نگاهی به سیره علمی و عملی امام حسن عسکری

به گزارش سرویس حوزه و روحانیت خبرگزاری رسا، حجت‌الاسلام عیسی عیسی‌زاده، عضو هیئت علمی پژوهشکده فرهنگ و معارف قرآن کریم در یادداشتی به مناسبت شهادت یازدهمین امام شیعیان، نوشته است:

امام حسن عسکری(ع) فرزند امام هادی(ع) و پدر حضرت مهدی موعود(عج) هست. با آن که محدودیت‌هایی از سوی حاکمان غاصب عباسی در حق ایشان اعمال شد و ایشان در بازداشت و حبس خانگی در پادگان نظامی بود؛ اما آن حضرت از راه‌های گوناگون تلاش می‌کرد تا مسیر امامت را حفظ کرده و شیعیان را به آن راه هدایت کند.

بر اساس فرموده نورانی رسول خدا(ص) تمسک به قرآن و اهل بیت(ع) تنها راه نجات انسان از گمراهی‌های می‌باشد از همین رو سبک زندگی امام حسن عسکری(ع) که تجلی عملی آیات قرآن است می‌تواند در فراهم نمودن زمینه دستیابی به سعادت دنیوی و آخروی انسان‌ها را فراهم نماید. زیرا زندگی سراسر نور آن امام معصوم سرشار از درس‌های حیات بخشی می‌باشد که می‌تواند الگو گیری از سبک زندگی آن حضرت همه ما را به حیاط طیبه قرآنی هدایت کند.

از همین رو به برخی از مصداق‌های سبک زندگی قرآنی آن حضرت اشاره می‌شود:

بندگی و نیایش

از آن جایی که پیشوایان دین و اهل بیت(ع)، عارف‌ترین و خداشناس‌ترین افراد بودند، از این رو در عبادت و بندگی و شب زنده داری و سجود در پیشگاه خداوند، از همه پیشتازتر و کوشاتر بودند و از انس با پروردگار و تلاوت کتاب خدا در دل شب و اطاعت آفریدگار، لذّت می بردند.

امام ابومحمد حسن عسکری(ع)، عابدترین فرد اهل زمان خود بود. از همه بیشتر در اطاعت خداوند بود و شب‌ها را با نماز و خواندن قرآن و سجده در مقابل خدای متعال به صبح می رساند. (حیاة الامام العسکری: ۳۴.)

ما به عنوان شیعیان باید از زندگی ایشان سرمشق بگیرم و زندگی را بیهوده به لهو و لعب نگذرانیم و چنان که آیات سوره مزمل به ویژه آیه ۲۰ آن بیان کرده بیش‌تر وقت خویش را به قرائت قرآن و نماز و عبادت بگذرانیم؛ البته باید گفت که بندگی و عبادت هرکس، به تناسب معرفت و خداشناسی اوست.

در حالات امام حسن عسکری(ع) سید بن طاووس می‌گوید: «کانَ الاِمامُ الْحَسَنُ علیه السلام یَتَّجِهُ فی صَـلاتِهِ بِقَلْبِهِ وَ مَشاعِرِهِ نَحْوَاللّهِ خالِقِ الْکَوْنِ وَ واهِبِ الْحَیاةِ فَلَمْ یُشَمِّرْ وَ لَمْ یَحْفِلْ بِاَیَّ شَأْنٍ مِنْ شُؤُونِ الدُّنْیا مادامَ یُصَلّی؛ امام عسکری(ع) در نماز با قلب و تمام وجود متوجه خداوند جهان آفرین و حیات بخش می‌شد و تا وقتی که در حال نماز بود، به کاری از کارهای دنیا نمی‌پرداخت و خوشحال نمی‌شد.» (حیاه الامام العسکری، ص ۳۴)

سجده طولانی

سجده اوج و نهایت خضوع در برابر پروردگار است. شیطان از سجده بسیار خشمگین می‌شود؛ زیرا خود از سجده سرباز زده هرگاه سجده کسی را ببیند بسیار خشمگین و عصبانی می‌شود. از حالات مومن سجده‌های طولانی است، و در روایت آمده است که سجده، نزدیک‌ترین حالتِ قرب بنده به پروردگار است.

