مدرس؛ نماد شجاعت، اخلاق و ایستادگی در برابر استبداد از نگاه امام خمینی

به گزارش خبرنگار گروه سیره امامین انقلاب خبرگزاری رسا، آیت‌الله سید حسن مدرس یکی از برجسته‌ترین چهره‌های تاریخ معاصر ایران است؛ عالمی که نام او نه به دلیل جایگاه علمی یا مسئولیت‌های سیاسی‌اش، بلکه به خاطر ایستادگی بی‌چون‌وچرای او در برابر استبداد و دفاع از دین در عرصه قدرت در حافظه تاریخی مردم ایران ثبت شده است. شخصیت مدرس در دهه‌های اخیر به‌ویژه از منظر امامین انقلاب اسلامی مورد بازخوانی و تحلیل قرار گرفته است. بیانات امام خمینی(ره) درباره مدرس، تصویری ژرف، انسانی و راهبردی از او به دست می‌دهد؛ تصویری که نه صرفاً برای تکریم یک شخصیت تاریخی، بلکه برای ارائه یک الگوی ماندگار حکمرانی و کنش‌گری عالم دینی است.

در این یادداشت تلاش می‌شود با اتکا به سه فراز مهم از سخنان امام خمینی(ره) ابعاد این الگو تبیین شود و چرایی برجستگی مدرس در نگاه رهبر کبیر انقلاب بررسی گردد.

«سید خشکیده و لاغری» که ستون استبداد رضاخانی را لرزاند

امام خمینی(ره) در یکی از مهم‌ترین توصیف‌های خود از آیت‌الله مدرس، تصویری زنده، دقیق و ملموس ارائه می‌کند؛ تصویری از «یک سید خشکیده و لاغر با لباس کرباسی» (07 شهریور 1361) که بی‌هیچ پشتوانه ظاهری در برابر قلدری افسارگسیخته رضاخان می‌ایستد. این تصویر گرچه در ظاهر ساده به‌نظر می‌رسد، اما در عمق خود حامل معنایی چندلایه است.

نخست اینکه امام با اشاره به ظاهر ساده و سبک زندگی زاهدانه مدرس، بر بی‌تکیه‌گاهی او از نگاه دنیایی تأکید می‌کند؛ شخصیتی که نه حزب داشت، نه ثروت و نه امکانات حکومتی و همین لباس کرباسی‌اش نماد بی‌اعتنایی او به مظاهر قدرت دنیوی بود؛ ویژگی‌ای که امام آن را از شاخصه‌های اصلی عالمان حقیقی دین می‌دانست.

لایه دوم تضادی است که میان ظاهر ساده مدرس و قدرت باطنی او وجود داشت. امام خمینی(ره) یادآور می‌شود که قدرت حقیقی نه در تجهیزات نظامی و دستگاه‌های امنیتی بلکه در ایمان، مردم‌باوری و اتکال به خداست. مدرس با آن قامت نحیف از چنان صلابت روحی برخوردار بود که رضاخانِ متکی بر ارتش مدرن و قدرت مطلقه او را تهدیدی جدی می‌دید و از او بیم داشت.

لایه سوم اشاره امام به تفاوت میان دو دوره پهلوی است؛ اینکه استبداد رضاخانی بسیار خشن‌تر و عریان‌تر از دوره محمدرضا شاه بود. در چنین فضایی ایستادگی مدرس معنایی دوچندان پیدا می‌کند، زیرا او در دورانی قد علم کرد که مخالفت با اراده شاه هزینه‌ای بسیار سنگین داشت و کم‌تر کسی جرأت «نه» گفتن داشت.

شخصیتی که «ترس رضا شاه» را برمی‌انگیخت

فراز دوم از سخنان امام خمینی(ره) زاویه دیگری از نقش تاریخی مدرس را روشن می‌کند؛ آنجا که می‌فرمایند: «رضا شاه از مدرس می‌ترسید… چون مدرس مانع بود از اینکه یک کارهای زشتی را انجام بدهد… و آخر مدرس را گرفت و کشت.»( 27 مرداد 1358) این بیان چند نکته راهبردی را آشکار می‌سازد.

