گزارشی از نشست علمی «نقش عقلانیت دینی در رفع شبهات امت اسلامی»

پروفسور احمد اینان از اندیشمندان اهل سنت کشور ترکیه و همچنین حجت الاسلام حسین خوشناو، امام جمعه حسینیه الحکیم در سلیمانیه عراق، از جمله مهمانانی بودند که در این موضوع به ارائه مطلب و پاسخ به سوالات مطرح شده پرداختند.

در ابتدا پروفسور دکتر احمد اینان از اندیشمندان اهل‌سنت کشور ترکیه به بیان نقش عقل در هدایت بشر پرداخت. وی با ذکر اینکه یکی از صفات الهی «هادی» است، تحقق این صفت را در جریان یافتن آن به هدایت مخلوقات عنوان کرد و به انواع هدایت‌های الهی نظیر هدایت عمومی و فطری و تشریعی اشاره نمود. سپس مهمترین هدایتی که خاص بشر بوده را هدایت عقلانی نام برده و بیان داشت:

«از منظر اسلام همواره هدایت تشریعی و هدایت عقلی در یک مسیر هستند. مطابق آیه ۱۲۵ سوره انعام (کَذَلِکَ یَجْعَلُ اللَّهُ الرِّجْسَ عَلَی الَّذِینَ لَا یُؤْمِنُونَ) و آیه ۱۰۰ سوره یونس (وَ یَجْعَلُ الرِّجْسَ عَلَی الَّذِینَ لا یَعْقِلُونَ)، نبود هریک از دو عنصر اساسی ایمان و عقل سبب پلیدی و مردود گشتن از جریان هدایت الهی است. لذا می‌توان گفت که نتیجه ایمان و تعقل یک چیز است.»

وی پس از بیان این مقدمه، به مشکل مهم تناقض ایجاد شده در مساله عقلانیت اشاره کرد و گفت: «یکی از مشکلاتی که امروزه مشاهده می شود و بین غرب و شرق تناقضات ایجاد کرده است، موضوع عقل سلیم است. قرآن کریم علت بدفرجامی گنهکاران را از زبان خودشان اینگونه بیان می‌دارد: «وَقَالُوا لَوْ کُنَّا نَسْمَعُ أَوْ نَعْقِلُ مَا کُنَّا فِی أَصْحَابِ السَّعِیرِ.» (ملک/۱۰)

پروفسور احمد اینان سپس به طرح عنوان «جاهلیّت» پرداخته و نکاتی را در این مورد بیان داشت: «عنوان جاهلیّت که در آیات قرآن کریم ذکر شده است را باید به دو دوره قبل بعثت پیامبر مکرم اسلام(ص) تقسیم نمود:

1. قرآن کریم در آیه ۳۳ سوره احزاب با ذکر کلمه « اولی» پس از عنوان جاهلیّت، ظاهرا به دوران خاصی از زمان‌های بسیار قدیم اشاره می‌کند که مؤید آن تحقیقات باستان شناسی و نقل تاریخ گذشته دور ( به عنوان نمونه اقوام سومری) است که مشابه این عمل انجام می شد (تبرّج در برهنگی)، لذا این عمل شنیع ریشه از دوره باستان دارد، هرچند ارتکاب به آن تا زمان ظهور اسلام هم به نحوی ادامه پیدا کرده باشد.
2. دومین دوران جاهلیت که أخص بوده و بازه زمانی حدود صد سال پیش از ظهور اسلام را شامل می‌شود. مشخصه اصلی و علت تمایز این دوره به این نظریه برمی گردد که اعراب این زمان، نهایتا به این نتیجه رسیدند که باید راهکاری برای توقف جنگ‌های طولانی مدت و مکرر بین اقوام (هرچند موقتی) و نیز حل مشکلات عارضی آن (مثل مختل شدن تجارت و معیشت) پیدا کرد. این تفاوت نشانه خوبی از رسیدن مردم آن زمان به درکی (هرچندحداقلی) از وجود نقص در تفکر و به کارنبستن عقل است. در تایید تمایز این دوره می‌بینیم که در آیات قرآن عبارات متفاوتی به کار رفته است: مانند « «ظنَّ الجاهلیة»(آل عمران/۱۵۴)«حُکمَ الجاهلیة»(مائده/۵۰)، «حمیّة الجاهلیة»(فتح/۳۶) که نشان می دهد اعراب نزدیک به عصر پیامبر اکرم(ص) اصل و ضرورت تعقل و خردورزی را (هرچند ناقص) دریافته بودند. تدبر در سوره قریش مؤید این مطلب است. در این سوره، عبارت «إیلاف قریش» به بسیاری از خصائص آن دوران و ویژگی های قریش اشاره دارد که نیازمند توجه و نگاه عمیق‌تر و صحیح از حیث جامعه‌شناسی به این دوران(۱۰۰سال پیش از بعثت) است و لازم است اندیشمندان مسلمان به آن اهمیت بیشتری دهند تا درک دقیق‌تری از اسلام و مسائل آن صورت پذیرد.»