امام حسن عسکری(ع) به سجده طولانی عنایت داشت. مُحَمَّدُ الشّاکِری گوید: کانَ الاِمامُ یَجْلِسُ فی الْمِحْرابِ وَ یَسْجُدُ، فـَاَنامُ وَ اَنْتـَبِهُ وَ هُـوَ سـاجِدٌ؛ امام عسکری علیه السلام در محراب عبادت می نشست و به سجده می رفت و من می خوابیدم و بیدار می شدم در حالی که حضرت هنوز در سجده بود. (دلائل الامامة: ۲۲۷.)

انس با قرآن

خداوند در آیات قرآن بر قرائت قرآن به میزان توان و امکان توصیه می‌کند و می‌فرماید تا می‌توانید قرآن بخوانید که زمینه تاثیر و تدبر و تامل و نیز عمل را فراهم می‌آورد. پس قرآن این نور الهی قلب را روشن می‌کند و آثار و برکات زیادی دارد. در حقیقت قرآن حیات روشن دلهاست و قرآن فروغ و شمع محفل‌هاست. وحی الهی بر لب قاری نوری است که از جان بر زبان جاری می‌شود. پس اهتمام به قرآن باید در قرائت و تدبر و عمل دیده شود.

ابنُ العِمادِ الحَنبَلی درباره سبک زندگی امام حسن عسکری (ع) می‌گوید: یَتَرَنَّمُ بِآیاتِ الْقُرْآنِ فِی الْوَعْدِ وَالْوَعیدِ: امام عسکری(ع) آیات قرآن را درباره وعده به پاداش و وعید از عذاب، زمزمه می‌کرد.» (شذرات الذهب، ج ۲، ص ۱۲۸)

توجه به مستحبات

اهتمام به مستحبات بسیار کارساز است؛ زیرا عمل به واجب همانند حرکت در لبه پرتگاه است؛ اما وقتی با مستحبات همراه شود همانند آن است که از لبه پرتگاه خطر دور شوید. از این روست که در روایات و آیات افزون بر ترک محرمات و عمل به واجبات بر ترک مکروهات و عمل به مستحبات تاکید شده تا انسان را در منطقه امنیت قرار دهد. امامان(ع) خود بسیار بر عمل به مستحبات تاکید داشتند.

القُرَشی می‌گوید: لَقَدْ کانَ الاِمامُ الْعَسْکَرِیُّ علیه‌السلام عَمِلَ مِنَ الْعِباداتِ کُلَّ ما یُقَـرِّبُـهُ اِلیَ اللّهِ زُلْفی، فَلَمْ تَـکُنْ عِبادَةٌ وَ لا نافِلَةٌ مِنْ صَلاةٍ اَوْصَوْمٍ اِلاّ اَتی بِها: امام عسکری(ع) از عبادات هر چه را به مقام قرب الهی نزدیک می کند انجام می‌داد، و هیچ عبادت مستحب و نماز یا روزه مستحبی را ترک نمی‌کرد.» (حیاة الامام العسکری: ۳۸.)

یادآوری قیامت

ایشان نه تنها خود هماره به فکر آخرت و قیامت بود، بلکه اصحاب خویش را بدان موعظه می‌کرد؛ زیرا یاد قیامت در مهار و مدیریت و نظارت بر رفتار و گفتار انسان نقش اساسی و کلیدی دارد و انسان هر کاری را نمی‌کند و هر سخنی را بر زبان نمی‌راند.

