سوره کوثر فرهنگ نابرابر جاهلی را باطل کرد

به گزارش خبرنگار گروه فرق و ادیان خبرگزاری رسا، حجت الاسلام سید محمدحسن جواهری، عضو هیئت گروه قرآن پژوهی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی در دویست و پنجاه و پنجمین نشست مرکز مطالعات و پاسخ گویی به شبهات که امروز یکم آذرماه در ساختمان مدیریت حوزه علمیه خواهران با همکاری مدیریت حوزه علمیه خواهران استان قم برگزار شد، به بررسی یکی از عنایت‌های ویژه الهی در قرآن کریم به حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها، یعنی سوره کوثر پرداخت و با نگاهی دقیق و تحلیلی به این سوره، پیام آن را در پرتو فرهنگ و شرایط تاریخی زمان نزول آن تشریح کرد.

 

وی بر اهمیت تفسیر بلاغی و زیبایی‌شناختی قرآن تأکید کرد و گفت: قرآن کریم با بهره‌گیری از مجاز و جلوه‌های ادبی، پیام خود را به صورتی دقیق و اثرگذار منتقل می‌کند. برای فهم درست سوره‌ها، لازم است نگاه چهارگانه شامل تحلیل درون‌سوره‌ای، فراسوره‌ای، بلاغی و معناشناسانه را مدنظر قرار دهیم.

 

حجت‌الاسلام جواهری به زمینه تاریخی و فرهنگی سوره کوثر نیز اشاره کرد و افزود: در فرهنگ جاهلی عرب، داشتن فرزند پسر نشان‌دهنده اعتبار و جایگاه اجتماعی خانواده بود و فقدان پسر فشار روانی و اجتماعی زیادی بر والدین وارد می‌کرد. پیامبر اسلام، در سال‌های اولیه دعوت خود در مکه، دو فرزند پسر خود، قاسم و عبدالله، را از دست داد و تنها دخترش، حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها، باقی ماند. در این شرایط، دشمنان پیامبر به او لقب ابتر دادند و فقدان فرزند پسر را ضعف او می‌دانستند.

 

وی در ادامه تأکید کرد: نزول سوره کوثر در این مقطع، پیام تسلی و بشارت الهی را به پیامبر رساند و نشان داد که ارزش و استمرار رسالت پیامبر فراتر از معیارهای جاهلی است. این سوره به صراحت جایگاه حضرت فاطمه سلام الله علیها را به عنوان مصداق خیر کثیر و نقش کلیدی او در ادامه مسیر رسالت تثبیت می‌کند.

 

حجت‌الاسلام جواهری گفت: فهم واقعی پیام سوره کوثر تنها با در نظر گرفتن شرایط تاریخی، فرهنگی و بلاغت قرآن امکان‌پذیر است. قرآن با این سوره، نه تنها پاسخ صریح به تهمت ابتر بودن پیامبر می‌دهد، بلکه ارزش و جایگاه والای حضرت فاطمه سلام الله علیها را در استمرار رسالت پیامبر برجسته می‌کند و به جامعه آن زمان و نسل‌های بعد، درس فرهنگ‌سازی و ارزش‌گذاری واقعی می‌دهد.

 

 

وی با اشاره به اهمیت زمینه فرهنگی و تاریخی زمان نزول سوره گفت: در فرهنگ جاهلی عرب، ارزش خانواده‌ها به داشتن فرزند پسر گره خورده بود و نبود فرزند پسر، هم مصیبت شخصی و هم اثر اجتماعی و تبلیغی داشت. ثبت آثار و فضائل افراد عمدتاً از طریق نسل آن‌ها انجام می‌شد و اگر کسی فرزند پسر نداشت، دستش خالی بود و احتمال فراموش شدن او بالا بود. این موضوع حتی بهانه‌ای برای تحقیر پیامبر اسلام و اهانت به ایشان با لقب ابتر شد.

 

حجت‌الاسلام جواهری با اشاره به مضمون سوره کوثر افزود: خداوند با نزول این سوره، پاسخی کوبنده و فرهنگی به این طعنه‌ها داد: إِنَّا أَعْطَيْنَاكَ الْكَوْثَرَ، فَصَلِّ لِرَبِّكَ وَانْحَرْ؛ استفاده از ضمیر تو و بیان مستقیم، نشان‌دهنده دفاع شخصی و همزمان فرهنگی و اجتماعی از پیامبر است. سوره کوثر تنها پاسخ به یک طعنه فردی نبود؛ بلکه مقابله‌ای با فرهنگی بود که ارزش انسان را به جنسیت فرزند گره زده بود. خداوند به پیامبر می‌فرماید: تو ابتر نیستی و نشان می‌دهد استمرار نسل و حفظ آثار پیامبر، از طریق دختر ایشان، حضرت فاطمه سلام الله علیها، محقق می‌شود.

 

وی ادامه داد: این سوره در واقع یک اقدام تربیتی و فرهنگی نیز بود؛ پیامی به جامعه آن زمان که نشان می‌داد زن می‌تواند نقش کلیدی در استمرار نسل و حفظ آثار فرهنگی و اجتماعی ایفا کند. سوره کوثر به جامعه اعلام کرد که ارزش انسان به جنسیت یا تعداد فرزندان محدود نمی‌شود و زنان نیز حامل ارزش‌ها و استمرار نسل هستند.

