نقش آیت‌الله سیدمحمد بهبهانی در کودتای ۲۸ مرداد + سند
آیا سیا به آیت‌الله بهبهانی برای سازماندهی تظاهرات به عنوان بخشی از تلاش برای سرنگونی مصدق پولی پرداخت کرده است؟
پس از گذشت نزدیک به هفت دهه از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ هجری شمسی، هنوز هم بخش‌های ناگفته و ناپیدایی از نقش‌آفرینی گروه‌های مختلف اجتماعی فعال جامعه‌ی ایران در فضای کودتا باقی مانده و به مناسبت‌های مختلف قطعات مختلف پازل این رویداد کامل می‌شود. اهمیت کودتای ۲۸ مرداد، نه فقط از وجه داخلی در روند تاریخ معاصر ایران، بلکه به عنوان نخستین قیام ملی ضد استعماری در منطقه و کل جهان که هیمنه‌ی تسلط اقتصادی-سیاسی انگلستان را به چالش کشید و می‌توانست الگوی موفقی برای دیگر کشورهای تحت استعمار انگلستان باشد، حائز اهمیتی دوچندان است. از این منظر سیاست قدرت‌های خارجی در اثرگذاری بر سطوح مختلف جامعه‌ی ایران و تبدیل آن به «دیگ بخار در حال جوش» [Melting pot] برای زمینه‌سازی فروپاشی دولت مصدق، امری چندلایه بود که تا به امروز نیز همه‌ی وجوه آن آشکار نشده است.
چنان‌که در یادداشت‌های پیشین (کودتا: تردید آمریکا؛ اصرار انگلیس؛ از توافق تا کودتا؛ گزینه‌‌ای که انگلیس روی میز آمریکا گذاشت) پیرامون اختلاف مواضع و رویکردهای دولت‌های انگلیس و آمریکا در قبال دولت مصدق سخن گفته شد و بر این نکته که انگلستان از منظر تهدید منافع نفتی از ایران، و آمریکا از جنبه‌ی رشد خطر نفوذ کمونیسم به نمایندگی حزب توده در ایران، نگرانی‌های جدی داشت تأکید شد. در واقع نقشه‌ی کودتا، بدون حضور و اثرگذاری قطعی ایالات متحده در سطح بین‌المللی و بدنه‌ی اجتماعی طبقات مؤثر در جامعه‌ی ایران مثل روحانیت غیرممکن بود. دولت انگلیس تلاش می‌کرد با بزرگ‌کردن خطر نفوذ کمونیسم و نفوذ آن در ایران، هر دوی این جریانات را به‌صورت توأمان درگیر پروژه‌ی سقوط دولت مصدق کند. از این منظر در یادداشت حاضر، به اسنادی خواهیم پرداخت که پس از سه بار حذف و تحریف در نسخه‌های گوناگون «اسناد منتشر شده‌ی وزارت امور خارجه‌ی آمریکا (FRUS)» [1]، بالاخره در سال ۲۰۱۷، به‌صورت کامل منتشر شد و نشان از روابط مالی سفارت آمریکا در تهران با آیت‌الله سیدمحمد بهبهانی فرزند سیدعبدالله بهبهانی (از روحانیون مشروطه‌خواه) داشت. پیش‌ازاین، در یادداشتی (آیت‌الله سید محمد بهبهانی) مفصلاً به شرح زندگی و حوادث ایام وی پرداخته‌ایم که به‌عنوان مدخل ورود به بحث اثرگذاری او در موضوع کودتا مفید و حائز اهمیت است.