وی در توضیح دومین دوره جاهلیّت که نزدیک به بعثت پیامبر اکرم(ص) بود و تفاوت آن با «جاهلیّت اولی» گفت: «مسأله جنگ‌های پی‌درپی و پرتعداد و نیز طولانی‌مدتِ درونی دربین قبایل عرب، پیش از ظهور اسلام یکی از نمونه‌های مهمی است که در عصر نزدیک به بعثت منجر به جریان‌های مشابهی نظیر تعیین ماه‌های حرام جهت جلوگیری از جنگ و بازگشته به زندگی گشت و همچنین نشان از نگاهی متفاوت و تصمیم بر تغییر سبک زندگی در میان اعراب داشته است. این جریان را می توان مشابه نظریه ای غربی دانست که امروزه در مورد صلح پس از جنگ ارائه شده (صلح دموکراتیک) و غرب آن را یک مظهر تعقل می‌شمارد، نظریه‌ای که به طور خاص‌تری (مصونیت دیپلماتیک قریش) در قرآن به آن اشاره شده است.»

پرفسور اینان اضافه کرد: «البته اسلام بیش از ۱۴ قرن پیش و با بعثت پیامبر مکرم اسلام(ص)، نظریه‌هایی این‌چنینی که آن زمان هم مطرح بود را ناچیز انگاشته و اصل رحمت و مهربانی را بنیان نهاد و با اصول والای اخلاقی، جایگاه ویژه انسان را در عالم هستی نشان داد.»

وی تدبر و دقت در آیات سوره توبه در این موضوع را لازم دانست و گفت: مراجعه و تدبر در آیات سوره توبه مسائل بیشتری از عنوان جاهلیت و شناخت آن دوران به ما اعطا می‌کند. نکته حائز اهمیت این است که براساس آیات قرآن کریم و سنت پیامبر اکرم (ص)، اسلام پس از حذف خرافات و خطاهای شناختی عصر جاهلیت، سنت‌های صحیحِ معقول را (مانند حرمت جنگ در ۴ ماه معین شده) تأیید کرده است.»

در ادامه این نشست، حجت الاسلام خوشناو، امام جمعه حسینیه الحکیم در سلیمانیه عراق، علت اصلی ظهور و رخنه شبهات را «عدم آگاهی» و «جهل» برشمرد و ضرورت گسترش عقلانیت دینی برای از بین رفتن خودبه‌خودی بسیاری از شبهات امت اسلامی را تبیین داشت. وی بیان داشت:

«ارتباطات اجتماعی امروزه در قالب‌های جدید هرچند می‌توانند مفید باشند، ولی باید به برخی خطرهای مهم آن توجه کرد، که از جمله این خطرها، پذیرش گفتارها و تولیدات دیداری و شنیداری، بدون تعقّل و دقت‌نظر در جزئیات است و در بسیاری موارد اشخاص به درستی یا نادرستی عقلانی آن‌ها توجه نمی‌کنند. چه‌بسا شبهات عمیقی که با اندکی تفکر در مقدمات و جزئیات مطرح شده و نیز نگاه به واقعیت‌ها، از اساس زائل و محو می شوند.»

وی با توجه به تفاوت های انسان امروزه، حضور عالمان و اندیشمندان در میان مردم و جوانان و ارتباط مستقیم با آنان را از بهترین و سریع‌ترین راهکارها برای پاسخ به شبهات ذکر کرده و بیان داشت: «بسیاری اوقات با بودن در کنار صاحبان شبهه به راحتی می توان ذهنیت نادرست آنها که اکثرا ناشی از جهل آن‌هاست تصحیح کرد و با بیدارکردن عقل فطری آنان، واقعیت را به آنها نشان داد.»

امام جمعه کُردزبان سلیمانیه عراق در این‌باره به خاطره‌ از خود از پاسخ عملی به شبهه راننده سنی تاکسی به شیعه اشاره کرد: «در ماشین تاکسی، راننده اهل سنت با اهانت به شیعیان، آنها را به دلیل جایگزینی حضرت علی(ع) به جای رسول اکرم(ص) کافر دانست. چون وقت اذان بود و مقصدم حسینیه، هنگام رسیدن، از او درخواست کردم تا صبر کند که اذان شیعیان را گوش دهیم و گفتم حتی کرایه توقف او را می‌پردازم، پس از ذکر شهادت به رسالت پیامبر اکرم(ص) از بلندگوی حسینیه، او از جهل خود پشیمان شد و متوجه شد من شیعه هستم و عذرخواهی کرد.»

حجت الاسلام خوشناو «اصل شناخت فرد پاسخگو از باورهای دینی و رسومات فرهنگی مردم منطقه هدف» را بسیار مهم دانسته و عدم اطلاع از این امور را بسیار خطرناک برشمرد که حتی ممکن است منجر به سوء برداشت ها و اختلافات بنیادی بلندمدت و مضر گردد.»

در ادامه دبیر جلسه به طرح سوالاتی در این موضوع پرداخته و اساتید به آنها پاسخ دادند که اجمالی از آنها را در ادامه می خوانید:

- لزوم تعریف عقل بر پایه قرآن و سنت به جهت دستیابی به یک جریان مشترک در همه مسائل بین المذاهبی و بین الادیانی؛

- جایگاه عقل در اسلام و وظیفه علما و اندیشمندان در تبیین آن و نیز دعوت به عقلگرایی و عقل مداری؛

- معیارهای عقلانی دینداری؛

- سوق دادن امت اسلامی به سمت عقلانیت به جهت رفع شبهات بین پیروان مذاهب و دستیابی به هدف عظیم امت واحد؛

- ضرورت توجه به عقلانیت دینی به جهت مقابله با جهالت مدرن؛

- رفع بسیاری از شبهات پیروان مذاهب نسبت به عقائد و باورهای دیگر مذاهب با گسترش عقلانیت؛

- ریشه‌یابی و علل رفتار برخی از گروه های تندرو که به دنبال تفکیک عقلانیت از دین هستند.