بخش اول/صحابه‌ای که به دست معاویه به شهادت رسیدند

معاویه بن ابی‌سفیان(5 سال پیش از بعثت - ۶۰ق)، نخستین حاکم اموی است که پس از صلح امام حسن(ع) تا سال ۶۰ قمری، حدود بیست سال، در دمشق خلافت کرد. او در فتح مکه اسلام آورد و از طُلَقاء (آزادشدگان) بود. او در زمان ابوبکر در فتح سرزمین شام حاضر بود و در زمان عمر بن خطاب استاندار اردن و سپس استاندار تمام سرزمین شام شد. در شورش علیه عثمان بن عفان، علی‌رغم درخواست عثمان، به یاری او نشتافت. در زمان خلافت امام علی(ع) به اسم خونخواهی عثمان، جنگ صفین را به راه‌انداخت. پس از شهادت امام علی(ع)، در معاهده صلح با امام حسن(ع)، خلافت مسلمانان را به دست گرفت و دمشق را پایتخت حکومت خود کرد.

معاویه در دوران زندگی خود، جنایات متعددی مرتکب شد که یکی از این موارد، به شهادت رساندن برخی صحابه پیامبر خدا(ص) است. در این سلسله نوشتار، به نام تعدادی از صحابه که به دستور معاویه به شهادت رسیدند، اشاره می‌شود.

1. امام حسن مجتبی (علیه السلام)

امام حسن بن علی(ع) نخستین فرزند امام علی(ع) و حضرت فاطمه(س) و نخستین نوه پیامبر(ص) در سال 3 هجری در مدینه دیده به جهان گشود. پیامبر خدا(ص) احترام ویژه ای برای امام حسن(ع) قائل بودند و روایات فراوانی در فضائل ایشان بیان فرمودند. در صحیح مسلم از براء بن عازب نقل شده است که پیامبر(ص) را دید که حسن بن علی(ع) را بر دوش خود گرفته بود و می فرمود: «خدایا من این فرزند را دوست دارم، تو نیز او را دوست داشته باش.» [1]

احمد بن حنبل(م 241ق) با سند خود از ابوهریره نقل کرده که رسول خدا(ص) فرمود: «کسی که این دو [حسن و حسین] را دوست داشته باشد، مرا دوست دارد و کسی که با آنها دشمن باشد، با من دشمنی کرده است.» [2] حاكم نيشابوري (م 405ق) این حدیث را نقل کرده و آن را «صحیح الاسناد» ارزیابی نموده است. [3] ألبانی (م 1420ق) نیز این حدیث را در زمره احادیث صحیح قرار داده است. [4]

ایشان در سن ۳۷ سالگی به امامت و خلافت رسید، به مدت ۱۰ سال امامت امت را به عهده داشت و در سال ۴۱ق با معاویه، صلح کرد. دوره حکومت وی شش ماه و سه روز طول کشید. امام حسن(ع) پس از صلح، به مدینه رفت و ۱۰ سال در مدینه بود.

یکی از نکات قابل توجه پیرامون امام حسن(ع)، نحوه شهادت ایشان است. در بسیاری از منابع شیعه و اهل‌سنت آمده است که امام حسن(ع) با خوراندن زهر به شهادت رسید. طبق برخی گزارش‌ها، ایشان را چند بار مسموم کرده بودند، اما از مرگ نجات یافته بود. ابن سعد با اسناد مختلفی این حقیقت را بازگو کرده است. در یکی از نقل‌ها، عمیر بن اسحاق وقتی نزد امام حسن(ع) رسید، حضرت فرمودند که چند مرتبه مسموم شده بودند.[5] بلاذری (م 279ق) می‌گوید: «و گفته شده که حسن بن علی چهار مرتبه مسموم شد و در مرتبه آخر از دنیا رفت.»[6] حاكم نيشابوري  می‌نویسد: «حسن بن علی را بارها مسموم کردند، لیکن اثر چندانی نگذاشت ولی در آخرین مرتبه زهر کبدش را پاره پاره کرد.»[7]

