گزارشی از متن و حاشیه سریال طنز «در حاشیه»
چرا «در حاشیه» با همه نقص‌هایش، قابل دفاع است؟
خبرگزاری رسا - طنز یکی از شاخه‌های ادبیات انتقادی و اجتماعی و در حقیقت اعتراضی است بر مشکلات و نابسامانی‌هایی که در یک جامعه وجود دارد و گویی جامعه و مسؤولان امر نمی‌خواهند این اعتراض‌ها را مستقیم و بی‌پرده بشنوند، اما آیا هدف سریال طنز در حاشیه نیز چنین است و می‌خواهد به تذکر، اصلاح و رفع این مشکلات بپردازد؟
به گزارش سرویس اندیشه خبرگزاری رسا، سریال های پرمخاطب و حساسیت برانگیز تلویزیون، معمولا از حواشی قابل تأمل و گاه عجیب و غریبی برخوردار می‌شوند. حاشیه‌هایی که گاه معلوم نیست چقدرش واقعی و چه بخشش کاذبند.
اگر یادتان باشد پخش مجموعه تلویزیونی سرزمین کهن به کارگردانی کمال تبریزی که به بررسی وقایع تاریخ سیاسی-اجتماعی ایران از سال 1320 تا پیروزی انقلاب اسلامی در بستر زندگی پسری نوجوان می‌پرداخت و به گفتهٔ برخی، با توهین و تحریف تاریخ ایل بختیاری همراه بود و موجی از اعتراضات در مناطق بختیاری‌نشین، در استان‌های خوزستان، چهارمحال و بختیاری، اصفهان و لرستان، همچنین شخصیت‌های تاثیرگذار در پی‌داشت، پس از 4 قسمت متوقف شد، تا پس از عذرخواهی رسمی عزت‌الله ضرغامی مدیر وقت صدا و سیما و به گفته مجید زین‌العابدین مدیر وقت شبکه سه مورد بازنگری قرار گیرد.
اما این روزها و به تازگی سریال طنزی از شبکه سه سیما در حال پخش است که همچون سریال تاریخی سرزمین کهن با موجی از اعتراضات قشری از مردم کشورمان روبه‌رو شده که خواهان قطع و عدم پخش آن از سیمای جمهوری اسلامی ایران هستند؛ هرچند ماهیت سریال طنز براساس تعریفی که از طنز می‌توان داشت و آن هنری است که عدم تناسبات در عرصه‌های مختلف اجتماعی را که در ظاهر متناسب به نظر می‌رسند، نشان می‌دهد و این خود مایه خنده می‌شود را نباید با سریالی که می‌خواهد برداشت خود را از یک رویداد به نمایش بگذارد، مقایسه کرد.
طنز یکی از شاخه‌های ادبیات انتقادی و اجتماعی و در حقیقت اعتراضی است بر مشکلات و نابسامانی‌هایی که در یک جامعه وجود دارد و گویی جامعه و مسؤولان امر نمی‌خواهند این اعتراض‌ها را مستقیم و بی‌پرده بشنوند. از این رو وجدان بیدار و ضمیر آگاه شاعران و نویسندگان با بزرگنمایی و نمایان‌تر جلوه‌دادن جهات زشت و منفی و عیب‌ها و نقص‌های پدیده‌ها و روابط حاکم در حیات اجتماعی، در صدد تذکّر، اصلاح و رفع آنها بر می‌آیند.
"در حاشیه" عنوان سریالی تلویزیونی طنز به کارگردانی مهران مدیری است که در 90 قسمت 40 دقیقه‌ای، در ابتدا برای شبکه تهران تهیه شد ولی در نهایت در نوروز 1394 از شبکه سه صدا و سیما به نمایش درآمد. این مجموعه تلویزیونی چهارمین سریال مهران مدیری در دهه 1390 و اولین سریال او پس از بازگشت به تلویزیون است که با استقبال گستره مردم مواجه شد.
