بازشناسی حقیقت و واقعیت کرسی‌های آزاد اندیشی معطوف به حوزه‌های علمیه

یکی از محورهایی که سرویس اندیشه خبرگزاری رسا در حوزه اندیشه و فرهنگ اسلامی و در فضای علمی امروز خاصه در حوزه های علمیه پی می گیرد و پرداختن به وجوه مختلف آن را از وظایف اصلی و تعهدات خویش می داند، بحث کرسی های آزاداندیشی است. موضوعی که طی سال های گذشته جزء نیازهای اساسی محیط های علمی ما و از دغدغه های جدی مقام معظم رهبری بوده است. در این وادی، توجه عمیق، تنبه دقیق و پیگیری همه جانبه، مستدل و علم آورانه بحث، از رموز موفقیت در آن و راه نایل آمدن به نتایج درخور در این حوزه است.

در این مسیر، دست همه نخبگان و فضلای حوزه و دانشگاه و اساتید ارجمندی را که در این خصوص حرفی برای گفتن و دردی برای نهفتن و بارقه ای برای شکفتن دارند، به گرمی و صدق، می فشاریم. مقال ذیل، تطوری است بر سیر این موضوع از منظر ماهیت و صبغه و سبقه و عقبه؛ چراغی برای روشن تر شدن راه و آن گاه، عزم حرکت؛ که شما خوانندگان عزیز را به مطالعه و تعمق در آن دعوت می کنیم.

مقدمه‌ای بر ضرورت وجود کرسی‌های آزاد اندیشی در جامعه

فرد آزاداندیش، براساس باورهای از پیش پذیرفته شده فکر نمی کند و منطق توجیهی را به کار نمی گیرد. دغدغه کشف حقیقت از خصلت های روحی این فرد است. به دست دادن تعریفی از آزاد اندیشی دشوار است و برابریابی برای آن سخت تر. ما اگر آزاد اندیشی را(وارستگی) از دلبستگی ها بدانیم، آزاد اندیشی فراتر از جریان صنفی، فرقه‌ای، نژادی، منطقه ای و جنسیتی قرار خواهد داشت. به همین دلیل آزاد اندیشی در میان اصنافی مثل دانشگاهیان و حوزویان، خلاف هم شدن و ناسازگاری را در پی دارد. چون آزاد اندیشی، به گونه ای دوری از پای بندی های گروهی، صنفی و رسته های اجتماعی و سازمان ها و نهادهاست.

مبانی کرسی‌های آزاد اندیشی

یکی از مسائل مطرح در باب کرسی‌ های آزاد اندیشی، درک شاکله و روح حاکم بر آن است؛ به این معنی که کرسی ‌های آزاد اندیشی چیست و چه تفاوت ماهوی بین این برنامه با برنامه ‌هایی نظیر تریبون آزاد، مناظره، سخنرانی، پرسش و پاسخ، کارگاه آموزشی و... وجود دارد؟ کرسی‌های آزاد اندیشی همه عرصه‌ های علوم پایه، طبیعی و به ویژه علوم انسانی از فرهنگ، اقتصاد، فلسفه، کلام، سیاست، جامعه شناسی و... را در برمی گیرد و در همه این محورها لازم است این کرسی ‌ها تشکیل شده و نظرات و دیدگاه ‌های مختلف به بحث و گفت و گوی علمی گذارده و مورد نقد و بررسی قرار بگیرند تا در سایه آن فکر و علم تولید شود.

