پاسخ به شبهات عرصه‌های جدیدی را بر روی علم کلام گشوده است
به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، حجت‌الاسلام رضا برنجکار، عضو هیأت مدیره انجمن کلام حوزه علمیه قم سه‌شنبه شب 23 آبان‌ماه، در نشست علمی«روش‌شناسی علم کلام» که در سالن همایش‌های انجمن علمی حوزه علمیه قم برگزار شد با اشاره به روش اثبات آموزه‌های دینی با عقل عملی، گفت: بر خلاف عقل نظری که همه قبول دارند عقل عملی این گونه نیست و ما برای به کارگیری این نوع دلیل با محدودیت‌هایی مواجه هستیم.
وی افزود: اگر یک متکلم بخواهد با یک فیلسوف یا اشعری مباحثه کند، از مبانی عقل عملی مانند حسن و قبح نمی‌تواند بهره بگیرد.
رییس پردیس قم دانشگاه تهران خاطرنشان کرد: البته بیشتر متکلمان در بحث با عقل عملی این قاعده را رعایت نکرده و از هر دلیلی برای اثبات آموزه‌های دینی استفاده کرده‌اند.
وی به روش اثبات آموزه‌های دینی از طریق نقل، اشاره و تصریح کرد: استفاده از روش نقلی تنها برای کسی که نقل را پذیرفته صحیح است، همچنین باید دانست که اثبات برخی از مباحث مانند پل صراط راه دیگری جز نقل ندارد.
قیاس ذوحدین و برهان خلف
حجت‌الاسلام برنجکار اظهار داشت: اگر برای اثبات یک آموزه دینی راهی برای عقل نباشد و نیاز به نقل است باید برای اثبات مطلب ابتدا فرد را به بحث نبوت و امامت برد، یعنی نقل را اثبات کرد و آن گاه به اثبات آن آموزه پرداخت.
وی در بخش دیگری از سخنان خود گفت: یکی از روش‌های اثبات آموزه‌های دینی که از آن در قرآن و روایات و کتاب‌های کلامی بسیار استفاده شده، برهان خلف است، البته این درجایی کاربرد دارد که با نقض یکی از برهان‌ها دیگری اثبات شود، مانند این‌که خداوند به جای اثبات توحید، شرک را نفی می‌کند «لو کان فیهما ءالهة الا الله لفسدتا».
عضو هیأت مدیره انجمن کلام حوزه علمیه قم بیان داشت: روش دیگری که بسیار استفاده می‌شود روش قیاس ذوحدین است که نوعی قیاس مرکب است، در واقع دو نوع قیاس است که با یکدیگر ترکیب شده است.
وی ادامه داد: در روش قیاس ذوحدین به ابطال یک حکم می‌پردازیم و آن زمانی است که یک مدعا بر نفی و اثبات استوار باشد؛ یعنی از دو وجه خارج نباشد و ما در قیاس ذوحدین هر دو آن وجه را باطل می‌کنیم.
اثبات یک آموزه از روش آثار و کارکردهای آن
حجت‌الاسلام برنجکار با بیان این‌که روش دیگری که در اثبات یک آموزه استفاده می‌شود از طریق لوازم و آثار است، گفت: گاه متکلم یک مطلب را اثبات می‌کند و گاه نیز با استفاده از آثار و لوازم آن به اثبات می‌پردازیم که برهان نظم برای اثبات خدا را می‌توان در زمره این روش دانست.
وی ادامه داد: روش دیگر اثبات آموزه‌های دینی از راه فواید و کارکردها محسوب می‌شود، به عنوان مثال متکلمان در اثبات روش نبوت از این روش بهره می‌برند و فواید وجود نبی از جانب خدا برای انسان را برمی‌شمرند و کبری آن را قاعده لطف قرار می‌دهند.
رییس پردیس قم دانشگاه تهران خاطرنشان کرد: امروزه مکتب پراگماتیسم از این روش بهره می‌برد و ملاک صحت را فایده می‌داند، مثلا به خدا اعتقاد دارد چون در این اعتقاد فایده‌ای برای انسان عاید می‌شود.