در این سریال هومن صحرایی مأمور می‌شود یک مرکز درمانی تعطیل شده را راه‌اندازی کند. اما در این مسیر با سهراب کاشف و بهروز عشقی که سابقه کلاهبرداری و شیادی دارند همراه می‌شود. وی که فردی متعهد و آرمانگراست بزودی به اهداف سود جویانه آنها آگاهی پیدا می‌کند و با کمک دکتر کی‌مرام که از اساتید معتبر دانشگاه و حوزه درمان است در جهت راه‌اندازی یک مرکز درمانی استاندارد و کارآمد بر می‌آید.
در آذر 1393 اخباری مبنی بر احتمال توقف ضبط سریال منتشر شده و ضبط این سریال به مدت 20 روز متوقف شد. با رخداد تغییرات مدیریتی جدید در سازمان صداوسیما و انتصاب علی اصغر پورمحمدی به عنوان معاون سیما در 26 آذرماه 1393 اعلام شد ساخت سریال متوقف شده است تا در فیلمنامه، قسمت‌هایی از آن بازنگری شود. سرانجام در اسفندماه 1393، در پی جلسات مشترک بین صدا و سیما و وزارت بهداشت، با اعمال تغییراتی در فیلمنامه این مجموعه، فیلمبرداری آن پی‌گیری شد.
اقدام سازمان نظام پزشکی
پس از توقف ساخت سریال با مخالفت سازمان نظام پزشکی بدلیل نمایش رفتارهای خلاف قانون پزشکان در این سریال، و تصمیم مجدد سازمان صداوسیما به ساخت سریال با جرح و تعدیل مضمون، مدیری در اینستاگرامش خبر از نمایش این سریال داد و گفت که احتمالاً نام این سریال «دکتر» خواهد بود. اما صداوسیما در اسفندماه 1393 تیزرهای این سریال را با نام «در حاشیه» پخش کرد. قرارداد پخش آن از شبکه تهران لغو و با شبکه سه منعقد شد.
به جز دو نامه اعتراضی علیه سریال «در حاشیه» که یکی منجر به تغییرات اساسی در محتوی سریال شد، رییس این سازمان در 14 فرودین ماه 1394 نامه دیگری به رییس سازمان صداوسیما نوشته و خواستار جلوگیری از پخش سریال شد. همچنین سایت سازمان نظام پزشکی اقدام به نظر خواهی از پزشکان برای شرکت در تجمع علیه سریال کرد.
در بخشی از نامه دکتر زالی رییس سازمان نظام پزشکی به محمد سرافراز رییس سازمان صدا و سیما درباره این سریال آمده است: بزرگنمایی و استفاده از اشارات شیرین اگر به درستی استفاده شود، موجبات بهجت درونی و نشاط را ایجاد می‌کند، اما نه ساخت سریال به ظاهر طنزی که در آن پزشکان به نحوی به سخره گرفته می‌شوند که تصویری غیرمنصفانه و همراه با لودگی از آنها نمایش داده می‌شود که نه فایده‌ای در اصلاح امور دارد و نه سبب ساز شادی است.
همزمان با انتشار نامه زالی، رییس سازمان نظام پزشکی در اعتراض به سریال «در حاشیه»، سازمان نظام پزشکی در سایت خود پوستری از سریال منتشر و با لقب دادن «برنامه هتاکانه» به این سریال با این جمله: «در صورتی که با شرکت در تجمع قانونی و اعتراض حضوری (با کسب مجوزهای لازم) به پخش برنامه هتاکانه «درحاشیه» و رویه صدا و سیما، موافق هستند شماره نظام پزشکی و همچنین کد ملی خود را وارد کنند« از پزشکان تقاضا کرد که در تجمع اعتراض‌آمیزی شرکت کنند.