تنها کسانی که از آئین فطرت پیروی می‌کنند و خواهش ایمان و اخلاق را دوشادوش سایر تمایلات طبیعی خود ارضاء می‌نمایند، خوشبخت و سعادتمند هستند و خدواند حکیم اوضاع هیچ ملتی را تغییر نمی‌ دهد تا آن مردم خود را عوض کنند و روحیات خویش را تغییر دهند. «ان الله لایغبر ما به قوم حتی یغیر و ما با نفسهم»؛  انسان آزاد است و آزادی موهبتی الهی؛ تا آنجا که حضرت علی(ع) به فرزند مکرمشان حضرت امام حسن مجبتی(ع) می‌فرمایند: «فرزند عزیزم! بنده و برده هیچ کس مباش، خداوند تو را آزاد آفریده است.» لذا آزاد اندیشی، بیش از آن که به مقوله اندیشه و اندیشیدن مربوط باشد، به نوع پیوندی که اندیشه با محیط انسانی و اجتماعی پیدا می‌کند، بستگی دارد. در این پیوند است که انسان اندیشه ورز باید از اثرگذاری محیط و زمینه ‌ها و فضای حاکم و دلبستگی ‌های فردی دوری کند. امری که بسیار کم به حقیقت می‌پیوندد.

مفهوم آزاد اندیشی

آزاد اندیشی مرکب از دو جز آزاد یا آزادی به علاوه تعقل یا ‌اندیشیدن است. البته منظور آزاد بودن در ترکیب آزاداندیشی است نه آزادی به مفهوم سیاسی؛ یعنی انسان باید و می‌تواند برای ‌اندیشیدن فارغ از تعلقات باشد. در واقع ما از آزادی انسان از چیزهایی برای‌ اندیشیدن سخن می‌گوییم. ‌اینجا یک مفهوم انسان شناختی وجود دارد. مراد از تعقل یا‌ اندیشیدن، این است که تعقل می‌تواند و باید فارغ از هر گونه مفروضات و تعلقات انسان‌ اندیشمند باشد.

مراحل کرسی‌های آزاد اندیشی

الف- تعیین موضوع: اولین گام در برگزاری یک جلسه آزاداندیشی تعیین موضوع قابل اهمیت و اصلی کرسی است؛ چرا که مابقی حواشی کرسی پیرامون این متن شکل می‌گیرد. در انتخاب و تعیین این موضوع مواردی چند باید مورد توجه قرار گیرد. این تعیین موضوع نیز بایستی مواردی را شامل شود، از قبیل تطابق موضوع با محیط، تطابق موضوعات با فضای حوزوی و محیط‌های طلبگی و همچنین اولویت بندی موضوعات.

ب- حوزه مخاطب: در درجه اول، مخاطب شامل طلاب، اساتید حوزه و کسانی هستند که به طور مستقیم حوزه نفوذ و تاثیرپذیری این مباحث‌اند و در درجه دوم و به طور غیر مستقیم، دیگر افراد در ارتباط با این کرسی‌ها هستند.

ج- طرفین موضوع: اصولا کرسی آزاداندیشی زمانی معنا پیدا می‌کند که بر سر موضوع مورد بحث چالشی وجود داشته باشد. گاهی در مورد موضوعی خاص چالشی وجود ندارد و یا جای طرح آن چالش، دانشگاه نیست‌. وجود چالش در مورد بحث، دو طرفه بودن آن را تایید می‌کند. در انتخاب طرفین بحث مدل پیشنهادی بدین گونه است که ابتدا باید موضع خود را به عنوان برگزار کننده کرسی به صورت واضح به لحاظ گفتمانی مشخص کنیم.

موانع کرسی‌های آزاد اندیشی

شاید بتوان طیفی از موانع را برای فقدان تحقق کرسی‌های آزاداندیشی و نظریه‌پردازی برشمرد که طبیعتاً فقدان زیرساخت‌های فرهنگی لازم، می‌تواند در صدر آن‌ها باشد؛ به این معنا که تحقق این مسئله اولاً یک مسئله فرهنگی است و ثانیاً باید از طریق فرهنگسازی‌ نهادینه شده و تحقق یابد. در واقع در این بخش مشکلات بسیاری وجود دارد و متأسفانه اقداماتی به منظور فرهنگسازی‌ در این زمینه از سوی نهادهای مسئول به انجام نرسیده است.