در مورد مسمومیت آخر که به شهادت حضرت انجامید، منابع تاریخی به نقش جعده بنت اشعث همسر امام حسن(ع) اشاره کرده‌اند. ابن اثير جزری(م 597ق) تصریح می‌کند: «در این سال [سال 49 قمری] حسن بن علی وفات کرد، همسرش جعده دختر اشعث بن قیس کندی او را مسموم کرد.»[8] اين جنایت جعده به میزانی آشکار بود که فرزند او را با عنوان «يا ابن ‌مسمة ‌الأزواج: ای فرزند کسی که همسرش را مسموم کرده» خطاب می‌کردند.[9]

البته جعده به تنهایی نمی‌تواند این اقدام را انجام داده باشد؛ زیرا شواهدی بر انگیزه شخصی در جعده برای ارتکاب این عمل وجود ندارد. اما از سوی دیگر، شواهد فراوانی وجود دارد که می‌توان به عامل اصلی تحریک جعده برای این جنایت پی برد. این شواهد تاریخی گویای آن است که معاویه بن ابی‌سفیان نقش اصلی در شهادت امام حسن(ع) داشته است. ابن سعد بغدادی (م 230ق) به نقل از واقدی (م 207ق) می‌گوید: «معاویه به برخی از خادمان [امام] حسن هدیه داد تا او را مسموم کنند.»[10]

با استناد به منابع دیگری که به نام مسموم کننده امام حسن(ع) اشاره کرده‌اند، می‌توان ارتباط میان این گزارش‌ها برقرار ساخت. در این منابع، جعده به عنوان کسی که حضرت را مسموم کرد، معرفی شده است. ابن عبدالبر قرطبی (م 463ق) اقوال پیرامون دسیسه معاویه را نقل کرده است. او به نقل از برخی راویان می‌گوید: «حسن بن علی مسموم شد، همسرش جعده دختر اشعث بن قیس کندی او را مسموم کرد. گروهی گفتند: این اقدام با دسیسه معاویه و بخشش‌های او به جعده انجام گرفت.»[11] سخاوی (م 902ق) این ماجرا را به نقل از ابن عبدالبر نقل کرده اما نام معاویه را از آن گزارش حذف کرده است.[12] ابن کثیر دمشقی (م 774ق) نیز بدون ارائه هیچ دلیلی، آنها را نادرست دانسته است.[13]

این در حالی است که منابع زیادی به نقش معاویه در شهادت امام حسن(ع) اذعان داشته و حتی عاقبت امر جعده را نیز گزارش نموده‌اند. ابوالفرج ابن جوزی (م 597ق) او می‌نویسد: «جعده همسر حسن بن علی بود، یزید دسیسه کرد که جعده حسن را مسموم کند تا او را به همسری برگزیند، وقتی جعده این اقدام را انجام داد و حسن از دنیا رفت، جعده به سراغ یزید رفت تا به وعده خود عمل کند، اما یزید گفت: قسم به خدا ما تو را برای حسن قبول نکردیم، آیا تو را برای خودمان قبول کنیم.»[14] ابوالفرج اصفهانی (م 356ق) نیز خبر داده که معاویه به جعده پیام داد که او را به همسری یزید درمی‌آورد و هدایای زیادی به او می‌بخشد، به شرطی که حسن بن علی را مسموم کند. پس‌ از کارگر افتادن‌ زهر، معاویه‌ به‌ وعده مالی‌ که‌ به‌ جعده‌ داده‌ بود وفا کرد، ولی‌ به‌ ازدواج‌ او با یزید رضایت‌ نداد.[15]

عالمان شیعه نیز به نقش معاویه در شهادت امام حسن(ع) تصریح کرده‌اند. شیخ مفید (م 413ق) گفته است معاویه وقتی تصمیم گرفت برای ولایتعهدی پسرش یزید بیعت بگیرد، صد هزار درهم برای جعده دختر اشعث بن قیس فرستاد و به او وعده داد که در قبال مسموم کردن شوهرش، او را به ازدواج یزید درخواهد آورد.[16]

بنابراین، یکی از صحابه ای که توسط معاویه بن ابی‌سفیان به شهادت رسیده، امام حسن مجتبی(ع) نوه محبوب پیامبر خدا(ص) است که حضرت دوستی و دشمنی با او را معیار دوستی و دشمنی با خود معرفی کردند.