رضا لاری‌پور، مشاور رییس سازمان نظام پزشکی درباره تعداد نام‌نویسی کنندگان در کمپین نظام پزشکی برای تجمع مقابله با پخش سریال «در حاشیه» از سیما گفته بود که تاکنون بیش از 7هزار تن از پزشکان برای شرکت در این تجمع اعلام آمادگی کرده‌اند که یک چهارم جمعیت جزو مخالفان برگزاری تجمع هستند که البته این 20 درصد تنها مخالف تجمع هستند. این تجمع در مخالفت با رویه صدا و سیماست و تنها نسبت به سریال نیست اما پخش این سریال آغازگر این اعتراضات بوده است. بر همین اساس در صورتی که مجوزهای رسمی از سوی مراکز ذی‌ربط دریافت شود زمان و مکان برگزاری تجمع متعاقبا اعلام خواهد شد.
سخنگوی نظام پزشکی با اشاره به هشدارهای این سازمان از دی ماه سال 93، تأکید کرده است: اگر دولت در نظام سلامت دستاورد مثبت و اقدامات چشمگیری انجام داده است و نسبت به آن مانور سنگینی در رسانه‌ها ارائه می‌کند، جز با همت و فداکاری جامعه پزشکی امکان پذیر نبوده است در حالی که متأسفانه سریال جدید «در حاشیه» مملو از لودگی و غیر منصفانه و فارغ از هر گونه آثار هنری است و این روند باعث تخریب روابط بین جامعه پزشکی و بیماران می‌شود.
اغراق طبیعت طنز
اما دکتر سیدحسن هاشمی وزیر بهداشت در جدیدترین واکنش خود به سریال «در حاشیه» که در حاشیه برگزاری مراسم تکریم و معارفه معاون آموزشی وزارت بهداشت و در پاسخ به سوال یکی از خبرنگاران در مورد این سریال انجام شد با بیان این‌که عرصه هنر وسیع است، گفت که طبیعت طنز با اغراق همراه است و نمی‌توان انتظار داشت بدون پرداختن به سوژه خاص، هنر طنز را تقویت کرد، البته سازمان صدا و سیما باید مراقبت بیشتری در این باره داشته باشد.
مگر وظیفه رسانه یا کارکرد اطلاع‌رسانی، سرگرمی، آموزش، تربیت و ارشاد نیست که می‌تواند آن را در قالب طنز مطرح کند؛ برای یک طنز سه رویکرد اطلاع‌رسانی، ارشاد و تربیت و آموزش را می‌توان متصور شد که در جایی هدفی جز اطلاع‌رسانی ندارد، در برخی مواقع در صدد تذکر برمی‌آید و در جایی بن‌مایه آموزشی به خود می‌گیرد و در جای دیگر هر سه کارکرد را با هم به دنبال دارد که البته باید در قالب یک سری لهجه، ساختار و زمینه موجود در جامعه برای مردم ارائه شود.
دکتر کمال اکبری، عضو هیأت علمی دانشکده صدا و سیما قم و رییس کمیسیون فرهنگی پژوهشی بنیاد ملی نخبگان در پاسخ به این سؤال که نوع نقد اجتماعی ظهور یافته در این سریال در خصوص جامعه پزشکی را چگونه ارزیابی می‌کنید و این نحوه مواجهه هجوآلود را تا چه اندازه مبتنی بر آموزه‌های دینی می‌دانید، اگرچه معتقد است طنز نباید سبب توهین و تحقیر کسی شود و باید احترام همه افراد را حفظ کند، اما تأکید می‌کند که طنز را باید با دید طنز ببینیم.
این نظریه پرداز علوم ارتباطات اجتماعی که قسمت‌هایی از سریال طنز در حاشیه را دیده است و به عنوان کسی که سالیانی مدرس و استاد دانشکده رسانه بوده و مباحث ارتباطاات رسانه را تدریس می‌کرده است، اعتقاد دارد که در این سریال توهینی صورت نگرفته است و از جامعه پزشکی کشور می‌خواهد که نقد خود را بیان کنند که در کدام بخش‌های آن توهینی صورت گرفته است تا بتوان به صورت مصداقی و دقیق‌تر آن را مورد بررسی قرار داد.