توضیحات سند
بخشی از اسناد مربوط به کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ که در سال ۲۰۱۷ از طبقه‌بندی خارج شده و ظاهراً بریتانیایی به نظر می‌رسد، ادعا می‌کند که روحانیون ارشد ایرانی در روزهای منتهی به سرنگونی نخست‌وزیر محمد مصدق، «مبالغ هنگفتی پول» از مقامات آمریکایی دریافت کرده‌اند. میزان نقش‌آفرینی دقیق روحانیت در برکناری مصدق یکی از اصلی‌ترین پرسش‌های بی‌پاسخی است که هنوز درباره‌ی کودتا وجود دارد. گزارش‌های قبلی عملیات‌های اطلاعاتی آمریکا و بازسازی‌های علمی نشان داده است که سیا قصد داشت برای کمک به سازماندهی تظاهرات خیابانی به برخی از روحانیون با نفوذ کمک کند، اما هرگز مشخص نشد که آیا این پرداخت‌ها انجام شد؟ و آیا مستقیماً در جریان کودتا اثرگذار بوده یا نه؟
این سند بخشی از گزارش انگلستان از ایران است که در ۲ سپتامبر ۱۹۵۳/۱۱ شهریور ۱۳۳۲ تحت عنوان «ایران: گزارش بحران سیاسی اخیر» در قالب یک جلد از اسناد روابط خارجی ایالات متحده‌ی آمریکا در سال ۱۹۸۹ منتشر شد. در مورد این گزارش بریتانیایی، اطلاعات بسیار کمی ارائه شده است. پاورقی وزارت امور خارجه‌ی آمریکا بر سند، هیچ اطلاعاتی در مورد منبع آن یا نحوه‌ی رسیدن آن به بخش ارائه نکرده است. بیشترین چیزی که سردبیر نشر این اسناد توانسته به بحث اضافه کند این است که «شبیه» یک پرونده‌ی وزارت خارجه یا سفارت بریتانیا در تهران است.
این سند از نظر ظاهری ممکن است با وجود چندین اشتباه تایپی، یک پیش‌نویس باشد و احتمالاً برای مخاطبان دولت بریتانیا نوشته شده است. کسی جزئیات کامل عملیاتی را نمی‌دانست که اغلب با نام رمز بریتانیایی چکمه (BOOT) یا با اسم رمز آمریکایی آن آژاکس(TPAJAX) مورد اشاره قرار می‌گرفت. این سند دارای طبقه‌بندی فوق‌سری است، اما هیچ اشاره‌ای به کمک بریتانیا در برنامه‌ریزی کودتا ندارد. حتی از تأیید مستقیم دیگر حقایق اساسی مانند نقش ایالات متحده در این عملیات اجتناب می‌کند و تنها می‌گوید که «منابع ما» به مشارکت واشنگتن اشاره کرده‌اند. این یادداشت همچنین نام بسیاری از آن منابع را ذکر نکرده و صرفاً با تعابیر مبهم و رایجی همچون «گزارش‌های معتبر» از معرفی منابع اجتناب کرده است.
دررابطه با ارتباط بین عاملان آمریکایی و برخی روحانیون، شواهد خاصی در این اسناد وجود دارد. در اولین سند مجلد مربوط به «اسناد وزارت امور خارجه آمریکا» با عنوان «یادداشت بریتانیا» (British Memorandum) نامیده می‌شود، مهم‌ترین بخش در یک پاراگراف بدون شماره خلاصه شده است که بین بندهای ۱۱ و ۱۲ تحت عنوان "فاز I" (صفحه ۲) آمده است: «طبق گزارش‌های موثق واصله در ۱۰ مرداد، سفارت آمریکا مخفیانه مبالغ هنگفتی را به برخی افراد ذی‌نفوذ از جمله آیت‌الله بهبهانی، روحانی معروف، تسلیم کرده است». در این یادداشت اشاره نشده که این پول برای چه بوده است. در ادامه‌ی این سند در بخش دیگری که «فاز دوم» نام دارد و در بند پنجم بند ۷ آمده، قبل از بند ۸ (بالای صفحه ۵)، مجدداً به نام بهبهانی اشاره می شود و اطلاعات مربوطه را به «منابع مناسب» ارجاع می‌دهد. ظاهراً او «مسئول سازماندهی تظاهرات بود» و «از طرح کودتا اطلاع داشت». با کنار هم قرار دادن این شواهد، این فرضیه که سیا به بهبهانی برای سازماندهی تظاهرات به عنوان بخشی از تلاش برای سرنگونی مصدق پول پرداخت کرده تقویت می شود.
[1] نخستین بار وزارت امور خارجه آمریکا نسخه ای ناقص و سانسور شده را از این اسناد در سال ۱۹۸۹ منتشر کرد. این اسناد جهت تطبیق با اسناد منتشر شده در سال ۲۰۱۷ در آدرس زیر دستیاب است:
https://history.state.gov/historicaldocuments/frus۱۹۵۲-۵۴v۱۰/d۳۶۲
ارسال نظرات