 

حجت‌الاسلام جواهری با اشاره به تأثیر سوره در آن دوران گفت: اثر سوره کوثر عمیق و فراگیر بود و فرهنگ نابرابر و جاهلی که داشتن فرزند پسر را معیار ارزش خانواده‌ها می‌دانست، باطل شد. پیام این سوره، رهایی از اضطراب‌ها و فشارهای اجتماعی و فرهنگی را برای خانواده‌ها به همراه داشت و افق جدیدی از نگاه به زنان و نسل آینده باز کرد.

 

وی با اشاره به مفهوم واژه ابتر گفت: برخی مفسران این واژه را به معنای مقطوع‌الخير یا کسی که دستش به خیر نمی‌رسد تفسیر کرده‌اند، اما این معنا نمی‌تواند شامل پیامبر شود؛ زیرا پیامبر در خیر کامل بود و از نظر مال، جایگاه اجتماعی و ثروت در عالی‌ترین حد قرار داشت و ثروت خدیجه سلام‌الله‌علیها نیز در اختیار او بود. آنچه مشرکان مدنظر داشتند، فقدان فرزند پسر بود و واژه ابتر به همین معنا به کار رفته است.

 

حجت‌الاسلام جواهری با اشاره به بلاغت و سبک ادبی قرآن افزود: سوره کوثر پاسخ کوبنده و مؤثری به طعنه‌های زمان ارائه می‌دهد: إِنَّا أَعْطَيْنَاكَ الْكَوْثَرَ… در اینجا، کوثر به معنای خیر فراوان و مستمر است که تنها محدود به حضرت فاطمه سلام‌الله‌علیها نیست، بلکه کلیت نعمتی را شامل می‌شود که از طریق ایشان به پیامبر عطا شده و استمرار نسل و حفظ آثار پیامبر را تضمین می‌کند.

 

وی تأکید کرد: خداوند نیازی به ذکر نام حضرت فاطمه نداشت؛ اشاره به کوثر به تنهایی کافی بود تا مفهوم خیر و برکت فراوان و مستمر که شامل ایشان می‌شود، منتقل گردد. این سبک بیان، بلاغت و انسجام سوره را حفظ کرده و تمرکز بر مفهوم خیر کثیر را ممکن می‌سازد.

 

حجت‌الاسلام جواهری در ادامه افزود: از منظر فرهنگی، سوره کوثر باطل‌کننده فرهنگ جاهلی است که ارزش انسان را به داشتن فرزند پسر محدود می‌کرد. خداوند با نزول این سوره نشان داد که پیامبر ابتر نیست و استمرار نسل و ارزش انسانی وابسته به فرزند پسر نیست؛ بلکه از طریق حضرت فاطمه سلام‌الله‌علیها این مسیر تضمین شده است.

 

وی یادآور شد: برخی ممکن است بگویند کوثر می‌تواند مصادیق دیگری داشته باشد، مانند پیروزی در جنگ، خیر دنیوی، زیبایی یا مفاهیم نمادین دیگر، اما این برداشت‌ها با بلاغت و انسجام سوره سازگار نیستند. قرآن به پیامبر می‌فرماید: تو ابتر نیستی و تنها راهی که این ابتر بودن را نفی می‌کند، استمرار نسل پیامبر از طریق دختر ایشان، حضرت فاطمه سلام‌الله‌علیها است.

 

حجت‌الاسلام جواهری گفت: خیر کثیر که در سوره ذکر شده، مصداقی جز حضرت فاطمه ندارد و این مصداق ضمن حفظ بلاغت، پاسخ دقیق و جامع به فرهنگ جاهلی آن زمان است. کوثر به عنوان وصف خیر فراوان، شامل استمرار نسل، حفظ آثار و نقش کلیدی دختر پیامبر در جامعه آن زمان است. هر برداشت دیگری که خیر دنیوی یا نهر بهشتی باشد، با بلاغت و سیاق سوره سازگار نیست و مغایر پیام مستقیم قرآن است.

 

حجت‌الاسلام جواهری افزود: برخی برداشت‌های تاویلی مانند تفسیر صرفاً نهر بهشتی یا خیر دنیوی قابل پذیرش نیست، زیرا این مفاهیم با سیاق سوره هماهنگ نیستند و جایگاه اصلی کوثر را که نفی ابتر بودن پیامبر و استمرار نسل ایشان از طریق حضرت فاطمه است، تضعیف می‌کنند.

 

وی با اشاره به اهمیت فرهنگی و تربیتی سوره کوثر بیان داشت: این سوره نه تنها دفاعی شخصی برای پیامبر بود، بلکه اقدامی فرهنگی و تربیتی نیز بود؛ جامعه آن زمان که ارزش انسان را به داشتن فرزند پسر محدود می‌کرد، با نزول این سوره اصلاح شد. سوره کوثر نشان می‌دهد که زن می‌تواند نقش کلیدی در استمرار نسل و حفظ آثار انسانی و فرهنگی ایفا کند.

 

حجت‌الاسلام جواهری در پایان در خصوص مصداق کوثر تأکید کرد: قرآن به پیامبر می‌گوید: تو ابتر نیستی، و تنها مصداقی که می‌تواند این ابتر بودن را نفی کند، حضرت فاطمه سلام‌الله‌علیها است. اگر بخواهیم آن را به تاویل‌هایی مانند نهر در بهشت یا علم الهی در دنیا محدود کنیم، بلاغت و هدف اصلی سوره از بین می‌رود. کوثر نه صرفاً خیر دنیوی است و نه تنها نعمت بهشتی، بلکه حضرت فاطمه است که با وجود ایشان، نسل و آثار پیامبر حفظ می‌شود.