سه راهبرد حیاتی برای آینده گفتمان انقلابی در حوزه علمیه قم

اشاره: گفتمان انقلابی در حوزه علمیه قم برای حضوری مؤثر و پایدار در عرصه جامعه نیازمند تحولی ژرف در ساحت ساختاری خود است. استمرار پراکندگی مأموریت‌ها، فقدان هماهنگی میان نهادهای حوزوی و خلأ نظام‌مندی در تعیین اولویت‌ها نه‌تنها بهره‌وری را کاهش داده بلکه ظرفیت‌های گفتمان را از تأثیرگذاری حداکثری بازداشته است. در این میان رسانه‌های نوین دیجیتال اگر در جایگاه پیشران و نه ابزار جانبی دیده شوند می‌توانند پل ارتباطی پرقدرتی میان حوزه و متن جامعه ایجاد کنند. همچنین تحول ریشه‌ای در نظام آموزشی حوزه - در ابعاد دانشی، روشی و فناورانه - در عصر حکمرانی هوش مصنوعی ضرورتی  انکارناپذیر است.

در همین زمینه خبرنگار سرویس فرهنگی و اجتماعی خبرگزاری رسا، گفت‌وگویی با حجت‌الاسلام محمدعلی قربانی مدیر مرکز «هنر و تبلیغ نوین حوزه علمیه» و دستیار مدیر حوزه‌های علمیه در قرارگاه مرکزی جنگ شناختی انجام داده است که در ادامه مشروح این گفت‌وگو تقدیم مخاطبان گرامی خواهد شد.

رساـ در ابتدا بفرمایید منظورتان از گفتمان انقلابی در حوزه علمیه قم چیست؟ چه شاخصه‌هایی برای این گفتمان قائل هستید؟ 

گاهی تصور می‌شود که در حوزه‌های علمیه دو یا چند گفتمان مختلف وجود دارد و «گفتمان انقلابی» یکی از آنها است؛ اما این برداشت دقیق و منطبق بر واقعیت نیست. واقعیت این است که حوزه‌های علمیه چه در نجف و چه در قم و سایر مراکز همواره بر محور گفتمان انقلابی شکل گرفته و حرکت کرده‌اند. این گفتمان نه‌تنها محوری‌ترین و اصلی‌ترین گفتمان حاکم در حوزه‌ها بوده بلکه در طول تاریخ، روح حاکم بر فعالیت‌های علمی، فرهنگی و اجتماعی حوزه‌ها را تشکیل داده است.

منظور از گفتمان انقلابی در حوزه آن است که حوزه علمیه همواره خود را متعهد به نشر و گسترش معارف و آموزه‌های اصیل اسلامی به‌ویژه آموزه‌های مکتب تشیع می‌داند. این آموزه‌ها به‌گونه‌ای هستند که در ذات خود با ظلم، فساد، استکبار و بی‌عدالتی مقابله می‌کنند و روحیه حق‌طلبی و عدالت‌خواهی را ترویج می‌دهند.

انقلابی‌گری یعنی تلاش در جهت رساندن حق به صاحبان آن و گسترش معارف الهی در جامعه. این روحیه در گذشته در حوزه‌ها مشهود بوده، امروز نیز وجود دارد و در آینده نیز ادامه خواهد یافت.

اگر بخواهیم شاخص‌هایی برای گفتمان انقلابی در حوزه برشماریم، می‌توان به مواردی همچون: مبارزه با ظلم و ستم در سطح جهانی (نمونه‌هایی مانند مقاومت مردم در غزه و یمن)، حمایت از ولایت فقیه و مرجعیت دینی، ایستادگی در مسیر دفاع از ولایت، ترویج و نشر فرهنگ ناب اهل‌بیت علیهم‌السلام و پاسداشت مجاهدت‌هایی همچون قیام امام حسین علیه‌السلام اشاره کرد. این شاخص‌ها همواره در تاریخ حوزه وجود داشته‌اند و اساس گفتمان انقلابی را تشکیل می‌دهند. البته اگر بخواهیم این شاخص‌ها را به‌صورت جزئی‌تر بررسی کنیم موارد بیشتری نیز قابل استخراج خواهد بود که پرداختن به آنها نیازمند فرصت مناسب‌تری است.