در حقیقت نباید نقش تربیتی و پرورشی ذکر معاد و قیامت را از یاد برد. علامه مجلسی می‌نویسد: «کانَ الاِمامُ اَبُومُحَمِّدٍ علیه‌السلام یَعِظُ اَصْحابَهُ وَ یُذَکِّرُهُمْ الدّارَ الاْخِرَةِ وَ یُحَذِّرُهُمْ مِنْ فِتَنِ الدُّنْیا وَ غُرُورِها، وَمِنْ وَعْظِهِ: اِنَّکُمْ فی آجالٍ مَنْقُوصَةٍ وَ اَیّامٍ مَعْدُودَةٍ وَ الْمَوْتُ یَأْتی بَغْتَةً، مَنْ یَزْرَعْ خَیْرا یَحْصُدْ غِبْطَةً وَ مَنْ یَزْرَعْ شَرّا یَحْصَدْ نَدامَةً: امام عسکری(ع) اصحابش را همواره موعظه می‌کرد و قیامت را به یادشان می آورد و از آزمایش‌ها و فتنه و غرور دنیا برحذرشان می‌داشت، و از جمله موعظه اش این بود: شما در اوقات و اجلهای کاهش یابنده و زمانهای کم و محدود هستید در حالی که مرگ ناگهانی می‌آید و کسی که خیر و خوبی کاشته، غبطه می‌چیند و کسی که شر و بدی کاشته حسرت و ندامت برداشت می‌کند.» (بحارالانوار، ج ۷۸، ص ۳۷۳)

در حقیقت پیشوای صادق و هادی، کسی است که رهروان را از خطرها و بحران‌ها آگاه سازد و راهنمایی کند. هشدار نسبت به مرگ و آینده و سرنوشت انسان، از جمله این هدایت‌های معنوی است، تا آگاهانه عمل کند و راه را بپیماید.

بردباری و بخشش

از دیگر خصوصیات ایشان استقامت و صبر در زندگی و مشکلات بود. با توجه به شرایط سخت حبس خانگی در تمام عمر می‌توان دریافت که صبر و استقامت ایشان تا چه اندازه بوده است.

هم چنین ایشان اهل اکرام و احسان بوده و هرگز بدی را با بدی پاسخ نداده بلکه به نیکی پاسخ بدی را می‌داده است. القرشی گوید: «قَدْ کانَ مِنْ اَحْلَمِ النّاسِ، وَ اَکْظَمِهِمْ لِلْغَیْظِ، وَ قَدْ قابَلَ مَنْ اَساءَ اِلَیْهِ بِالْعَفْوِ وَ الصَّفْحِ عَنْهُ: امام عسکری(ع) از بردبارترین و صبورترین مردم و فرو برنده‌ترین مردم نسبت به خشم و غضب بود و کسی را که به او بدی می‌کرد با صبر و گذشت با او روبرو می‌شد.» (حیاه الامام العسکری، ص ۳۹)

اِبِن شَهر آشُوب نیز می‌گوید: «بَریءٌ مِنَ الْعَیْبِ، اَمینٌ عَلَی الْغَیْبِ، مَعْدِنُ الْوِقارِ بِلا شَیْبٍ، خافِضُ الطَّرْفِ واسِعُ الْکَفِّ، کَثیرُالْحِباءِ، کَریمُ الْوَفـاءِ؛ امام عسکری(ع) از هرگونه عیب به دور و بر غیب امین بود، معدن وقار در اوج جوانی، چشم‌پوش (از عیوب و خطا) و خود نگهدار، زیادبخشنده و نیکو وفاء کننده بود.» (مناقب ابن شهرآشوب، ج ۴، ص ۴۲۱)

برنامه‌ریزی صحیح در امور اقتصادی زندگی

برنامه‌ریزی صحیح در زندگی موجب رشد اقتصادی و از زیر ساخت‌های توسعه اجتماعی و بالندگی اقتصادی یک جامعه محسوب می‌شود این مهم در سیره «امام حسن عسکری(ع)» به خوبی دیده می‌شود.

