هم‌افزایی اصلی‌ترین عنصر حکمرانی در اسلام و مفهوم امت است

به گزارش سرویس حوزه و روحانیت خبرگزاری رسا، حجت‌الاسلام والمسلمین نجف لک زایی معاون پژوهشی دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم در سومین نشست از سلسله نشست‌های علمی حکمرانی در قرآن که در پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی برگزاری شد، با موضوع «دلالت‌های حکمرانی سوره مائده» نکاتی را ارائه کرد و افزود: خداوند متعال در آیات نخست سوره مائده  در این آیه می‌فرماید: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَوْفُوا بِالْعُقُودِ ۚ أُحِلَّتْ لَکُمْ بَهِیمَةُ الْأَنْعَامِ إِلَّا مَا یُتْلَیٰ عَلَیْکُمْ غَیْرَ مُحِلِّی الصَّیْدِ وَأَنْتُمْ حُرُمٌ ۗ إِنَّ اللَّهَ یَحْکُمُ مَا یُرِیدُ» (ای اهل ایمان! به همه قراردادهایِ [فردی، خانوادگی، اجتماعی، سیاسی، اقتصادی، نذر، عهد و سوگند] وفا کنید. [گوشتِ] چهارپایان جز آنچه [در آیات بعد، حُرمتش] بر شما خوانده می شود برایتان حلال است، [و توجه داشته باشید که] نباید شکار را در حالی که مُحرم [به احرام حج و عمره] هستید، حلال بشمارید؛ یقیناً خدا آنچه را بخواهد [بر پایه علم و حکمتش و بر اساس رعایت مصلحت شما] حکم می کند).

رئیس پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، با اشاره به قرارداد مدینه و تجلی مفاهیم آن در آیات قرآن و سیره رسول خدا گفت: اصحاب قرارداد اجتماعی نظیر هابز، لاک و روسو مباحث متعددی را مطرح کردند اما به طور خاص در این مجال به روسو اشاره می‌کنم؛ او در بخش پایانی کتاب «قرارداد اجتماعی» در مورد رابطه دین و سیاست و اشاره به پیامبر اسلام می نویسد: حضرت محمد از حکومت برداشت بسیار درستی داشت و نظام سیاسی خود را کاملا با نظام مذهبی یکی کرد، تا زمانی که ساختار حکومت او در دوران فرمانروایی خلیفه‌ها و جانشینان آنها برقرار بود، حکومت منسجم بود و خوب اداره می‌شد، اما عرب ها وقتی به جاه و جلایی رسیدند اهل دانش و فضل شدند، به ادب و تفکر خو گرفتند.

وی با اشاره به برخی قراردادهای اجتماعی نبی مکرم اسلام نظیر عقبه اولی و عقبه ثانیه افزود: از جمله دیگر موارد می‌توان به پیمان مدینه و یا وثیقه مدینه اشاره داشت؛ در این قرارداد مباحث مختلفی از جمله وضعیت مدینه، نحوه استقرار روستاها، حدود و ثغور روستاها و سرشماری مدینه مشخص شد؛ از سوی دیگر باید به این مساله هم توجه داشته باشیم که وثیقه مدینه اسامی دیگری هم دارد از جمله صحیفه مدینه، وثیقة‌النبی، صحیفة‌النبی؛ حتی توافق‌نامه هم می‌توان گفت و اجمالا وقتی حضرت از مکه مهاجرت و به مدینه (یثرب آن روز) می‌آید مهمترین مشکلی که با آن مواجه شدند بحث امنیت و دفاع است.

حجت‌الاسلام والمسلمین لک‌زایی تصریح کرد: منظور از امنیت و دفاع نیز پیروان اسلام به عنوان دین جدید و پیروان سایر ادیان را شامل می‌شد؛ در عقبه ثانیه یک قرارداد امضا شده بود و آنجا اهالی یثرب که این پیمان را امضا کردند به پیامبر اکرم (ص) گفتند که به یثرب بیا تا از تو همان‌طور که از جان و مال و فرزندان خود دفاع می‌کنیم در برابر تهدیدات دفاع کنیم اما این کافی نبود؛ از همین جا می‌توان به این مساله رسید که در بحث حکمرانی آنچه اهمیت دارد آن است که بیاییم و هماهنگی و هم‌افزایی بین کنش‌گران ایجاد کنیم تا معضل پیچیده را حل کنیم واگرنه اگر معضل بسیط باشد که نیاز به حکمرانی ندارد.

