کتابشناسی صراط اندیشه و عمل

کتاب صراط اندیشه و عمل اثر حجت‌الاسلام والمسلمین ابوالقاسم علیدوست (1341) در موضوع مدیریت در ساحت های تحصیلی، تبلیغی، تحقیقی و سبک زندگی اسلامی طلاب در حوزه های علمیه نوشته شده است.

انگیزه‌ی نویسنده از نگارش این اثر پاسخ گویی به پرسش های دانش پژوهان علوم دینی و افرادی است که قصد ورود به حوزه علمیه را دارند.

اهمیت این اثر وقتی ادراک می‌شود که کتاب براساس پرسش های دانش پژوهان پا گرفته است، بدین معنا که در پژوهشی میدانی پرسش‌هایی از سوی مخاطبان - از طلاب پایه یکم تا روحانیون دروس خارج - جمع آوری شده و بعد بر اساس آنها کتاب نگاشته شده است. و این مهم جنبه کاربردی کتاب را بسیار بالا برده است و بسیاری از روش های مدیریتی که در کتاب مطرح شده، دانشجویان و هر طالب علم و فرهنگ را نیز به کار می‌رسد.

بیشتر کتاب‌هایی که در این زمینه نوشته می‌شوند، مطلق گرا و با خطوط قرمزی خاص هستند که گونه های دیگر مدیریت را ناکارآمد و عقیم وصف می‌کنند. اما امتیاز این کتاب را می‌توان عدم مطلق انگاری راهکار ارائه شده و انعطاف در گونه های مدیریت دانست.

این کتاب در حجمی خرد، به عنوان «صراط» از سوی انتشارات دارالفکر منتشر شده بود، چاپ‌های متعدد آن از استقبال خوب دانش پژوهان از آن کتابچه حکایت دارد.

ساختار کتاب و گزارش محتوا
این کتاب در یک مقدمه و هشت فصل به شرح ذیل تألیف شده است:
1. کلیات
2. دوره‌های تحصیلی
3. روش شناسی تحصیل
4. تدریس
5. تبلیغ
6. تحقیق
7. رفتار طلبگی
8. پیوست نامه

نویسنده با قلمی آسان و روان، به بیان مطالب پرداخته است، منتها در متن دوگانگی محاوره و نثر تعلیمی مشاهده می‌شود، این دوگانگی از آنجا نشأت گرفته است که برخی از بخش‌های کتاب، پیاده سازی سخنرانی نویسنده و بیشتر از آغاز نگاشته شده است.

بخش یکم (کلیات) به منشأ شناسی حوزه‌های علمیه می‌پردازد و ریشه این پدیده را در صدر اسلام و براساس آیه نفر(توبه : 122) تبیین می‌کند. و براساس نصوص دینی عالمان حقیقی دین را جانشینان رسول اکرم و وارثان انبیا و دافعین بلا از امت، معرفی شده‌اند.
نگارنده؛ در ادامه به تبیین وظایف و رسالت‌های روحانیت، به شرح ذیل می‌پردازد:

1. تبیین شریعت (در قالب إجتهاد)
2. پاسبانی از مکتب (در قالب پاسخگویی به شبهات)
3. ترویج دین (در قالب تبلیغ)
4. اجرای مقاصد دین (در قالب تثبیت عدالت و مبارزه با ظلم و داوری میان مردم)

نویسنده در هر بخش همت بر آن داشته است تا مدعای خود را با آیات و روایات و بیانات بزرگان دین مبرهن کند. در ادامه به عنوان فردی که آهنگ ورود به حوزه علمیه را کرده است، به بررسی وضعیت فردی و مشکلات پیش رو و راه حل‌ها پرداخته است. نویسنده در ادامه مراحل تحصیل در حوزه علمیه را در شش مرحله به تصویر کشیده است:

