به مناسبت ایام واقعه تحریم تنباکو؛
نهضت تحریم تنباکو
خبرگزاری رسا ـ دوران قاجاریه یکی از تاریک‌ترین دوران‌های تمدنی در ایران است؛ زیرا زوال تمدنی ایران به دلیل استبداد و رژیم فاسد، مصادف گشته بود با آنچه در تاریخ تمدن به استعمار مشهور گشته است.
درآمد
«بسم الله الرحمن الرحیم؛ الیوم استعمال تنباکو و توتون بِأیّ نحوٍ کان، در حکم محاربه با امام زمان علیه السلام است. حرره الاقل، محمد حسن الحسینی». این جمله یکی از تاریخی‌ترین و نافذ‌ترین جملات تاریخ ایران و تاریخ اندیشه سیاسی شیعه است. جمله‌ای که در تاریخ اول جمادی الاول سال 1309 هجری قمری توسط آیت‌الله العظمی میرزای شیرازی علیه قرارداد استعماری "رژی" صادر شد.
این جمله نه تنها ستون‌های یک قرارداد یک طرفه به نفع اجنبی را در تاریخی خاص فرو ریخت، بلکه نشان بارزی بود بر سیستم نرم‌افزاری اندیشه سیاسی شیعه، که مرجعیت را در یک ساختار اجتهادی دارای قدرتی می‌نماید که در ذیل مفاهیم خاص، از جمله تدبیر و تقوا و اجتهاد می‌تواند به طور همه جانبه در امور جاری اجتماعی و سیاسی در دوران غیبت امام(ع) ورود کند.
شروع یک واقعه
از نظر مورخین تمدن، دوران قاجاریه یکی از تاریک‌ترین دوران‌های تمدنی در ایران است؛ زیرا زوال تمدنی ایران به دلیل استبداد و رژیم فاسد دارای قدرت یکه، مصادف گشته بود با آنچه در تاریخ تمدن به استعمار مشهور گشته است. یعنی در یک سو سیستمی قرار دارد که به دلیل استبداد و مرگ تفکر تمدنی از همه تحرکات بازسازی تمدنی محروم است و از سوی دیگر کشورها و تمدن‌هایی از جهت شکوفایی تمدنی، نیاز به منابع ارزان‌تر برای خود دارند و از این جهت دست به استعمار کشورهای دیگر می‌زنند.
این قصه، قصه اروپای مدرن و تمام جهان در قرن نوزدهم میلادی است. قرارداد ننگین رژی یا همان قرارداد تنباکو، در زمان سلطنت طولانی ناصرالدین شاه قاجار بین ایران و کمپانی رژی بسته شد و دلیل اصلی این قرارداد، تهی بودن خزانه شاهی برای سفر سوم شاه به اروپا بود. در طی همین سفر بود که ناصرالدین شاه قاجار با شخصی به نام تالبوت قرار اعطای امتیاز انحصاری توتون و تنباکو را در تمام ایران برای پنجاه سال به کمپانی رژی واگذار کرد.(تحریم تنباکو، اولین مقاومت منفی در ایران ص14) پس از بازگشت ناصر الدین شاه، این قرارداد با بندهای چندگانه به امضای شاه رسید.
متن قرارداد
«انحصار خرید و فروش و ساختن کل توتون و تنباکو در داخل که در ممالک ایران به عمل آورده می‌شود، تا انقضاء مدت 50 سال از تاریخ امضای این انحصارنامه به... تالبوت و شرکای خودشان مشروط به شرایط زیر مرحمت فرمودیم.» صورت فرمان امتیاز تنباکو و تتن منوپل خرید و فروش و ساختن در داخل یا خارج - کل تتن و تنباکوئی که در ممالک محروسه به عمل آورده می‌شود تا انقضای مدت پنجاه سال از تاریخ امضاء این انحصارنامه به ماژور تالبوت و به شرکاء مشارالیه مشروط به شرایط آتی واگذار فرمودیم:
فصل اول: صاحبان این امتیازنامه همه ساله مبلغ پانزده هزار لیره انگلیسی به خزانه عامره اعلی کارسازی خواهند نمود؛ اعم از اینکه از این کار نفع ببرند یا ضرر. این پول هر ساله در پنج ماه از سال گذشته، پرداخته می‌شود.