رسا ـ به نظر شما برای تداوم و تعمیق گفتمان انقلابی در حوزه علمیه قم در سده پیش رو چه الزامات علمی، فرهنگی و ساختاری وجود دارد؟ 

سده پیش‌ رو به‌دلیل تحولات بنیادینی که در عرصه‌های مختلف به‌ویژه در حوزه تکنولوژی رخ داده ویژگی‌هایی متمایز از قرون گذشته دارد. یکی از مهم‌ترین این ویژگی‌ها رشد شتابان فناوری و ورود بشر به مرحله‌ای نوین از زندگی است که می‌توان آن را «گام سوم» تمدن بشری دانست.

اگر نگاهی به تاریخ بشر داشته باشیم می‌توان آن را به سه دوره‌ کلان تقسیم کرد: نخست، عصر کشاورزی که هزاران سال طول کشیده و بشر در قالب الگوهای خاصی از زندگی به آن خو گرفته بود. دوم عصر صنعت که حدود ۳۰۰ سال به طول انجامید و در آن کشورهایی با محوریت تولید صنعتی قدرت جهانی یافتند. سوم دوره‌ای است که ما اکنون در آن قرار داریم و آن را عصر فناوری و اطلاعات می‌نامند. به‌ویژه در سه دهه اخیر جهان شاهد ظهور مدل‌های نوین حکمرانی و تغییرات بنیادین در سبک زندگی انسان‌ها بوده است.

اکنون در آستانه ورود به دوران «سایبری» یا «فناوری‌های هوشمند» هستیم؛ دورانی که در آن داده‌ها، هوش مصنوعی، رباتیک و ابزارهای نوین ارتباطی نقش تعیین‌کننده‌ای دارند. این تحولات حوزه‌های علمیه را نیز با شرایط و اقتضائات جدیدی مواجه کرده‌اند که در قرون گذشته سابقه نداشته است. حوزه باید خود را برای مواجهه با این شرایط آماده کند و تحولی بنیادین را در رویکردهای خود رقم بزند.

نخستین الزام در این مسیر، روزآمدسازی ساختارها، رویکردها و ابزارهای حوزه است. حوزه باید بتواند متناسب با فناوری‌های نوین و ابزارهای هوشمند در عرصه پاسخگویی به نیازهای امروز جامعه، نقش‌آفرینی مؤثری داشته باشد. البته اقدامات ارزشمندی در این زمینه انجام شده و تلاش‌های گسترده‌ای صورت گرفته است، اما با توجه به سرعت تحولات این اقدامات کافی نیست و باید تقویت و تکمیل شوند.

دومین الزام ورود فعال حوزه به عرصه‌های نوینی چون هنر، رسانه، فضای مجازی و ارتباطات بین‌المللی است. این ابزارها همان‌گونه که رهبر معظم انقلاب نیز بارها تأکید کرده‌اند، می‌توانند بستری مؤثر برای تبیین و ترویج شاخص‌های گفتمان انقلابی و معارف ناب دینی در سطح جامعه و حتی فراتر از مرزها باشند. امروز ارتباط با نسل‌های مختلف، جویندگان حقیقت و تشنگان معرفت از طریق ابزارهای هنری و رسانه‌ای ضرورتی انکارناپذیر است. خوشبختانه اقدامات خوبی در این زمینه انجام شده و شخصاً نیز به دلیل مسئولیتی که در این حوزه داشته‌ام از نزدیک در جریان این تلاش‌ها هستم ولی معتقدم که این اقدامات باید تقویت شوند و با قدرت بیشتری ادامه یابند.