در جامعه علمی و فرهنگی ما افراد هنوز نمی‌دانند چگونه با یکدیگر گفت و شنود داشته باشند و بنابراین توان تحقق ایده کرسی‌های آزاداندیشی، نظریه‌پردازی و نقد و مناظره را ندارد؛ زیرا تحقق این مسئله نیازمند الزاماتی است که باید عملی شود. یکی از ملزومات اولیه گفت و شنود، همانا صبوری و تحمل نظر و دیدگاه دیگران است. گفت و شنود دیدگاه‌های همگرا، الزاماً نیازمند شرایط و فضای خاصی نیست و حتی واجد جار و جنجال و هیاهو هم نیست.

ویژگی‌های کرسی‌های آزاداندیشی

متفکران آزاد اندیشی رابه عنوان آرزوی انسان و مایه بروز استعدادها و توانایی‌های فطری و باعث تکامل و توسعه علوم و تفکرات می‌دانند و چه زیبا قرآن کریم می‌فرماید: «لقد خلقنا الانسان فی احسن تقویم و ثم رددناه اسفل السافلین؛ ما آدمی را در بهترین و نیکوترین سازمان آفریدیم سپس به پست‌ترین سقوط و انحطاطش بر می‌گردانیم، مگر کسانی که دارای ایمان و رفتار شایسته باشند. این گروه همواره از پاداش‌های بی‌منت و مداوم برخوردار خواهند بود.» خداوند آدمی را به نحو احسن آفریده معرفت و تشخیصی نیک و بد را با سرشت وی آمیخته است؛ لیکن بیشتر مردم بر اثر بی‌اعتنایی به ندای فطرت و تندروی نفسانیات، دچار سقوط می‌شوند و به انحطاط و پستی می‌گرایند. در ادامه برخی از ویژگی‌های کرسی‌های آزاد اندیشی بیان می‌شود:

1- رعایت منطق و اخلاق: کرسی آزاد اندیشی در دل خود از یک طرف با تحجر و جمود و سرکوب نظر مخالف مقابله می‌کند و از طرفی با بی‌بند و باری در اندیشه و گفتار مخالف است؛ در حالی که سایر قالب‌ها به طور معمول به یکی از این دو شیوه گرایش دارد.

2- رعایت عدالت و تعادل: مجریان برگزاری خود را بالاتر از دیگران نمی‌دانند و نظر مجریان برگزاری کرسی به عنوان یک نظر در کنار سایر نظرات مطرح می‌شود و باز این مخاطبین هستند که نظر صحیح را از منظر خود برمی‌گزینند؛ در حالی که در سایر برنامه‌ها، هدف مجری این است که نظر خود را در قالب برگزاری برنامه به مخاطبان منتقل کند و فقط یک رابطه یک طرفه انتقال مفهوم برقرار است. 

3- حاکمیت روح آزاد اندیشی: کرسی آزاداندیشی به معنی واقعی بستری است که چه شرکت‌کنندگان در کرسی و چه مجریان کرسی و چه مخاطبین، فرصتی می‌یابند که در مورد موضوع آزادانه و بدون هیچ گونه وابستگی و جمود فکری بیندیشند.

4- رعایت شرح صدر: اگر نظر مخالفی وجود داشته باشد، نه تنها نظر مخالف با سرکوب مواجه نمی‌شود و صاحب نظر مخالف با مجازات مواجه نیست، بلکه از افکار مخالف استقبال می‌شود و در واقع قوام کرسی‌های آزاد اندیشی به وجود این نظرهای مخالف است.