نخست آنکه امام، ریشه ترس رضاخان را نه در قدرت سیاسی یا نفوذ ظاهری مدرس، بلکه در قدرت اخلاقی و معنوی او می‌داند؛ قدرتی که از دل تقوا، شجاعت و پایبندی به حقیقت برمی‌خیزد. در منطق امام خمینی(ره)، عالمِ باتقوا اگر در جایگاه صحیح خود بایستد و از بیان حق باکی نداشته باشد، به بزرگ‌ترین مزاحم استبداد تبدیل می‌شود و همین حقیقت بود که رضاخان را در برابر مدرس ناتوان و هراسان می‌کرد.

نکته دوم اینکه مدرس در برابر پروژه‌های نوسازی آمرانه و سکولاریستی پهلوی اول یکی از جدی‌ترین و آگاه‌ترین معارضان بود. او نه‌تنها با کشف حجاب، حذف روحانیت و دیگر سیاست‌های غرب‌گرایانه رضاخان مخالفت می‌کرد بلکه با روشنگری، تحلیل و افشاگری، پشت‌پرده این اقدامات و ماهیت وابسته رژیم را برای مردم و نخبگان آشکار می‌ساخت. همین نقشِ مانع‌ساز و روشنگرانه بود که او را به دشمن اصلی دیکتاتوری رضاخانی بدل کرد.

و سرانجام امام خمینی(ره) با اشاره به قتل مدرس این حقیقت را یادآور می‌شود که شهادت او پایان طبیعی راهی بود که آگاهانه انتخاب کرده بود؛ راهی که در آن حقیقت‌گویی را بر مصلحت‌سنجی، و ایستادگی را بر سازش ترجیح داده بود. مدرس تصمیم گرفته بود قدرت را نقد کند و مانع ظلم شود، حتی اگر هزینه‌اش جان باشد. از همین‌جاست که مدرس نه فقط یک شخصیت سیاسی، بلکه به یک اسطوره زنده مقاومت و الگوی ماندگار عالمِ مسئول و شجاع در تاریخ تبدیل شد.

تنها صدای «نه» در برابر یک دیکتاتوری تمام‌عیار

در بیان سوم امام خمینی(ره) نکته‌ای بسیار مهم و سرنوشت‌ساز مطرح می‌شود؛ ایشان می‌فرمایند: «آن روزی که رضا شاه آمد و آن همه کارها را کرد، باز یک آخوند بود که توی مجلس، به اسم مدرس… مقابلش می‌ایستاد و می‌گفت «نه». هیچ کس نبود؛ مدرس بود…»(08 آبان 1357) این جمله کوتاه اما پرمعنا حامل چند پیام بنیادی است. نخست اینکه امام خمینی(ره) بر استثنایی بودن شخصیت مدرس در فضایی تأکید می‌کند که سکوت و ترس، فضای عمومی کشور را فرا گرفته بود؛ در دوره‌ای که حتی نخبگان سیاسی، شخصیت‌های فرهنگی و بزرگان مملکت از ابراز مخالفت با قدرت مستبد رضاخان خودداری می‌کردند، تنها یک نفر جرأت کرد مقابل دیکتاتور بایستد و مخالفت صریح و قاطع خود را اعلام کند؛ آن فرد، عالم دینی و مرد حق‌طلب، آیت‌الله مدرس بود.

پیام دوم این است که «نه» گفتن مدرس از سر یک تکلیف دینی و شرعی بود، نه صرفاً موضع سیاسی یا خواست شخصی. از نظر امام خمینی(ره)، ارزش واقعی مدرس نه در جایگاه سیاستمداری‌اش، بلکه در اخلاص و دلسوزی او برای حفظ مسیر صحیح کشور از انحراف بود. مدرس نه به دنبال کسب قدرت، محبوبیت یا منافع دنیوی بود و نه قصد داشت جایگاهی برای خود فراهم کند؛ بلکه دغدغه اصلی‌اش این بود که نظام سیاسی کشور از مسیر دین و عدالت خارج نشود و استقلال و هویت دینی جامعه حفظ گردد.