1. دروس مقدماتی ( بیشتر با صبغه ادبیات عرب)
2. دروس سطوح ( بیشتر با صبغه فقه و اصول)
3. دورس جنبی ( به منظور توسعه در دین شناسی)
4. دروس خارج ( به منظور کسب مهارت استنباط)
5. دروس تخصصی ( بهره گیری از اجتهاد در دیگر ساحت های دین با توجه به نیاز جامعه)
6. تمحض بعد از تخصص (تمرکز به گرایشی خاص از دانش‌های دینی)

فصل دوم به دوره های تحصیلی در سه مبحث پرداخته است:
مبحث اول را به دوره مقدمات اختصاص داده شده و از میان دانش های دوره مقدمات به بررسی ادبیات عرب و مختصری در منطق، بسند شده است. وی در ابتدا به پیشینه ادبیات عرب و ریشه داشتن آن در سخن امیرالمومنین حضرت امام علی(ع) پرداخته و از ضرورت آن سخن به میان آورده است. ادبیات عرب و رشته های آن را بیان و بر ابزاری بودن این دانش تاکید کرده است. وی در ادامه به معرفی دانش های ادبی مرسوم حوزه از صرف و نحو، معانی، بیان، بدیع و لغت پرداخته و از اهداف فراگیری هر یک به طور مجزا سخن به میان آورده است. وی در ادامه اجتهاد در ادبیات عرب را به معنی قدرت بر تطبیق صحیح ادبیات عرب بر مصادیق دانسته است. وی این توانایی را ضروری دانسته و برای به دست آوری آن صرف زمانی بسیار را لازم ندانسته است. وی در ادامه برخورد تخصصی و بلکه تمحضی برخی از نیروها بر این دانش را ضروری و منطقی دانسته است.

اگر دانش پژوه پس از گذراندن دوره ادبیات عرب؛ به هر دلیلی توانایی لازم در این رشته را به دست نیاورد، نویسنده سه راه کار برای مدیریت این نابسامانی ارائه کرده است:
1. تدریس ( البته با آمادگی لازم)
2. مطالعه دوره‌ای کتاب‌های درسی
3. تجزیه و ترکیب متون

نویسنده با تاکید بر عدم حساسیت بر کتابی خاص، به معرفی کتاب‌هایی براساس دانش‌های پیش گفته ادبی می‌پردازد. توقف در اختلاف های عالمان را آسیب دانسته و عبور از آن و رسیدن به قواعد زبان عرب را ضرور دانسته است.

در ادامه کتاب بر استفاده بهینه از دوره تابستانی به نفع ادبیات عرب سخن به میان آمده است، و برای پرداخت به خلأهای نظام آموزشی چون، متن خوانی، تاریخ ادبیات عرب و دانش فلسفه نحو، برنامه ارائه کرده است.

حجت الاسلام والمسلمین علیدوست در پایان بحث از ادبیات عرب، به استعدادهای ادبی و آنان که خواهان قدمی بلندتر هستند، توجه کرده و عنان سخن را به سوی آنان کشیده است و ادامه مسیر را با تمرکز بر روش شناسی لغوی ها و تحلیل داده‌های ادبی هموار دانسته است.

مبحث دوم، دوره سطح است. نویسنده اهداف فراگرفتن این دوره را در هفت شماره به شرح ذیل بیان کرده است:
1. آشنایی با یک دوره اصول و فقه
2. برقراری ارتباط با متون علمای اسلام به منظور فهم دقیق علوم دینی
3. آشنایی با روش های مختلف استنباط
4. آشنایی نسبی با متون روایی، راویان، علوم حدیث
5. کسب مهارت فهم از متون دینی
6. دستیابی به اطلاعات فلسفی و قدرت تحلیل آن
7. آشنایی با دیگر دانش های دینی مانند تفسیر و کلام و تاریخ

در ادامه بر ضروت تحصیل دوره سطح و کسب مهارت های یاد شده، استدلال شده است.