کرسی‌های آزاد اندیشی در حوزه‌های علمیه

در ارزیابی پیشینه‌های آزاد اندیشی در تاریخ حوزه‌ها و حوزویان، روشن می‌شود که آزاد اندیشی، رفته رفته و با گذر زمان در چند حوزه زیر تعین یافته است:

الف. آزاد اندیشی دینی: عالمان دینی، این مقوله را از راه دلیل به دست آورده و آن را خارج از قواعد عقلانی و حِکَمی تفسیر نکرده و نمی‌کنند و بر اساس آن به مدارای دینی با هم کیشان و با ناهمکیشان، پرداخته و می‌پردازند. در آزاد اندیشی دینی، اندیشه‌های انحرافی، پیرایه‌هایی که به دین بسته شده، روش‌های انحرافی در پاسداشت آیین، به ویژه در عزاداری‌ها و مراسم عاشورا به بوته نقد گذارده می‌شود و آشنا کردن مردمان مسلمان با زندگی، با اوضاع جهانی، فرهنگ‌ها، سیاست‌ها و... در سرلوحه کارها و برنامه‌ها قرار می‌گیرد.

ب. آزاد اندیشی سیاسی: به باور شیعه میان دین و سیاست، پیوند ناگسستنی وجود دارد و علمای دینِ، سهم بزرگی در گستراندن، ژرفا بخشی به این نگاه داشته‌اند. آنان بر خلاف سیاست‌های نظام‌های سلطه، از بیان این نوع حقایق دین، سر باز نزدند. یکی از ثمره‌های آزاد اندیشی، به ویژه در حوزه سیاست، صراحت لهجه است. این اخلاق در میان علمای شیعه بسیار دیده می‌شود. همچنین مخالفت با سیاست زدگی از ویژگی‌های آزاد اندیشی است. جریان آزاد اندیشی وقتی می‌تواند در خدمت جامعه قرار گیرد که از جریان قدرت فاصله بگیرد.

ج. آزاد اندیشی علمی: آزاد اندیشی حوزویان در عرصه‌های علمی، خود دارای مبانی و قواعدی است؛ مثل فهم حجاب حاصل از علم و دوری جستن از آثار تباه کننده آن، دوری از عالم نمایان جاهل و نیز اصلاح متد عملی و پرهیز از غرور علمی بی محتوا و در آخر روی آوری به دانش‌های مورد نیاز زمانه.

موانع توسعه و گسترش کرسی‌های آزاد اندیشی

1- مشکل انگیزه و ترس: مهم‌ترین مشکل در عدم تحقق این مسئله عدم انگیزه و ترس فعالین برای این مسئله است.

2- بی‌توجهی رسانه‌ای: کرسی‌های آزاد فکری و آزاداندیشی به هیچ وجه بازتاب رسانه‌ای جدی نیافته یا ضریب داده نمی‌شود. معضل عدم رویت پذیری و بی‌توجهی رسانه‌ها از یک سو و عدم توجه برگزار کنندگان کرسی‌ها از سوی دیگر، به تداوم این دور باطل انجامیده است.

3- مسئله موضوعات مورد بحث در کرسی‌ها: از چهار حوزه‌ بحث‌های معرفتی، بینات جمهوری اسلامی مثل عدالت و آزادی، بحث‌ها و جریان‌های فکری و سیاسی و موضوعات علمی، شاید بحث‌های علمی و معرفتی مظلوم‌ترین‌های این مباحث بود و کرسی‌ها به بحث‌های سیاسی و به ندرت اندیشه‌ای مرتبط با بحث‌هایی نظیر آزادی یا مردم یا حکومت اسلامی با موضوعاتی تکراری بدل شد. موضوعات علمی نیز به ویژه در حوزه‌ علوم انسانی مورد بی‌توجهی جدی قرار گرفته است.