وی تأکید کرد: این‌که بگوییم اگر یک طنز، جامعه پزشکی یا هر قشر دیگری را نشان دهد که دچار تخلف می‌شوند و خلاف مقررات و اخلاق عمل می‌کنند یا هر طنز دیگری را که در این قالب می‌خواهد ساخته شود را باید محکوم کنیم، بهتر است بدانیم که ماهیت طنز چنین است و قرار نیست یک طنز انتقادی از یک صنف و یا حتی مسؤولان سیاسی اجتماعی بدون بیان اشکالات مربوط به آن صنف باشد، هرچند یک طنز احتمال دارد یک سری مشکلات نیز داشته باشد.
نقد زبان و وظیفه رسانه
این پژوهشگر و کارشناس رسانه با بیان این‌که زبان و وظیفه رسانه نقد است، سریال طنز در حاشیه را تهدیدی برای جامعه پزشکی کشور ندانست و گفت: از جامعه پزشکی می‌خواهم به این طنز به شکل مثبت نگاه کنند نه تهددید؛ جامعه پزشکی، افرادی متدین و اخلاق‌مدار هستند که قسم خورده و پای قسم خود ایستاده‌اند، اما آیا خالی از نقد و اشکال نیستند، باید نقدها را بپذیریند که نقد ناپذیری به اشکال بزرگ آنان تبدیل نشود. جامعه پزشکی باید از این سریال به مثابه یک فرصت برای رفع اشکالات موجود استفاده کند.
افرادی که به سریال طنز در حاشیه اعتراض جدی دارند، معتقدند که طنز با تمسخر تفاوت دارد و می‌پرسند که آیا با این مجموعه‌ها خیلی از حرمت‌ها شکسته نخواهد شد. آیا واقعا چنین کارهایی باعث خوشحالی مردم می‌شود؟ اما دکتر اکبری درباره سریال در حال پخش در حاشیه چنین تصوری ندارد و با تصریح بر این مطلب که مردم با دیدن این سریال به جامعه پزشکی بدبین نمی‌شوند و جایگاه آنان در بین مردم تنزل پیدا نمی‌کند و برعکس پزشکان متعهد بیشتر طرفدار پیدا می‌کنند چون زبان طنز این است، اظهار داشت: اگر رسانه از یک اداره یا سیاستمدار یا حزب انتقاد نکند پس باید کجا را نقد کند. به نظرم این فرصت خوبی به دست پزشکان است.
وی در پاسخ به سؤال دیگری مبنی بر این‌که طنز حاکم بر این سریال تا چه اندازه قابل دفاع است، گفت: اگر این سریال یک طنز اجتماعی نبود یعنی یک فیلم سینمایی یا یک سریال معمولی بود باید بگویم که بسیاری از بخش‌ها آن قابل نقد جدی است اما زبان طنز زبان اغراق و زبان بزرگ‌گویی است؛ معتقدم اشکالاتی دارد و در برخی جاها حتی از طنز نیز خارج شده و شبیه لودگی می‌شود و حتی درباره برخی از قسمت‌ها گفته‌ام که ای کاش چنین سکانس‌هایی ساخته نمی‌شد.
تقویت طنز بهتر از تخطئه آن
دکتر اکبری با بیان این‌که نشان دادن حرکات موزون و به کار بردن برخی کلمات دراین سریال نه واقعی است و نه بهره‌ای از واقعیت در جامعه پزشکی دارد، تصریح کرد: باید به مردم بگوییم که ذات طنز اغراق است، هرچند زبان اغراق در این طنز نباید آنقدر زیاد باشد که کاملا غیرواقعی دیده شود؛ بلکه طنز باید اهداف جدی رسانه‌ای داشته باشد.