سومین پیام مهم مربوط به روحیه فداکاری و ایثار مدرس است. امام خمینی(ره) تأکید می‌کند که ارزش مدرس بیش از هر چیز در هزینه دادن اوست؛ مدرس تا آخرین لحظه مقاومت کرد و از حق و حقیقت عقب‌نشینی نکرد. این پایداری و استقامت او، همان شاخصی است که امام از نهاد روحانیت و عالمان دینی انتظار دارد؛ یعنی عالمی که اگر لازم باشد جان خود را نیز فدا می‌کند اما حقیقت را وا نمی‌گذارد. به بیان دیگر، مدرس نمونه بارز عالم مسئول و مجاهدی است که در میدان مبارزه با استبداد، تنها و بی‌پناه، حاضر است از اصول و آرمان‌های دینی و ملی خود دفاع کند، حتی به قیمت جان خود.

الگوی مدرس در منظومه فکری امام خمینی(ره)

با کنار هم گذاشتن این بیانات، تصویری روشن و عمیق از مدرس در ذهن شکل می‌گیرد؛ مدرس برای امام خمینی(ره) صرفاً یک نماینده شجاع نبود، بلکه نماد برجسته‌ای از عالم مجاهد و سیاست‌ورز دینی به شمار می‌آمد، الگویی که شاخصه‌های اصلی آن را می‌توان در چند محور مهم خلاصه کرد.

نخستین ویژگی، زهد اجتماعی و استقلال بی‌چون‌وچرای مدرس از قدرت بود؛ او کاملاً از طبقه حاکم و ساختارهای قدرت سیاسی و اجتماعی مستقل بود، نه وابسته به دربار و مناسبات آن بود، نه مرعوب سفارتخانه‌ها و نفوذ بیگانگان و نه مجذوب تشریفات و ظواهر دنیوی. همین استقلال، ریشه اصلی اقتدار معنوی و نفوذ اخلاقی او در دل مردم و مجلس بود.

دومین ویژگی برجسته مدرس، شجاعت بی‌پرده در بیان حقایق بود؛ او در مجلس و بیرون آن بدون ترس از حذف یا سرکوب، صریح و بی‌پرده سخن می‌گفت و حقایق را بیان می‌کرد. سومین خصیصه مهم، بصیرت سیاسی او بود؛ مدرس به خوبی ماهیت واقعی پروژه رضاخان و نقش استعمار در آن را می‌شناخت و هشدارهای خود را درست در زمانی بیان می‌کرد که بسیاری از نخبگان و مردم تحت تأثیر ظاهر نوسازی و تحول حکومت پهلوی قرار گرفته بودند.

و نهایتاً چهارمین ویژگی مدرس که در نگاه امام خمینی(ره) بسیار حائز اهمیت بود، عمل‌گرایی متکی بر ایمان او بود؛ مدرس اهل شعار و تظاهر نبود بلکه حضورش در میدان سیاست به عنوان ادای تکلیف دینی و اخلاقی بود، نه به عنوان رقابت حزبی یا دنبال کردن منافع شخصی. به این ترتیب، مدرس تجسم کامل یک عالم دینی مجاهد، شجاع و بصیر بود که تمام وجودش را وقف دفاع از دین، حقیقت و استقلال کشور کرده بود.

