عدالت، قلب تپنده حکومت اسلامی است

به گزارش خبرنگار سرویس حوزه و روحانیت خبرگزاری رسا، عدالت یکی از ارکان اصلی حکومت اسلامی است و به عنوان پایه و اساس اداره جامعه در اسلام شناخته می‌شود . قرآن کریم به طور مکرر بر اهمیت عدالت تأکید کرده و آن را به عنوان یکی از اهداف اصلی ارسال پیامبران و تشریع قوانین الهی معرفی می‌کند. در این یادداشت، به بررسی جایگاه عدالت در حکومت اسلامی با استناد به آیات قرآن، روایات و منابع معتبر اسلامی می پردازیم.  

مفهوم عدالت در اسلام

عدالت در اسلام به معنای برقراری تعادل و رعایت حقوق همه افراد جامعه است. این مفهوم شامل عدالت در قضاوت، توزیع ثروت، رفتار با مردم و اجرای قوانین میشود.

به دیگر سخن، عدالت، یعنی نهادن هر چیزی به جای خود و لفظی است که با معنایی وسیع در کلیه شؤون آدمی حضور مؤثر دارد. قانون عدالت یک قانون کلی و عمومی است و هر نوع داوری و حکومت را چه در امور بزرگ و چه کوچک شامل می‌شود(مکارم شیرازی، ناصر، یکصد موضوع اخلاقی در قرآن و حدیث، ص۲۶۶ ) 

در آیه ۹۰ سوره نحل آمده است: «إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالْإِحْسَانِ...» (خداوند به عدالت و نیکی فرمان میدهد...). این آیه نشان میدهد که عدالت یکی از دستورات الهی است و اجرای آن در حکمرانی اسلامی در اولویت است که قضات و حکمرانان موظف به اجرای آن هستند و در آیه ۸ سوره مائده نیز امده است: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُونُوا قَوَّامِينَ لِلَّهِ شُهَدَاءَ بِالْقِسْطِ...» (ای کسانی که ایمان آوردهاید، برای خدا قیام کنید و به عدالت گواهی دهید...). 

دعوت اکید به عدالت

در تفسیر نمونه در ذیل این آیه امده است: این آیه دعوت به قیام به عدالت می کند و نظیر آن با تفاوت مختصری در سوره نساء آیه 135 انده است. نخست خطاب به افراد با ایمان کرده، می گوید: «ای کسانی که ایمان آورده اید همواره قیام برای خدا کنید و به حق و عدالت گواهی دهید» (یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا کونُوا قَوّامِینَ لِلّهِ شُهَداءَ بِالقِسطِ). سپس به یکی از عوامل انحراف از عدالت اشاره نموده، به مسلمانان چنین هشدار می دهد که: «نباید کینه ها و عداوتهای قومی و تصفیه حسابهای شخصی مانع از اجرای عدالت و موجب تجاوز به حقوق دیگران گردد، زیرا عدالت از همه اینها بالاتر است» (وَ لا یجرِمَنَّکم شَنَآنُ قَومٍ عَلی أَلّا تَعدِلُوا).

بار دیگر به خاطر اهمیت موضوع روی مسأله عدالت تکیه کرده، می فرماید: «عدالت پیشه کنید که به پرهیزکاری نزدیکتر است» (اعدِلُوا هُوَ أَقرَبُ لِلتَّقوی). و از آنجا که عدالت مهمترین رکن تقوا و پرهیزکاری است، برای سومین بار به عنوان تأکید اضافه می کند: «از خدا بپرهیزید، زیرا خداوند از تمام اعمال شما آگاه است» (وَ اتَّقُوا اللّهَ إِنَّ اللّهَ خَبِیرٌ بِما تَعمَلُونَ).(برگزيده تفسیر نمونه، ذیل آیه 8 سوره مائده) این آیه تأکید میکند که عدالت باید در همه ابعاد زندگی، از جمله حکومت، رعایت شود.