طنز باید به خوبی اطلاع‌رسانی کند، دارای کارکردهای آموزشی و تربیتی باشد و تنها سرگرمی مردم را فراهم نکند که اگر چنین شد چنین طنزی در شأن یک رسانه جمهوری اسلامی ایران نیست؛ عضو هیأت علمی دانشکده صدا و سیما قم و رییس کمیسیون فرهنگی پژوهشی بنیاد ملی نخبگان درباره سریال طنز در حاشیه اعتقاد دارد که می‌توانست بیشتر در حوزه محتوایی دقت کند.
این استاد حوزه و دانشگاه با بیان این‌که مهم‌ترین اشکال هر سریال آن است که در تولید، پخش و تماشای آن حاشیه بیش از متن باشد، گفت: آن اندازه که مخاطب پای رسانه می‌نشیند و می‌بیند از آن نمی‌تواند استفاده کند و این اشکال مهمی به شمار می‌رود چراکه ابتدا، انتها و آن حواشی الحاق شده بیشتر از متن سریال است؛ بن‌مایه درونی سریال باید بیش از این باشد.
وی تصریح کرد: جامعه نیاز به طنز دارد اما باید اشکالات آن را بگوییم؛ اگر به دروغ گویی می‌افتد باید تذکر دهیم اگر خلافی مانند رقص در آن اتفاق می‌افتد یا خلاف مروت و در شأن یک فرد با شخصیت نیست باید تذکر دهیم که آن اشکالات رفع شود، منتهی اصل کار را اگر با نگاه اسلامی و از جنبه ادخال السرور فی قلوب المؤمنین تقویت کنیم مفیدتر از آن است که آن را تخطئه کنیم.
طنز با ماهیتی پیچیده و چند لایه
تناقض در تحلیل سریال طنز در حاشیه امری بی‌بدیل است، از یک طرف با صنفی مواجهه هستیم که مورد نقادی قرار می‌گیرد و از سوی دیگر با طنز روبه‌رو می‌شویم. عالم طنز از گذشته و در ملل و اقوام مختلف بوده است و پیشینه تاریخی دارد و نوعا هم مردم از آن اشکال نمی‌گرفتند. به ویژه این‌که طنز تفکر برانگیز است و ماهیتی پیچیده و چند لایه دارد. گرچه طبیعتش بر خنده استوار است، اما خنده را تنها وسیله‌ای می‌انگارد برای نیل به هدفی برتر و آگاه کردن انسان به عمق رذالت‌ها.
حجت‌الاسلام حسن امیر انصاری از کارشناسان حوزوی که معتقد به یک پارادوکس در تحلیل سریال طنز در حاشیه است با بیان این‌که وقتی یک سریال، صنفی را مورد نقادی قرار می‌دهد باید بررسی کرد و دید این انتقادها تا چه اندازه صحیح است، گفت: نقد زبان مردم است، جامعه پزشکی به جای اعتراض بررسی کند که چرا مردم از وضعیت پزشکی به سبب مبالغ سنگینی که می‌گیرند و وقت کمی که برای مریض می‌گذارند، ناراضی هستند.
وی با بیان این‌که طنز از روش‌های مناسب انتقاد نسبت به برخی نابسامانی‌ها است که اگر چنین نبود، دردهای اجتماع را چگونه می‌توان به منصه ظهور گذاشت، افزود: در صنف روحانیت نیز زمانی این بحث‌ها بوده و اعتراض‌هایی نیز شده است اما بعدها دیدیم که باید برخی نقدها را بپذیریم. اصلا نوع نگاه ما به جامعه با عامه مردم فرق می‌کند گاهی مواقع باید نگاه‌های خود را تعدیل دهیم چراکه برخی مواقع می‌خواهیم فرهنگ اجتماعی را بررسی کنیم و برخی مواقع می‌خواهیم در بین مردم زندگی کنیم.