سومین الزام، توسعه و تقویت عرصه پژوهش در حوزه‌های مختلف علمی است. با توجه به تغییرات گسترده در سبک زندگی نسل‌های جدید، نیازهای فکری و فرهنگی آنها نیز دگرگون شده است. مفاهیمی که در گذشته پاسخ‌گو بودند امروز شاید برای نسل‌هایی مانند نسل Z، بتا یا متا، دیگر کارآمد نباشند. بنابراین باید پژوهش‌هایی نوین، عمیق و مسئله‌محور انجام گیرد تا بتوان به‌درستی به پرسش‌ها و دغدغه‌های فکری و معنوی جوانان امروز پاسخ داد.

در مجموع می‌توان گفت که حوزه در سده پیش‌ رو با شرایط کاملاً متفاوتی مواجه است و برای اینکه بتواند نقش تاریخی خود را همچنان ایفا کند باید با طراحی دقیق، برنامه‌ریزی علمی و نگاه تحولی، گام‌های جدی و مؤثری در مسیر روزآمدی، ارتباط با جامعه، و توسعه علمی بردارد.

رسا ـ مهم‌ترین موانع فکری، ساختاری و فرهنگی پیش‌روی گفتمان انقلابی در حوزه علمیه قم را چه می‌دانید؟ 

یکی از مهم‌ترین موانع ساختاری که امروز حوزه‌های علمیه با آن مواجه هستند، وجود نوعی تشتت و موازی‌کاری در فعالیت‌های بخش‌ها و نهادهای مختلف حوزوی است. این وضعیت باعث شده است که برخی اقدامات به‌جای هم‌افزایی به شکل جزیره‌ای و غیرهماهنگ انجام شود. بنابراین یکی از ضروری‌ترین اقدامات برنامه‌ریزی برای کاهش این موازی‌کاری‌ها و تقویت هماهنگی و همکاری میان بخش‌های مختلف حوزه است.

در حال حاضر حوزه به لحاظ پیشینه علمی، غنای معرفتی و دسترسی به داده‌ها و اطلاعات مورد نیاز از ظرفیت بسیار بالایی برخوردار است و در این زمینه کمبودی احساس نمی‌شود. اما مشکل اینجاست که بسیاری از فعالیت‌ها به‌صورت پراکنده صورت می‌گیرد و نتوانسته‌اند به یک جریان‌سازی مؤثر در جامعه تبدیل شوند. نبود انسجام و هماهنگی میان این فعالیت‌ها مانعی جدی برای اثرگذاری گسترده آن‌ها محسوب می‌شود.

یکی دیگر از موانع موجود ضعف در نظام اولویت‌بندی فعالیت‌هاست. گاهی فعالیت‌هایی که اهمیت کمتری دارند در صدر برنامه‌ها قرار می‌گیرند در حالی‌که کارهای ضروری و با اولویت بالا ممکن است از دستور کار کنار گذاشته شوند. بنابراین طراحی دقیق نظام اولویت‌گذاری بر اساس نیازهای واقعی جامعه و مقتضیات روز یکی از الزامات جدی است که نبود آن موجب اتلاف منابع و کاهش بهره‌وری در فعالیت‌های حوزوی می‌شود.

رسا ـ رسانه‌ها از جمله فضای مجازی در تضعیف یا تقویت این گفتمان چه نقشی دارند؟

رسانه‌ها به‌ویژه فضای مجازی امروز در سطح جهان نقش محوری و تعیین‌کننده‌ای در پیشبرد امور و موفقیت پروژه‌ها ایفا می‌کنند. در واقع اگر رسانه به عنوان بخشی جدانشدنی از هر طرح و برنامه‌ای در نظر گرفته نشود ممکن است آن پروژه به نتیجه مطلوب نرسد یا حتی ناکام بماند و توجه به رسانه یک ضرورت جدی است نه صرفاً یک ابزار جانبی.