فصل دوم: فقط محض تعیین از تنباکو و تتنی که در ممالک محروسه به عمل آورده می‌شود، صاحبان این امتیاز ثبت از زارعی که میخواهد عمل زراعت این امتیاز را بکند نگاه خواهند داشت و دولت علیّه به حکام محلیّه حکم اکیدی خواهد فرمود که زارعین تنباکو و تتن را مجبور به دادن ثبت نمایند و اذن و اجازه نامچه از برای فروش و معامله و غیره تتن و تنباکو و سیگار و انفیه و غیره، حق خالص صاحبان این امتیاز است و احدی جز صاحبان این امتیازنامه حق صدور اجازه نامجات مزبوره ندارند و نخواهند داشت. اصناف تتن و تنباکو فروش که مشغول این حرفتاند، در کسب و معاملات داخله خود برقرار خواهند بود؛ مشروط به داشتن اجازه نامه که دارنده امتیاز خواهد بود.
فصل سوم: بعد از وضع جمیع مخارج متعلق به این عمل و تقسیم صدی پنج سرمایه خودشان بین صاحبان این امتیاز، یک ربع منافع باقیمانده سال به سال تسلیم خزانه عامره اعلی خواهند نمود و دولت ایران حق وارسی به دفاتر هر ساله آنها خواهد داشت.
فصل چهارم: میع اسباب کارخانه و ملزومات این کار که صاحبان این امتیاز داخل ممالک محروسه می آورند، از جمیع عوارضات گمرکی و غیره آزاد خواهد بود.
فصل پنجم: حمل و نقل تتن و تنباکو در ممالک محروسه بلااجازه صاحبان این امتیاز ممنوع است؛ مگر آنچه که مسافرین برای استعمال یومیه خودشان همراه داشته باشند.
فصل ششم: صاحبان این امتیاز باید جمیع تتن و تنباکوئی که در ممالک محروسه به عمل آورده می‌شود، ابتیاع و در عوض آن نقد کارسازی نمایند تا آن درجه که قابل استعمال باشد، باید تمام تنباکو و غیرها که فعلاً موجود است، ابتیاع نمایند. قیمت که باید به عمل آورنده یا مالک داده شود، دوستانه بین عمل آورنده یا مالک و صاحبان این امتیاز قرار خواهد شد؛ ولی در صورت عدم رضایت طرفین، به حکمیت مرضی الطرفین رجوع خواهد شد و حکم قطعی مجری خواهد شد.
فصل هفتم: دولت علیه متقبل می‌شود که به هیچوجه علاوه و اجازه بر مالیات و عوارض و رسوم گمرکات حالیه درباره تتن و تنباکو و سیگار و سیگارت و انفیه تا انقضای مدت پنجاه سال از تاریخ امضای این امتیازنامه ننمایند. همچنین دارنده امتیاز و شرکای او متعهدند که تمام رسوماتی که بالفعل از تنباکو عاید دولت علیه ایران می شود کماکان عاید گردد.
فصل هشتم: هر کس یا کسانی که بخواهند از این فصل گریزی اختیار نمایند، مورد سیاسات و مجازات دولت خواهند شد و هر کس یا کسانی که در پیش آنها خفیةً تنباکو و تتن و غیره به جهت فروش پیدا بشود نیز به جریمه و سیاست سخت دولت گرفتار خواهند شد. دولت علیّه حمایت و تقویت صریح هر چه تمام‌تر خود را درباره جمیع عمال صاحبان این امتیاز مرعی خواهند نمود و صاحبان این امتیاز تعهد می‌نمایند که به هیچ وجه از حقوق خود موافق این اختیارنامچه تجاوز ننمایند.
فصل نهم: صاحبان این امتیاز مختار خواهند بود تمام حقوق یا امتیازات و یا تعهدات و غیره خود را به هر کس یا کسانی که میل دارند منتقل نمایند؛ ولی قبل از وقت به اولیای دولت علیه اطلاع خواهند داد.
فصل دهم: عمل آورنده یا مالک تتن و تنباکو هر وقت تتن یا تنباکوی خود را حاصل نمود، باید خود به نزدیکترین وکیل صاحبان این امتیاز اطلاع بدهد که حاصل ایشان به چه مقدار است تا اینکه صاحبان این امتیازنامه بتوانند تعهدات مقرره فوق را در فصل ششم به موقع اجرا گذارند و آن را به زودی ابتیاع نمایند.
فصل یازدهم: صاحبان این امتیاز حق نخواهند داشت اراضی ابتیاع نمایند؛ مگر به اندازه لزوم اجرای این امتیازنامه به جهت انبار و مورد لزوم آن.
فصل دوازدهم: زارعین بر طبق تفصیل شروطات که از جانب صاحبان این امتیاز به همراهی دولت مقرر می‌شود و محق می‌باشند به اندازه فی، برای حاصل خود پیشکی به آنها داده شود.