استقبال مردم از سریالهای طنز
آری طنز گرچه در ظاهر می‌خنداند، اما در پس این خنده واقعیتی تلخ و وحشتناک وجود دارد که در عمق وجود، خنده را می‌خشکاند و انسان را به تفکر وا می‌دارد. به همین خاطر در باره طنز گفته‌اند: «طنز یعنی گریه کردن قاه قاه، طنز یعنی خنده کردن آه آه.» در نتیجه طنز را می‌توان مانند یک تیغ جراحی فرض کرد زیرا کار تیغ جراحی برش جایی به منظور بهبود آن است.
مدیرکل امور پژوهشگران و مراکز پژوهشی جامعةالمصطفی العالمیه اما برخی از انتقادهای مطرح شده در طنز در حاشیه را وارد دانسته و با بیان این‌که مردم حق نقد دارند و می‌توانند ایرادهای صنفی را مورد نقادی قرار دهند به شرط آن‌که نام اشخاص را نبرند، تأکید می‌کند که بیشتر مردم از این سریال استقبال می‌کنند نه به خاطر تمسخری که در آن رخ دهد، بلکه به این سبب که پزشکی از حالت حکمت و چارچوب‌های خود خارج شده است.
وی در توضیح این مطلب افزود: حکمای ما در گذشته امثال ابوعلی سینا از پزشکی به دنبال تجارت نبودند اما در حال حاضر برخی پزشکان به شغل مقدس پزشکی به جای خدمت به مردم به عنوان تجارت نگاه می‌کنند. در گذشته پزشکان سعی می‌کردند حکیم باشند و مخارج زندگی را از کشاورزی به دست می‌آوردند و علم طب را به مردم نمی‌فروختند.
ضرورت احترام به جامعه پزشکان
حجت‌الاسلام امیرانصاری احترام به جامعه پزشکی کشور را ضروری دانست، اما تصریح کرد: به نظر می‌رسد که جامعه پزشکی در پاسخ‌گویی به مردم دچار مشکل شده است؛ بیش از این‌که بیماران به درمان نیاز داشته باشند به تشخیص درد، دلجویی و آرامش روحی و فکری نیاز دارند اما پزشکان حتی با بیمار حرف نمی‌زنند و زمان ویزیت بیمار نیز بیش از دو دقیقه به طول نمی‌انجامد، این اشکال‌ها چگونه باید گفته شود.
وی با بیان این‌که از نگاه دینی انتقاد هر صنفی جایز است اما انتقاد به شخصجایز نیست، نقد را می‌پذیریم اما با هرگونه تمسخر و استهزا که شأن و منزلت افراد را پایین می‌آورد مخالف هستیم، خاطرنشان کرد: هرگز قبول نداریم که سطح سواد پزشکان پایین است اما قبول داریم که برخی از آنها علم، تخصص و حکمت خود را می‌فروشند؛ هرچند دفاع از این طنز را جایز نمی‌دانم اما معتقدم باید نسبی نگاه کرد، برخی نقدها را پذیرفت و آستانه تحمل را بالا برد.
هرچند هنوز اعتراض جامعه پزشکی کشور به سریال طنز در حاشیه به قوت خود باقی است، اما سخن پایانی را وزیر بهداشت در واکنش خود به این سریال زد که گفت: اجازه دهیم مردم سریال را ببینند و خودشان قضاوت کنند، زیرا قرار نیست ما به جای آنها اظهار نظر کنیم. اما از نظر هنری، این هنرمندان و متخصصان این حوزه هستند که اظهار نظر می‌کنند؛ این قضاوت مردم است که برای ما محترم است و خودمان سعی کنیم حاشیه‌سازی نکنیم چرا که ما کارهای مهم‌تری پیش رو داریم.
مرتضی جمالی کیا
/502/920/م
ارسال نظرات