در روایت پیرامون ترویج فرهنگ صرفه جویی آمده یکی از یاران «امام یازدهم(ع)» به نام محمد بن حمزه سروری می‌گوید: توسط ابوهاشم جعفری که با هم دوست بودیم، نامه‌ای به محضر «امام حسن عسکری(ع)» نوشته و درخواست کردم که ایشان دعا کند تا خداوند متعال در زندگی من گشایشی ایجاد بفرماید وقتی که جواب را توسط ابوهاشم دریافت کردم، آن حضرت نوشته بودند: «مات ابن عمک یحیی بن حمزة و خلف ماة الف درهم و هی واردة علیک، فاشکرالله و علیک بالاقتصاد و ایاک و الاسراف، فانه من فعل الشیطنة؛ پسر عمویت یحیی بن حمزه از دنیا رفت و مبلغ صد هزار درهم ارث باقی گذاشت و این درهم‌ها بر تو به ارث به تو می‌رسد پس خدا را سپاسگذاری کن و بر تو باد به میانه روی، و از اسراف بپرهیز که اسراف از رفتارهای شیطانی است. بعد از چند روزی، پیکی از شهر حران آمده و اسنادی را مربوط به دارایی پسر عمویم به من تحویل داد. من با خواندن نامه‌ای که بین آن اسناد وجود داشت، متوجه شدم که پسرعمویم یحیی بن حمزه دقیقا همان روزی فوت کرده است که امام آن خبر را به من داد. به این ترتیب از تنگدستی و فقر رهایی یافته و بعد از ادای حقوق الهی و احسان به برادرهای دینی‌ام، طبق دستور «امام حسن عسکری (ع)»زندگی خود را بر اساس میانه روی تنظیم نموده و از اسراف و ولخرجی پرهیز نمودم و به این ترتیب زندگی ام سامان یافت در حالی که در گذشته فردی مبذر و اسراف کار بودم.»

همدردی و یاری برادران دینی

انسان مطلوب در فرهنگ و اندیشه اهل بیت(ع) کسی است که در حیات مادی تنها به فکر نجات و آسایش خود نباشد، بلکه در عین تلاش و پویایی برای رسیدن به زندگی مطلوب مادی و معنوی به فکر دستگیری و نجات همنوعان خود است، از این رو این چنین انسانی از فقر مادی و فرهنگی دیگران رنجیده خاطر شده و سعی خود را به کار می‌بندد تا اینکه از آلام نشأت گرفته از فقر فرهنگی و مادی بکاهد، در فرهنگ و سیره امام حسن عسکری(ع) به خوبی می‌توان توجه به این نکات را مشاهده کرد، برای نمونه در روایتی بسیار زیبا و ماندگار از ایشان نقل شده است: «خَصْلَتَانِ لَیْسَ فَوْقَهُمَا شَیْ‌ءٌ الْإِیمَانُ بِاللَّهِ وَ نَفْعُ الْإِخْوَانِ: دو خصلت است که بهتر و بالاتر از آن‌ها چیزی نیست: ایمان به خدا و سود رساندن به برادران». (تحف العقول، ص ۴۸۹)

حسن معاشرت با همه انسان‌ها

یکی دیگر از درس‌های زندگی در مکتب امام حسن عسکری(ع)، حسن معاشرف و حسن برخورد با همنوعان است، البته این رفتار قرآنی امام یازدهم تنها مختص به شیعیان و محبان و دوست داران نبود، چرا که حکایات زندگی این امام همام گویای برخورد قرآنی ایشان است، زندان‌بانان امام همام را مورد آزار و اذیت قرار دهند و در این خصوص کوتاهی نمی‌کردند، ولی با این حال رفتار الهی و خردمندانه امام حسن عسکری(ع) موجب تحول فکری و رفتاری و حتی اخلاقی در زندان بانان شده بود، به طوری که نقل شده است زندان بانی که رویه ددمنشانه داشته و هیچ گونه تقید دینی نداشته با حضور در زندان متحول شده و در رفتار خود تجدید نظر می‌نماید و رویه عابدانه‌ای در پیش می‌گیرد. (مفید، ارشاد، ص ۳۴۴)

این رویه علاوه بر رفتار در فرهنگ گفتاری امام حسن عسکری(ع) نیز قابل مشاهده است، کما اینکه در منابع روایی از ایشان نقل شده است: «قالَ الإمامُ الْحَسَنِ الْعَسْکَری – علیه السلام –: قُولُوا لِلنّاسِ حُسْناً، مُؤْمِنُهُمْ وَ مُخالِفُهُمْ، أمَّا الْمُؤْمِنُونَ فَیَبْسِطُ لَهُمْ وَجْهَهُ، وَ أمَّا الْمُخالِفُونَ فَیُکَلِّمُهُمْ بِالْمُداراهِ لاِجْتِذابِهِمْ إلَی الاْیِمانِ: امام حسن عسکری(ع) فرمود: با دوست و دشمن خوش گفتار و خوش برخورد باشید، امّا با دوستان مؤمن به عنوان یک وظیفه که باید همیشه نسبت به یکدیگر با چهره‌ای شاداب برخورد نمایند، امّا نسبت به مخالفین به جهت مدارا و جذب به اسلام و احکام آن.» (التفسیر المنسوب إلی الإمام الحسن العسکری علیه السلام، ص ۳۵۴)