4- نبودن متولی و اتاق فکر جدی برای مدیریت و راه اندازی کرسی‌ها: نبودن اتاق فکر موجب شده نهادها و حوزه‌های علمیه و گروه‌های مختلف علمی دینی-حوزوی یا در مورد نحوه‌ ورود به کرسی‌ها مثل شیوه‌های برگزاری یا موضوعات قابل استفاده با یک سردرگمی مواجه شوند. این سردرگمی خود را در نداشتن موضوع جدی برای برگزاری کرسی، ترس از آغاز کرسی، رجوع به یک سری اساتید ثابت و تبدیل برگزار کنندگان به نیروهای همیشه مخاطب، عدم تدقیق جدی نحوه و شیوه‌ برگزاری و داوری، برگزاری همان برنامه‌های سابق سخنرانی و مناظره و تریبون آزاد و پرسش و پاسخ با نام کرسی، ترس از برگزاری و تشریفاتی و کم استقبال شدن کرسی‌ها، برخورد منفعلانه و رفتن به سراغ موضوعات بی‌اولویت، کلیشه کردن قالب کرسی در یک سری برنامه‌ سالنی بی‌روح و... خود را نشان می‌دهد.

5- مشکلات امنیتی حاشیه‌ کرسی‌ها: در بسیاری از مواقع، مسئولین با ندادن مجوز به کرسی‌ها، پرهیز از ایجاد بحث جدی، ایجاد بروکراسی دست و پا گیر و مانع برگزاری کرسی‌ها خواسته یا ناخواسته مقابل آزاد اندیشی قد برافراشته‌اند.

6- مشکل ندانستن و محدودیت در شیوه‌ها: برای فعالین مختلف ابهام جدی در مورد نحوه‌ برگزاری کرسی‌ها وجود دارد. از مدل‌های مختلف کرسی‌های شمرده شده به وسیله‌ مقام معظم رهبری نظیر کرسی‌های نظریه پردازی، آزاد اندیشی و آزاد فکری، نقد و مناظره و پاسخ به شبهات، تنها بعضی از صورت‌های آن مورد توجه قرار گرفت و بعضی از صورت‌های آن به محاق رفت. به صورت مشخص کرسی‌های نظریه پردازی که نخبگانی و کانونی‌تر بود، جدی گرفته نشد و در مدل‌های دیگر نیز همت و اهتمام جدی به عمل نیامد.

بخشی از مطالبات مقام معظم رهبری در خصوص کرسی های آزاد اندیشی

در مجموع، موضوع «آزاداندیشی» همواره یکی از مؤلفه‎‎های اندیشه رهبری بوده است؛ تا آن‎جا که ایشان در دیدار با جمعی‌ از اعضای‌ ‌بسیج‌ دانشجویی‌ دانشگاه‎های سراسر کشور(24/11/1379) در تعریفی که از دانشجوی بسیجی می‎دهند، جوانی‌، طالب‌ علم‌ بودن‌، آزاداندیشی‌، آرمان‎گرایی‌ و در صحنه‌ بودن‌ را از ویژگی‎های ممتاز قشر دانشجو بیان‌ می‎کنند. طرح این موضوع به‎عنوان مسئله روز جامعه و دانشگاه و تشریح آن برای اولین‎بار از سوی مقام معظم رهبری در دیدار با اعضای انجمن اهل قلم(1381/11/08) صورت گرفت.

در این دیدار، ایشان با اشاره‌ به‌ نقش‌ فرهنگ‌ در جامعه‌، تصریح‌ کردند: «تنها راه‌ گسترش‌ فرهنگ‌ و تولید علم‌ و اندیشه‌ در کشور، ایجاد فضای‌ نقادی‌ علمی‌ در پرتو آزاداندیشی‌ حقیقی‌ در دانشگاه‎‎ها و حوزه‎‎ها است‌. آزاداندیشی‌ در جامعه‌، نه‌ به‌‎معنای‌ تصور تلاش‌ برای‌ ایجاد زمینه‌ به منظور حمله‌ به‌ بنیان‎ها و ارزش‎ها و نه‌ به‌‎معنای‌ لزوم‌ حمله‌ به‌ بنیان‎ها و ارزش‎ها است؛ بلکه‌ این‌ دو تصور، ظلم‌ به‌ آزاداندیشی‌ می‌باشد.»