فصل سیزدهم: اگر از تاریخ امضاء این امتیازنامه تا انقضاء مدت یک سال، کمپانی اجزای آن تشکیل نشود و شروع به کار نشود، این امتیازنامه از درجه اعتبار ساقط و باطل خواهد شد؛ مگر این که جنگ یا امثال آن که مانع تشکیل کمپانی باشد واقع شود.
فصل چهاردهم: در صورت وقوع اختلاف مابین دولت علیه ایران و صاحبان امتیاز، آن اختلاف رجوع به حکمیت مرضی الطرفین خواهد شد و در صورت عدم امکان رضایت طرفین حکم اختلاف را رجوع به حکمیت قطعی حکمی به تعیین یکی از نمایندگان دولت آمریک یا آلمان یا اطریش مقیم طهران خواهد شد.
فصل پانزدهم: این امتیازنامه به دو نسخه فیمابین دولت علیه ایران و ماژور تالبوت به امضاء اعلیحضرت همایون شاهنشاهی و ثبت وزارت امور خارجه مبادله شده و مضمون فارسی آن محل اعتنا خواهد شد.
به تاریخ بیست و هفتم شهر رجب المرجب سنه یک هزار و سیصد و هفت، مطابق بیستم مارس سنه یک هزار و هشتصد و نود مسیحی».(همان ص10)
نگاه دوباره به این متن، یک طرفه بودن این قرارداد به سود طرف انگلیسی را نشان میدهد. از سوی دیگر این قرارداد به کل دست تاجران ایرانی را از این تجارت پرسود کوتاه میکرده است. این همه به علاوه فعالیتهای ضد ملی گروههای شرکت رژی در ایران، باعث شد تا علما به عنوان سردمداران دینی و ملی ایران وارد کار شوند و از طریق علمای طهران از جمله آیت‌الله آشتیانی و سید جمال الدین اسدآبادی به این قرارداد ننگین اعتراض کرده و خواهان نقض آن شدند.
اما حکومت از نقض آن به بهانه نقض شدن امضای شاه، طفره رفت! تا اینکه علما به زعیم شیعه آیت‌الله العظمی میرزای شیرازی مراجعه کردند و این مراجعه باعث صدور فتوای تاریخی میرزا شد که به شکسته شدن قلیانها و از توقف استعمال تتون و تنباکو شد. حتی این نگاه تحریمی به اندرون حرمسرای ناصری نیز وارد شد و زنان شاه از کشیدن دخانیات خودداری کردند.
نهضت تحریم تنباکو یکی از اولین مبارزات منفی مردم ایران به زعامت روحانیت بود که پتانسیل اجتماعی و سیاسی سیستم مرجعیت شیعه را در دوران غیبت نشان میدهد. از سوی دیگر یک نشانه بارز برای جمع دیانت و سیاست در فلسفه سیاسی شیعه است که یک مرجع تقلید را در قامت یک مصلح اجتماعی و یک رهبر سیاسی نشان میدهد.
حضرت امام خمینی(ره) در باب این مساله در صحیفه نور می فرمایند: «آنی که میگوید که آخوند چکار دارد به سیاست، آنی که با آخوند خوب نیست، این با اسلام بد است. میخواهد آخوند را کنار بگذارد ـ که می‌تواند یک کاری توی مردم انجام بدهد ـ و هر کاری دلشان میخواهد بکنند و لهذا، این طور شد. البته علمای ما در طول تاریخ این طور نبود که منعزل از سیاست باشند. مسئلۀ مشروطیت یک مسئلۀ سیاسی بود و بزرگان علمای ما درش دخالت داشتند، تأسیسش کردند. مسأله تحریم تنباکو یک مسأله سیاسی بود و میرزای شیرازی ـ رَحِمَه اللّه ـ این معنا را انجام داد. در زمانهای اخیر هم مدرس، کاشانی، اینها مردم سیاسی بودند و مشغول کار بودند، اما به قدری قدرت داشت این دست قوی توطئهگر که نمیشد از فکر حتی اهل علم محترم هم بیرون کرد به اینکه نه، مسأله این طور نیست، مسأله حکومت در زمان پیغمبر بوده و سیاست هم بوده در زمان امیرالمؤمنین بوده و سیاست هم بوده و اینکه همه نقل کردهاند و این قدر غدیر را بزرگ کردهاند، برای اینکه به ما بفهمانند، تعلیم بدهند به ما که این طوری باید باشد».(صحیفه نور ج20)
منابع:
1.نهضت تنباکو اولین مبارزه منفی در ایران- ابراهیم تیموری
2.صحیفه نور
3.روزگاران- عبدالحسین زرین کوب
هادی شاملو
/979/704/ر
ارسال نظرات