سیره سیاسی اجتماعی

در حوزه فعالیت سیاسی نیز درس‌های بسیار بزرگی در سیره و روش امام حسن عسکری(ع) مشاهده می‌شود و از جمله تلفیق دین و سیاست است، بر خلاف چهره‌های اخلاقی که بیشتر آداب اخلاقی را در جامعه بست و نشر می‌دهند و توجهی به نظام‌های سیاسی و حکومت‌های طاغوتی ندارند، امام حسن عسکری(ع) در عین اینکه در محاصره و محافظت جدّی دستگاه عباسی قرار داشتند، ولی با این حال با مدیریت شگفت انگیز خود شبکه فوق سری را تشکیل داده بود که بدور از چشمان تیز بین جاسوسان عباسی نظام فکری و سیاسی اهل بیت پیامبر(ص) را نشر و بست می‌دادند، این مطلب به خوبی گویای این مهم است که حضرت با نظام طاغوتی عباسی بیعت نکرده و در عین اسارت به مبارزه فکری، فرهنگی و اجتماعی خود با نظام طاغوتی می‌پرداختند.

رسیدگی به محرومان

مسئولیت‌مداری امام حسن عسکری(ع) در حضور فقر زدایی از جامعه بر اهل علم پوشیده نیست، حکایات فراوانی در این خصوص در منابع روایی نقل شده است، که حضرت به امور بینوایان و نیازمندان رسیدگی می‌کردند، نه تنها خود ایشان به طور مستقیم در رفع نیازمندان اقدام می‌کردند، بلکه به برخی از وکلا و سربازن سرّی و خود نیز مأموریت رسیدگی به امور آن‌ها را ابلاغ کرده بودند. (سازمان وکالت و نقش آن در عصر ائمه(ع)، انتشارات موسسه امام خمینی(ره)، محمد رضا جباری، ج ۱، ص ۲۹۶)

هدایتگری فرهنگی

امام حسن عسکری(ع) علاوه بر تلاش جدّی در جهت فقر زدایی مادی، توجه عمده و وافری در خصوص فقر زدایی فرهنگی برعهده گرفته بودند، کما اینکه یکی از اهداف طراحی شده و مدیریت هوشمندانه شبکه وکلا در راستای امداد رسانی فرهنگی و مذهبی به شیعیان و مستضعیفن فرهنگی بود، علاوه بر این مطلب شاهد هستیم در عصر حیات نورانی امام یازدهم جریان‌های انحرافی فراوانی در اجتماع به فعالیت می‌پرداختند، در این بین با حضور هوشمندانه خورشید یازدهم بسیاری از مردم مسیر صحیح زندگی سعادتمند را پیدا کرده و فریفته اغواگری‌های جریان‌های انحرافی نمی‌شدند.

جریان صوفیه، موضع گیری حضرت در برابر واقفیه، مقابله امام حسن عسکری(ع) با طرفداران ثنویت، و دوگانه پرستی، و همچنین موضع گیری امام در برابر جاثلیق نصرانی همه و همه در جهت فقر زدایی فرهنگی صورت گرفته است.

در خاتمه بهرمند می‌شویم از کلام نورانی امام حسن عسکری(ع) که فرمود: نشانه ایمان پنج چیز است: انگشتر به دست راست داشتن، خواندن پنجاه و یک رکعت نماز (واجب و مستحبّ)، خواندن «بسم الله الرّحمن الرّحیم» را با صدای بلند، پیشانی را روی خاک نهادن، زیارت اربعین امام حسین (ع) انجام دادن. «حدیقة الشّیعة، ج ۲، ص ۱۹۴»