1. ضرورت طرح علمی و اصولی نظریه‌های مختلف

«یکى از وظایف نظام جمهورى اسلامى، حمایت صریح از برخورد افکار به شکل سالم است. این‏کار، ظرف و مجرا لازم دارد و این مجرا بایستى به وسیله خودِ دوستان دانشگاهى و حوزوى در بخش‌های مختلف تنظیم شود. آن‌ها باید این مجرا را درست کنند و امکان بدهند. امروز متأسّفانه فضا طورى است - چون این کارها را نکرده‏ایم - که اگر کسى بیاید، نه لزوماً یک نظریه نو، بلکه یک بدعت، یک سنّت‏شکنى یا یک لگدکوبى به یک مرز را سرِ چوب کرده و بلند کند و هیاهو راه بیندازد، مى‏تواند عدّه‏اى را به‏صورت عوام‏فریبانه دور خود جمع کند. مخالف او هم با همان روش با او برخورد مى‏کند و بنا مى‏کند به محکوم کردن او از یک موضع طرد و لعن.

شاید اصلِ محکوم کردن درست باشد؛ اما خیلى از اوقات شیوه‏اش درست نیست. گاهى هم مى‏بینیم که کارهاى خوبى در این زمینه انجام مى‏شود. البته هر دو کار، غلط است؛ چون اگر آن نظریه یک نظریه نو است، اوّل باید در یک مجمع تخصّصى مطرح شود، هیأت منصفه مورد قبولى علمى بودن آن را تأیید کند که بر پایه‏هاى علمى استوار است و مثلاً حرّافى و لفّاظى و عوام‏فریبى و جنجال‏سازى نیست. اوّل باید این را مشخّص کنند. بعد از آن‏که معلوم شد ارزش علمى دارد، مورد نقّادى قرار گیرد و حقّ و ناحق بودن، اشکال کردن بر موارد آن و تثبیت یا رد کردن پایه‏هایش آغاز شود. این معنا در دانشگاه‌ها در همه زمینه‏هاى علمى حتّى علوم محض، علوم پایه، علوم طبیعى و علوم انسانى جارى است و در زمینه‏هاى فرهنگى و اعتقادى و معارف و علوم حوزوى هم جارى است. این کارها باید بشود. حوزه و دانشگاه این کارها را باید بکنند. شما جمعى هستید که مى‏توانید در این مجموعه کار، نقش ایفا کنید و حقیقتاً ما به آن احتیاج داریم.»(بیانات مقام معظم رهبری در دیدار اعضاى انجمن اهل قلم، 7/11/81)

2- کرسی های آزاد اندیشی عامل پیشرفت کشور

«شما کرسى آزادفکرى سیاسى را، کرسى آزاد فکرى معرفتى را تو همین دانشگاه تهران، تو همین دانشگاه شریف، تو همین دانشگاه امیرکبیر به وجود بیاورید. چند نفر دانشجو بروند، آنجا حرفشان را بزنند، حرف همدیگر را نقد کنند، با همدیگر مجادله کنند. حق، آنجا خودش را نمایان خواهد کرد. حق این جورى نمایان نمی‌شود که کسى یک انتقادى را پرتاب بکند. این جورى که حق درست فهمیده نمی‌شود. ایجاد فضاى آشفته‌ ذهنى با لفاظى‌ها هیچ کمکى به پیشرفت کشور نمی‌کند. شما تجربه‌ این پدر پیرتان را در این زمینه داشته باشید. آنى که کمک می‌کند به پیشرفت کشور، آزادى واقعىِ فکرهاست؛ یعنى آزادانه فکر کردن، آزادانه مطرح کردن، از هو و جنجال نترسیدن، به تشویق و تحریض این و آن هم نگاه نکردن.