وی بیان داشت: روش اثبات کارکردی آموزه‌های دین در مباحثات جدلی کاربرد دارد؛ علمای معاصر ما به این فایده‌گرایی معقتد هستند اما فایده را فقط محدود به دنیای مادی نمی‌دانند، اما به نظر می‌آید صحیح‌تر آن است که تفکر کلام سنتی بر وظیفه‌گرایی و غایت‌گرایی همراه با یکدیگر بنا شده است.
قرآن برای اثبات آموزه‌های دینی به کار گرفته است
حجت‌الاسلام برنجکار خاطرنشان کرد: وظیفه‌گرایی نیز دو قسم است، وظیفه‌گرایی با نگاه به غایت و وظیفه‌گرایی که در آن به غایت فعل نمی‌پردازد، که کانت از نوع وظیفه‌گرایی مطلق و بدون نگاه به غایت آن است.
وی با اشاره به این‌که روش دیگر اثبات آموزه‌های دینی بر اساس تنبیه است که در امور فطری و قلبی واقع می‌شود، افزود: در روایات و آیات در مواردی که سخن از فطرت الهی یا امور وجدانی است از تذکر استفاده می‌شود، خداوند نیز در قرآن کریم بسیار از تذکر و تنبیه استفاده کرده است.
عضو هیأت مدیره انجمن کلام حوزه علمیه قم با بیان این‌که در کلام دفاع برجسته است و در موضوع دفاع پاسخ به شبهات بسیار مورد توجه است، خاطرنشان کرد: بسیاری از کتاب‌های کلامی در پاسخ به شبهات نوشته شده اگرچه در آن به این موضوع اشاره‌ای نشده باشد.
وی خاطرنشان کرد: وقتی صحبت از علم کلام می‌شود، بحث پاسخ به شبهات به ذهن می‌آید، برای نشان دادن اهمیت علم کلام موضوع پاسخ به شبهات مطرح می‌شود.
تفاوت شک، شبهه و سؤال
حجت‌الاسلام برنجکار به بیان معنای شبهه پرداخت و گفت: شبهه در اصل به معنای تشابه و همانندی یک شیء با شیء دیگر است و در واقع شبهه در جایی است که فرد میان حق و باطل را تشخیص نمی‌دهد.
وی ادامه داد: در جایی که جواب معلوم است دیگر نمی‌توان گفت شبهه شده، یا اگر فرد برای شبهه دلیل نداشته باشد نیز شبهه محسوب نمی‌شود.
رییس پردیس قم دانشگاه تهران در بیان تفاوت شک و یقین خاطرنشان کرد: شک به معنای تداخل است و حالتی در برابر یقین است، شک حالت روانی است که انسان تردید دارد که کدام یک از این موضوعات درست است اما در شبهه دلیلی برای باطل‌نمایی حق ارائه می‌شود، در واقع شبهه یکی از آثار شک است.
وی ادامه داد: شک به طور معمول اختیاری نیست، اما در بیشتر مواقع در شبهه قصد و اراده وجود دارد، همچنین سؤال با شبهه متفاوت است؛ هدف سؤال یافتن حقیقتی است که انسان نمی‌داند.
پاسخ به شبهات سبب کشف عرصه‌های جدید علمی شده است
حجت‌الاسلام برنجکار ادامه داد: هدف پاسخ به شبهات جلوگیری از تزلزل در آموزه‌های اعتقادی اسلامی و برطرف کردن موانع پذیرفتن و تثبیت این عقاید است
وی با اشاره به این‌که در شبهه ممکن است فایده‌ای وجود دارد، خاطرنشان کرد: پاسخگویی به شبهه ممکن است جنبه‌های جدیدی از یک موضوع کشف می‌شود یعنی علم به تفصیل می‌رسد.
عضو هیأت مدیره انجمن کلام حوزه علمیه قم بیان داشت: یکی دیگر از فایده‌هایی که ممکن است در پاسخ به شبهات رخ دهد، این است که برای یک آموزه دینی دلایلی جدید به آن آموزه رخ می‌دهد و در علم کلام این گونه بوده است.
وی ادامه داد: به طور کل اشکال کردن و پاسخ دادن به آن سبب باز شدن فضاها و عرصه‌های جدیدی در هر علم می‌شود، زیرا در شبهه برخی از این فضاها باز خواهد شد./914/پ201/ن