در فضای حوزوی نیز اگر می‌خواهیم پیام‌ها و معارف دینی به‌درستی به مخاطبان منتقل شود و در جامعه اثرگذار باشد باید رسانه را در مرکز برنامه‌ریزی‌ها قرار داد. رسانه در رساندن آموزه‌های حق و مفاهیم اصیل دینی نقشی بی‌بدیل دارد.

البته این بهره‌گیری از رسانه در حوزه سابقه طولانی دارد. از گذشته‌های دور منبر یکی از مهم‌ترین ابزارهای رسانه‌ای حوزویان بوده و بعدها کتاب، نشریه، رادیو و دیگر رسانه‌ها در این مسیر به کار گرفته شده‌اند. اما امروزه با تغییرات گسترده در فناوری، رسانه‌ها نیز متحول شده‌اند و حوزه نیز باید متناسب با این تحولات خود را به‌روز کند.

این تحول هم در بعد زیرساختی و هم در بعد محتوایی و عملکردی باید اتفاق بیفتد. لازم است از رسانه‌های نوین استفاده شود و نهادهای رسانه‌ای موجود در حوزه نیز با هم‌افزایی و همکاری بیشتر، به شکلی هماهنگ فعالیت کنند تا تأثیرگذاری لازم را داشته باشند.

در نهایت می‌توان گفت رسانه نقشی راهبردی و استراتژیک در تحقق اهداف حوزوی ایفا می‌کند و غفلت از آن می‌تواند چالش‌های جدی در مسیر تبیین و ترویج معارف دینی ایجاد کند.

رسا ـ تحول در نظام آموزشی حوزه چه نقشی در تقویت یا تضعیف این گفتمان دارد؟ 

امروزه جهان وارد عصر تازه‌ای شده و ما با دنیایی کاملاً متفاوت نسبت به گذشته مواجه هستیم. گسترش هوش مصنوعی و فناوری‌های هوشمند شیوه‌های زندگی را دگرگون کرده و در بسیاری از حوزه‌ها تأثیرات عمیقی گذاشته است. نظام آموزشی حوزه‌های علمیه نیز ناگزیر باید نگاهی جدی و آینده‌نگرانه به این فناوری‌ها داشته باشد.

اگر این تحولات فناورانه در فرآیندهای آموزشی، پژوهشی و حتی سایر فعالیت‌های حوزوی مورد توجه قرار نگیرد، ممکن است حوزه به‌تدریج از تحولات جهانی فاصله بگیرد و این فاصله در آینده‌ای نه‌چندان دور جبران‌ناپذیر شود.

همان‌طور که رهبر معظم انقلاب نیز بارها بر اهمیت توجه به فناوری‌های نوین تأکید کرده‌اند، جامعه اسلامی باید از این ابزارها بهره‌برداری کند تا بتواند در مسیر تحقق اهداف خود گام‌های مؤثری بردارد. این یک ضرورت فوری است و اگر در همین سال‌ها اقدام نشود ممکن است فرصت‌های مهمی از دست برود.

حوزه باید در بخش آموزش، بازنگری جدی انجام دهد. این بازنگری باید شامل تعریف رشته‌ها و گرایش‌های جدید، ارتقاء محتوای درسی و فراهم‌سازی بسترهای لازم برای ارتباط طلاب با دنیای امروز باشد. مراکز آموزشی حوزوی مانند مجتمع‌های آموزشی، پژوهشی، تبلیغی و سایر نهادهای مرتبط باید مواد درسی را متناسب با نیازهای روز جامعه تنظیم و به‌روز کنند و برنامه‌های آموزشی را در راستای تحولات فناورانه بازطراحی کنند. توجه به این تحولات در نظام آموزشی حوزه دیگر یک انتخاب نیست بلکه ضرورتی است برای حفظ پویایی، اثربخشی و جایگاه حوزه در دنیای معاصر.

مهدی الهی