یک وقت شما یک حرفى می‌زنید، ناگهان مى‌بینید همه‌ ناظران سیاسى جهان که وجودشان انباشته‌ از پلیدى و خباثت است، براى شما کف می‌زنند. به این تشویق نشوید. به قول رائج بین جوان‌ها، جوگیر نشوید. بحث درست بکنید، بحث منطقى بکنید. سخنى را بشنوید، سخنى را بگوئید؛ بعد بنشینید فکر کنید. این همان دستور قرآن است. «فبشّر عباد، الّذین یستمعون القول فیتّبعون احسنه.» سخن را باید شنفت، بهترین را انتخاب کرد و الّا فضاى جنجال درست کردن، همین می‌شود که دیدید. جنجالِ قبل از انتخابات، بعد از انتخابات، انعکاسش می‌شود.»(بیانات در جلسه با نخبگان)

3- کرسی های آزادی اندیشی زمینه ساز بالندگی علمی و فکری

«نباید از» آزادى ترسید و از «مناظره» گریخت و «نقد و انتقاد» را به کالاى قاچاق و یا امرى تشریفاتى، تبدیل کرد؛ چنانچه نباید به جاى مناظره، به «جدال و مراء»، گرفتار آمد و به جاى آزادى، به دام هتاکى و مسئولیت گریزى لغزید. آن روز که سهم «آزادى»، سهم «اخلاق» و سهم «منطق»، همه یکجا و در کنار یکدیگر اداء شود، آغاز روند خلاقیت علمى و تفکر بالنده دینى در این جامعه است و کلید جنبش «تولید نرم افزار علمى و دینى» در کلیه علوم و معارف دانشگاهى و حوزوى زده شده است. بى‌شک آزادی خواهى و مطالبه فرصتى براى اندیشیدن و براى بیان اندیشه توأم با رعایت «ادب استفاده از آزادى»، یک مطالبه اسلامى است و «آزادى تفکر، قلم و بیان»، نه یک شعار تبلیغاتى، بلکه از اهداف اصلى انقلاب اسلامى است.»(پاسخ به نامه جمعى از دانش آموختگان و پژوهشگران حوزه علمیه در مورد کرسی‌های نظریه‌پردازی،16/11/81)

منابع:
- آزاداندیشی و حوزه‌های علمی شیعه، نوشته غلامرضا جلالی.
- مکتوبات و بیانات سیاسی و اجتماعی علمای شیعه، نوشته محمدحسن رجبی و فاطمه رؤیاپور امید 1384.
- مقام معظم رهبری، پاسخ به نامه جمعى از دانش آموختگان و پژوهشگران حوزه علمیه در مورد کرسی‌های نظریه‌پردازی.
- بیانات مقام معظم رهبری در دیدار اعضاى انجمن اهل قلم.
- پیرامون آزاداندیشی و نظریه پردازی، نوشته دکتر حسن عباسی.
- موانع آزاداندیشی و نظریه‌پردازی، نوشته شریف لک زایی
- بررسی اهمیت و ضرورت آزاد اندیشی از دیدگاه قرآن و روایات، نوشته مجتبی گلابی و پرویز عسگری.
- آیا آزاداندیشی امکان دارد؟ نوشته دکتر سعید زیبا کلام.
- تحلیلی بر مطالبات رهبرانقلاب درباره کرسی‎‎های آزاداندیشی، عاطفه موسوی اصل، دو هفته نامه پنجره.
- وب سایت http: //www. korsiha. ir  متعلق به وزرات علوم، تحقیقات و فناوری، معاونت فرهنگی.
- وب سایت مرجع جامع تخصصی کرسی‌های آزاد فکری: http: //azadfekri. ir  .
- وب سایت دانشگاه تربیت مدرس، کرسی‌های آزاد اندیشی: http: //www. modares. ac. ir/culture/korsi 

محمد ارجمند

/830/703/ر