برای تمامی موجودات زنده از جمله انسان انتزاع نمود.

لذا طبیعت آیه و نشانه ی محسوسی از قدرت و حکمت خداوندی است که در نظام تکوینی عادلانه خویش موجودات کوچک و بزرگ را از حیات برخوردار نموده است. این نظام تکوینی الهی امری مقدس تلقی می گردد که انسان ها باید تمامی فعالیت های خود را در روی زمین هماهنگ با آن به انجام برسانند. آلوده نمودن عناصر طبیعت چون آب، خاک، هوا و تخریب محیط زیست، تجاوز و تعدی به نظام تکوینی مقدس و آیه الهی است.

مالکیت

مالکیت حقیقی همه ی موجودات آفرینش از جمله انسان و طبیعت از آن خداوند متعال است.

«وَ لِلَهِ مُلکُ السَّماوات وَ الأرضِ وَ اللَهُ عَلَی کُلِّ شَیءٍ قَدیرٌ» (آل عمران ، ۱۸۹) و «…لَّهُ مَا فِی السَّماوات وَ الأَرضِ کُلٌّ لَّهُ قانِتُونَ». (بقره، ۱۱۶) مالکیت حقیقی خداوند قابل واگذاری به انسان نیست. «… وَ لَم یَکُن لَّهُ شَریکٌ فِی المُلکِ…» (اسراء، ۱۱۱)

لذا انسان نمی تواند نسبت به پدیده های طبیعی احساس مالکیتی حقیقتی نماید و هر گونه تصرف از جمله تصرف، زیانبار را در آن داشته باشد. آنچه که در اختیار انسان با مالکیت اعتباری قرار گرفته است در حقیقت امانت الهی است و انسان امانتدار، مملوک خداوند است. «ءَامِنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ أنفِقُوا مِمَّا جَعَلَکُم مُّستَخلَفِینَ فِیِه…» (حدید، ۷) خداوند پس از آنکه انسان را بر جمیع مخلوقات خود برتری داد و کرامت بخشید او را خلیفه خود در زمین قرار داد، به همین اعتبار او را نسبت به تصرف کردن در اشیاء و موجودات مخلوق خود مأذون ساخت؛ لذا انسان به عنوان مالک غیرحقیقی مأذون، در حدود اذن خالق در محدوده ی احکام و مقررات وضع شده از ناحیه او حق تصرف دارد. بنابراین او نمی تواند تصرف ناروا در آن داشته باشد. تصرف ناروا همچون آلوده ساختن محیط زیست، ظلم است.

انسان برای برقراری ارتباط با خود، دیگران و دیگر موجودات و اشیا باید مملوکیت خود و دیگر موجودات عالم را، نسبت به خدای سبحان در نظر داشته باشد و برای تحصیل اذن مالک مطلق عالم هستی، تلاش کند. اخذ اذن پروردگار، در گرو تبعیت از اوامر و نواهی اوست که توسط انبیا و رسولان الهی در قالب «دین» ارائه و تبیین شده است؛ (جوادی آملی، بی تا، ص۱۷۲)

لذا تصرف در طبیعت و محیط زیست در چارچوب آموزه های اخلاقی و حقوقی دین مشروع و جایز می باشد. تصرفات زیانباری که به آفریدگان و نظام آفرینش آنها آسیب می رساند ظلم و در نتیجه حرام است و مرتکب آن مستوجب عقاب الهی است؛ زیرا خداوند ظلم نسبت به هیچ موجودی را بر نمی تابد؛ «…وَ مَا اللَّهُ یُرِیدُ ظُلمًا لّلعالمینَ».(آل عمران، ۱۰۸)

محیط زیست در برخی روایات

در ارتباط با محیط زیست روایات فراوانی در منابع اسلامی ما وجود دارد و تعابیر زیبایی که معصومین برای طبیعت استفاده می کنند بیانگر اهمیت و جایگاه ویژه آن است.

تشبیه زمین به مادر

در روایتی پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) زمین را به منزله مادر تشبیه فرمودند: «تَحَفَّظُوا مِنَ اَلأرضِ فَإِنَّها أُمِّكُم وَ إِنَّهُ لَيسَ مِن أَحدٍ عامِل عَلَيها خَيراً أَو شَرًّا إِلّا وَ هِيَ مُخبِرة بِه»؛ (حرمت زمين را نگه دارید كه بمنزله مادر شماست و هر كه روى زمين كار بد يا خوبى كند، از آن خبر مي دهد).(المعجم الکبیر، طبرانی، ج 5، ح 4596)

نهی از آلوده ساختن طبیعت

همچنین رسول خدا آلوده ساختن طبیعت را موجب رنجش مردم بر می شمارد: «نَهَى رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله) أَنْ يُتَغَوَّطَ عَلَى شَفِيرِ بِئْرِ مَاءٍ يُسْتَعْذَبُ مِنْهَا أَوْ نَهَرٍ يُسْتَعْذَبُ أَوْ تَحْتَ شَجَرَةٍ فِيهَا ثَمَرَتُهَا»؛ (رسول خدا نهی فرمودند از مدفوع نمودن در کنار نهر آب ، چرا که مردم از آن رنج می برند یا در نهر آب که موجب رنجش مردم می شود یا زیر درختی که میوه دارد).(تهذيب الأحكام، شیخ طوسى،ج‏1، ص353، ح 1048)

نقش فضای سبز

پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم) در مورد نقش فضای سبز در محیط زیست می‌فرمایند:

«ثلاث یجلین البصر، النظر اِلیَ الخضرة و اِلیَ الماءِ الجاری و اِلی الوجه الحسن»؛ «سه چیز است که پایه‌ روشنی دیده‌اند: نگاه به سبزه و به آب روان و به روی نیکو».(نهج الفصاحه، ج۱، ص۴۲۵، ح۱۲۹۱.)

آلوده کردن محیط زیست

در جای دیگر نیز رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم) پیرامون آلوده کردن محیط زیست فرمودند:

«ثلاث ملعونٌ فی فعلینّ: المتغوط ظلّ النزال و المانع الماء المتناب و سادّ الطریق الملوک»؛ «سه گروهند که در اثر سه کار ناروا مورد لعنت خداوند هستند:

۱. کسی که مکان عمومی، سایه‌بان‌ها، پارک‌ها، محل نزول مسافران و ... را آلوده کند؛

۲. کسی که آب نوبه‌ای را به غصب ببرد؛ یعنی رعایت نوبت نکند؛

۳. کسی که سدّ مَعْبر کند و مانع عبور عابران شود.( حر عاملی، وسائل الشیعه، ج۱، ص۳۲۵، باب۱۵.)

عوامل زندگی گوارا

امام صادق (علیه‌السلام) هم در ارتباط با عوامل زندگی گوارا فرموده است:

«لا تطيب السكنى إلا بثلاث: الهواء الطيب، والماء الغزير العذب و الارض الخوارة»؛ «زندگی بدون احراز سه عامل حیاتی گوارا نیست: ۱. هوای پاک؛ ۲. آب فراوان و گوارا؛ ۳. و زمین حاصل‌خیز و قابل کشت و زرع».( بحارالانوار، ج۷۵، ص۲۳۴)

از آنچه در مورد اهمیت محیط زیست و حفظ و حراست آن از آلودگیها در آیات و روایات بیان شد به خوبی مشخص میشود که دین مبین اسلام به عنوان دینی مترقی و همه جانبه نگر تا چه اندازه اهمیت و احترام برای محیط زیست قائل است وحفظ و نگهداری از آن را به عنوان فریضه دینی بر همگان لازم می داند.