عدالت در قضاوت

یکی از مهمترین ابعاد عدالت در حکومت اسلامی، عدالت در قضاوت است. قضات و حکمرانان موظفند بدون توجه به موقعیت اجتماعی افراد، به عدالت حکم کنند. آیه ۵۸ سوره نساء: «وَإِذَا حَكَمْتُم بَيْنَ النَّاسِ أَن تَحْكُمُوا بِالْعَدْلِ...» (و هنگامی که میان مردم داوری میکنید، به عدالت داوری کنید...).  

محور این اهمّیّت [که قوه قضاییه در حکومت اسلامی را در بر می‌گیرد و ] هم عدل است که در قرآن کریم [آمده] : وَ اِذا حَکَمتُم بَینَ النّاسِ اَن تَحکُموا بِالعَدل.(نساء، 58) عدالت، اساس کار حیات طیّبه‌ی انسانی است. شما برای تعجیل فرج امام زمان (ارواحنا فداه) هم که دعا میکنید، میگویید ایشان بیایند که عدالت را برقرار کنند؛ این است دیگر. یَملَاُ اللهُ‌ بِه الاَرضَ‌ عَدلًا وَ قِسطاً بعدَ ما مُلِئَت ظُلما وَ جَورا؛ (كمال الدين و تمام النعمة، شیخ صدوق، ج ‏۲، ص ۳۷۷؛ كفاية الأثر في النص على الأئمة الإثني عشر، على بن محمد خزاز قمى‏، ص ۲۸۰؛ بحار الأنوار، علامه مجلسی، ج ‏۵۱، ص ۱۵۶. ).  با اینکه آن بزرگوار دین را هم، تقوا را هم، اخلاق را هم به جامعه تزریق خواهد کرد امّا شما نمی‌گویید: «یملا الله به الارض دیناً»؛ [بلکه] میگویید: «عدلاً»؛ این نشان‌دهنده‌ی این است که عدل، نیاز اصلی حیات طیّبه‌ی انسانی است. شما هم دادگستری هستید، عدلیّه هستید، مأموریّت اصلی شما اقامه‌ی عدل است. اهمّیّت قوّه‌ی قضائیّه از اینجا است. البتّه حالا در قانون اساسی نکات دیگری هم هست که عرض خواهم کرد.۱۳۹۸/۰۴/۰۵ با توجه به نکاتی که گفته شد، این آیه به صراحت بر لزوم اجرای عدالت در قضاوت در حکمرانی اسلامی تأکید می‌کند.

آیه ۴۴ سوره مائده:  «وَمَن لَّمْ يَحْكُم بِمَا أَنزَلَ اللَّهُ فَأُولَٰئِكَ هُمُ الْكَافِرُونَ» (و هر کس به آنچه خدا نازل کرده حکم نکند، پس آنان کافرند). این آیه روی سخنش به کسانی هست که در حکومت اسلامی اشتغال به قضاوت دارند: «از مردم نترسید (و احکام واقعی خدا را بیان کنید) بلکه از مخالفت من بترسید» که اگر حق را کتمان کنید مجازات خواهید شد (فَلا تَخشَوُا النّاسَ وَ اخشَونِ). و همچنین «آیات خدا را به بهای کمی نفروشید» (وَ لا تَشتَرُوا بِآیاتِی ثَمَناً قَلِیلًا).

در حقیقت سر چشمه کتمان حق و احکام خدا یا ترس از مردم و عوامزدگی است و یا جلب منافع شخصی و هر کدام باشد نشانه ضعف ایمان و سقوط شخصیت است، و در جمله های بالا به هر دو اشاره شده است و در پایان آیه، حکم قاطعی در باره این گونه افراد که بر خلاف حکم خدا داوری می کنند صادر کرده، می فرماید: «آنها که بر طبق احکام خدا داوری نمی کنند، کافرند» (وَ مَن لَم یحکم بِما أَنزَلَ اللّهُ فَأُولئِکَ هُمُ الکافِرُونَ).( برگزیده تفسیر نمونه، ذیل آیه 44 سوره مائده) این آیه نشان میدهد که قضاوت باید بر اساس قوانین الهی و عدالت باشد.