پیوند مدرس با انقلاب اسلامی

بازخوانی شخصیت مدرس در بیانات امام خمینی(ره) صرفاً یک نگاه تاریخی و مرور خاطرات گذشته نیست، بلکه نوعی بازتولید و تجدید الگو برای جامعه امروز به شمار می‌رود. مدرس به‌عنوان شخصیت پیشگام «اسلام سیاسی» و «روحانیت فعال» به حساب می‌آید که در واقع پیش‌قراول مسیری بود که انقلاب اسلامی ایران آن را به ثمر رساند. از این رو در اندیشه امام خمینی(ره)، مدرس نه تنها پیش‌نماز مبارزه با استبداد پهلوی بود، بلکه نمونه کامل یک عالم دینی مسئولیت‌پذیر نیز محسوب می‌شود؛ عالمی که با هوشیاری و شجاعت، پرچم پیوند دین و سیاست را در دست گرفت و با تمام توان از استقلال و هویت دینی کشور دفاع کرد. به همین دلیل، مدرس الگوی نماینده تراز انقلاب اسلامی شناخته می‌شود؛ نماینده‌ای که علاوه بر شجاعت و بصیرت سیاسی، پایبندی کامل به اصول دینی و اخلاقی را در عمل نشان داد و راه را برای تحقق آرمان‌های انقلاب هموار ساخت.

تحلیل مجموع بیانات امام خمینی(ره) نشان می‌دهد که شخصیت مدرس در نگاه ایشان دارای سه کارکرد راهبردی و بنیادین است. نخست، امام با برجسته کردن مدرس قصد داشت نقش واقعی و حیاتی روحانیت را در تاریخ معاصر ایران تبیین کند؛ برخلاف ادعای جریان‌های سکولار و برخی تحریف‌ها، این روحانیت بود که در بزنگاه‌های حساس تاریخ، پای استقلال کشور ایستاد و مانع نفوذ استبداد و بیگانگان شد.

دوم، امام مدرس را به عنوان الگویی کامل برای سیاست‌ورزی اسلامی معرفی می‌کند؛ سیاست‌ورزی‌ای که بدون شجاعت، زهد و پایبندی به حقیقت ممکن نیست و مدرس نمونه بارز این نوع سیاست‌ورزی دینی و مسئولانه است. و سوم وقتی امام از مدرس یاد می‌کند، هدفش صرفاً تمجید از گذشته نیست، بلکه هشدار به جامعه است؛ هشدار به اینکه اگر جامعه و نخبگان غفلت کنند، امکان بازتولید استبداد وجود دارد و تنها عالمان دینی شجاع و مسئول می‌توانند سد راه این خطر بزرگ شوند و مسیر عدالت و آزادی را حفظ کنند. به این ترتیب، مدرس در اندیشه امام خمینی(ره) نه فقط یک شخصیت تاریخی، بلکه نمادی زنده و راهنما برای آینده ایران اسلامی است.

نماد «عالمِ مسئول» در اندیشه امامین انقلاب

بیانات امام خمینی(ره) درباره مدرس برای امروز و آینده ایران حامل پیام‌های عمیق اخلاقی، سیاسی و تمدنی است. مدرس صرفاً یک شخصیت منفرد و تاریخی نبود، بلکه تجسم زنده سنت عالمان مجاهد شیعه بود؛ سنتی که ریشه‌های آن در قیام ۱۵ خرداد، نهضت امام خمینی(ره) و نهایتاً در پیروزی انقلاب اسلامی ایران به شکلی تکامل‌یافته ظهور یافت.

از نظر امام خمینی(ره) مدرس نه یک اسطوره صرف برای تحسین، بلکه الگویی برای تبعیت و تکرار است؛ الگویی که به ما می‌آموزد عالم باید همواره در کنار مردم باشد، نه کنار قدرت، و اینکه شجاعت شرط ضروری دینداری در عرصه اجتماعی به شمار می‌آید. همچنین امام تأکید می‌کند که سیاست بدون اخلاق تبدیل به ابزار ظلم می‌شود و اخلاق بدون سیاست به ابزاری برای انزوا بدل می‌گردد؛ از این رو، باید حق را حتی اگر در تنهایی باشد، با صداقت گفت و از آن دفاع کرد. مدرس نماد این هم‌آوایی و جمع میان اخلاق، سیاست و ایستادگی است و بازخوانی شخصیت او نه صرفاً یک ضرورت تاریخی، بلکه یک ضرورت راهبردی است برای درک بهتر مسیر انقلاب اسلامی و تبیین وظیفه امروز عالمان دینی و مسئولان کشور در پاسداری از ارزش‌ها و آرمان‌های انقلاب.