معاون پژوهشی دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم افزود: یک وقت هست که با معضل اساسی و بغرنج به نام امنیت و یک دین دیگر مواجهیم، تدبیر و چاره پیامبر(ص) در این رابطه چه بود؟ سیاست در معنای چاره به کار می‌رود، اینکه چاره در مورد هر مساله چیست؟ سیاستی که نبی مکرم اسلام در پیش می‌گیرد با ادبیات حکمرانی هم‌افزایی مهاجرین و انصار و مشرکان و یهودیان ساکن مدینه، دفاع است؛ در این راستا هم‌افزایی مسلمان و غیرمسلمان اتفاق می‌افتد؛ پیامبر اکرم(ص) رئیس آن طایفه و قبیله را دعوت می‌کند تا بیایند و نظرات خود را مطرح کنند، به تعبیر دیگر شرکت همه اهالی و افراد مهاجر در تامین امنیت عمومی و دفاع در برابر تهاجم یثرب مطرح می‌شود؛ شرکت با مشارکت متفاوت است؛ در مشارکت چیزی تاسیس و تشکیل شده و در آینده ممکن است که مشارکت بشود یا نشود؛ عدم مشارکت باعث انحلال نهاد نمی‌شود اما شرکت کردن زمانی اتفاق می‌افتد که آنها نیایند، برای مثال اگر آن جمع نمی آمدند و با پیامبر معاهده را امضا نمی کردند اصلا دولت‌شهری به وجود نمی‌آمد و سازمانی شکل نمی‌گرفت، اصلا دفاعی شکل نمی‌گرفت.

رئیس پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی افزود: در این میان راه حل برای پیامبر (ص) ایجاد یک ساختار هماهنگ و هم‌افزایی برای شرکت و دفاع از یثرب بود، مشارکت همه کنش‌گران به مثابه یک امت در امنیت‌سازی و دفاع، امت یعنی با مسلمانان یک امت شوند و در متن سند مدینه هم این مساله مورد تاکید است؛ بنابراین در این مقطع امت کارکرد سیاسی و امنیتی دارد؛ ما امروز امت را به معنای دینی و مذهبی فهم می‌کنیم؛ اما آن زمان به معنای نص الوثیقه بحث شده است. در اول این سند آمده است که: «هذا الکتاب من محمد النبی...» یعنی طرف اول قرارداد حضرت محمد (ص) است از آن حیث که پیامبر است، باید توجه داشته باشیم که در اینجا توافق‌نامه ابزار حکمرانی شده است یعنی می‌خواهیم تشکل دفاعی از یثرب ایجاد کنیم که این ابزاری می‌خواهد؛ یک سند، قرارداد و توافق‌نامه که آن را بنویسیم و امضا کنیم؛ اینجا در این قرارداد پیامبر به عنوان پیامبر حضور دارد؛ به عنوان رهبر الهی حضور دارد، لذا یک طرف پیامبر و مهاجرین هستند و طرف دیگر اهالی یثرب هستند و دیگران؛ در ماده دوم این قرار داد آمده که این افراد با یکدیگر یک امت را تشکیل می‌دهند.

وی گفت: با توجه به این مساله پیامبر(ص)، قراردادی را می‌نویسد، پیشنهادی را می‌دهد که پذیرفته می‌شود بنابراین حکمرانی دینی اسلامی مطرح می‌شود؛ وقتی امت واحده را در قرآن می‌خوانیم حواس‌مان باید باشد یعنی جمعیتی که در ذیل و ظل رهبری الهی زندگی می‌کنند که ممکن است همه آنها مسلمان نباشند؛  در بندهای بعدی می آید «المهاجرون من قریش علی ربعتهم یتعاقلون بینهم» با توجه به این نکته دغدغه این سند تامین امنیت و دفاع است؛ متناسب با فرهنگ‌ها و سنت‌های رایج در هر منطقه و قوم و طایفه، لذا بحث دیه و خون‌بها مطرح است؛ نکته دیگر در وثیقه آن است که اگر یک مومن (نه غیر مومن)، نتوانست مشکل خود را در دو مورد یعنی خونبها و آزاد کردن اسیر حل کند، بقیه موظف هستند که به کمک او بیایند، یعنی تعاون و مسئولیت‌پذیری مومنین مطرح است؛ در واقع تامین امنیت داخلی و عمومی مطرح می‌شود که با پیشگامی مومنان متقی در مقابله با هر نوع ظلم و فساد و گناه و دشمنی مطرح است.

حجت الاسلام والمسلمین لک‌زایی تصریح کرد: اگر کسی آمد و فساد کرد ولو اگر فرزند مومنان باشد، همه مومنین باید با هم متحد شوند به بیان دیگر شرکت همه مومنان متقی علیه ظلم، همین یک بند از قرارداد بسیار قابل توجه است؛ حکمرانی‌ای زمینه‌ساز حکمرانی است که به اقامه دین بپردازد، از سوی دیگر در مورد قرارداد مدینه تعهد مشرکان ساکنان یثرب مطرح است که نباید به دشمنان پناه بدهند، احدی از مشرکان مدینه حق ندارند که از دستیابی مومنان به مشرکان قریش مانع شوند؛ در امنیت سازی تعارف نداریم، پیامبر با جامعه سازی و شراکت خود امنیت سازی می کند.

رئیس پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی گفت: بخش دوم معاهده در مورد یهودیان است؛ در این بخش آمده که اگر حمله ای به یثرب شد یهود هم باید مثل مومنان هزینه کند، و بعد یک به یک نام برده می شود، در واقع این بند به آن معناست که چون آنها هم شهروند مدینه شدند در نتیجه تامین امنیت آنها نیز با پیامبر است اما خودشان هم باید هزینه بدهند.