عدالت در توزیع ثروت

یکی دیگر از نمونه های عدالت در حکمرانی اسلامی، عدالت در توزیع ثروت است و از ابعاد مهم عدالت می باشد. حکمرانان موظفند ثروت را به طور عادلانه در جامعه توزیع کنند و از فقر و نابرابری جلوگیری نمایند. 

در آیه ۷ سوره حشر آمده است: «كَيْ لَا يَكُونَ دُولَةً بَيْنَ الْأَغْنِيَاءِ مِنكُمْ...» (تا ثروت تنها در میان ثروتمندان شما دست به دست نگردد...). این آیه یک اصل اساسی را در اقتصاد اسلامی بازگو می‌کند و آن این که جهت‌گیری اقتصاد اسلامی چنین است که در عین احترام به «مالکیت خصوصی» برنامه را طوری تنظیم کرده که اموال و ثروتها متمرکز در دست گروهی محدود نشود که پیوسته در میان آنها دست به دست بگردد. (برگزیده تفسیر نمونه، ج5، ص 141) این آیه به لزوم توزیع عادلانه ثروت در جامعه اشاره دارد.

عدالت در رفتار با مردم

حکمرانان در اسلام موظفند با همه مردم، بدون توجه به نژاد، قومیت یا موقعیت اجتماعی، به عدالت رفتار کنند.در این خصوص خداوند متعال در آیه ۱۳۵ سوره نساء میفرماید:  «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُونُوا قَوَّامِينَ بِالْقِسْطِ شُهَدَاءَ لِلَّهِ وَلَوْ عَلَىٰ أَنفُسِكُمْ...»  (ای کسانی که ایمان آوردهاید، به عدالت قیام کنید و برای خدا گواهی دهید، حتی اگر به ضرر خودتان باشد...). این آیه در باره اجرای عدالت در مورد یتیمان، و همسران داده شده، در این آیه یک اصل اساسی و یک قانون کلی در باره اجرای عدالت در همه موارد از جمله عدالت اجتماعی بدون استثناء ذکر می کند و می فرماید: «ای کسانی که ایمان آوردهاید کاملا قیام به عدالت کنید» (یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا کونُوا قَوّامِینَ بِالقِسطِ). یعنی، باید آنچنان عدالت را اجرا کنید که کمترین انحرافی به هیچ طرف پیدا نکنید. 

آیه فوق توجه فوق العاده اسلام را به مسأله عدالت اجتماعی در هر شکل و هر صورت کاملا روشن می سازد و انواع تأکیداتی که در این چند جمله به کار رفته است نشان می دهد که اسلام تا چه اندازه در این مسأله مهم انسانی و اجتماعی، حساسیت دارد، اگر چه با نهایت تأسف میان عمل مسلمانان، و این دستور عالی اسلامی، فاصله از زمین تا آسمان است؟، و همین یکی از اسرار عقب ماندگی آنهاست. (برگزیده تفسیر نمونه، ذیل آیه 135 سوره نساء). 

نتیجه‌گیری

عدالت به عنوان پایه و اساس حکومت اسلامی شناخته می‌شود و شامل ابعاد مختلفی مانند عدالت در قضاوت، توزیع ثروت و رفتار با مردم است. قرآن کریم به طور مکرر بر اهمیت عدالت تأکید کرده و آن را به عنوان یکی از اهداف اصلی ارسال پیامبران معرفی میکند. در جلسات آینده، به بررسی جزئیات بیشتر درباره اصول و ارکان حکومت اسلامی خواهیم پرداخت. 

حامد میرزاخان