نویسنده تقریبا با فاکتور گرفتن از دوره دوم مقدمات و کتاب‌هایی مانند اصول فقه و شرح لمعه، بحث را به سطح عالی و کتاب‌های مکاسب و رسائل و کفایة الاصول منتقل کرده است. وی در این بخش با عدم حساسیت بر کتاب های یاد شده، مزیت های آنها را بر شمرده و گذشته از قوت علمی بالای نهفته در این آثار، بر حلقه ارتباطی بودن این کتاب ها با همه میراث گذشتگان تاکیده کرده است، و از ساده سازی که این قوت را بگیرد، انتقاد نموده و در پایان آشنایی طلاب بر فلسفه مضاف علوم دینی به ویژه فقه و اصول را ضروری دانسته است.

مبحث سوم، دروس خارج است، مراد دروس خارج فقه و اصول است، نویسنده در این مبحث با بیان جایگاه فقه در دین، و تاریخچه إجمالی از این دانش، اندیشه ای که از رهگذر فعالیت گذشتگان، مجالی برای کار کرد در این دانش نمی بیند و اندیشه که فعالیت گذشتگان را به هیچ می‌انگارد، رد کرده و ضمن احترام و بهره‌وری از میراث گذشتگان، افق پیش رو را بسیار وسیع می بیند. وی در ادامه دانش اصول فقه را دانش فهم دین معرفی می‌کند، و مقدار آشنایی با این دانش را وابسته به هدف دانش پژوه می‌داند. وی با تقسیم دانش پژوهان به آنان که قصد اقامت در فقه ندارد و آنان که چنین قصدی دارند، مقدار آشنایی گروه اول را به اندازه فراگیری سبک و روش استنباط می‌داند که به بازه زمانی پنج ساله نیازمند است و گروه دوم به شرکت در دروس دوره کامل اصول فقه و بخش‌هایی از فقه نیاز دارند. نویسنده در ادامه اندیشه‌ای که شرکت در کلاس خارج فقه را بعد از گذراندن خارج اصول می‌داند؛ نقد کرده و بر شرکت در دو درس خارج فقه و اصول در عرض یکدیگر تاکید کرده است. مقدار طبیعی شرکت در این دروس را برای کسب إجتهاد ده سال می‌داند. وی با اشاره به انواع کلی باب های فقه و اختلاف روش اجتهاد در آنها تقسیم دوره خارج فقه را بین آن ابواب ضروی می داند.

فصل سوم در روش شناسی تحصیل است. در این فصل روش‌های تحصیل در قالب سه مبحث بیان شده است:
مبحث یکم : قبل از مطالعه (برنامه ریزی منعطف، پیش مطالعه و پیش فکر، پیش مطالعه روشمند، اهداف و بایسته‌های پرسش، تحصیل از طریق فایل‌های صوتی ( مجازی) یا غیر حضوری، ارتقایی خواندن، شرکت در مراکز تخصصی)
مبحث دوم: مطالعه (ضرورت، آسیب شناسی (14 آسیب)، فراموشی، عوامل و راهکارها، مراجعه به حواشی و شروح مفید و متون غیر محور، تامل در اطراف دریافت‌ها و یادآوری مطالب با خود(حدیث نفس).
مبحث سوم: مباحثه (چیستی، فایده‌ها، شیوه‌ها، مراحل، زمان، مکان ، شرایط و تعداد هم بحث، عوامل ارتقای کیفیت).
مبحث چهارم: خلاصه نویسی ( ضرورت، نکات نگارشی).
مبحث پنجم : آزمون ( آزمون کتبی و شفاهی، جنبه های مثبت، نکاتی درباره امتحان).

فصل چهارم، تدریس (چیستی، ضرورت، روش شناسی، تدریس موفق، مراحل قبل از تدریس،مراحل برنامه ریزی، مراحل تدریس ( مقدماتی، میانی، پایانی)، نکات جانبی درس ( مهارت‌های کلامی، مهارت‌های غیرکلامی)، ارزیابی شاگردان (اهداف، انواع، اقسام آزمون)، رفتار و سیره عملی استاد ( اخلاص، اخلاق، حلم و صبر، پرورش اخلاقی شاگردان، اراده و پشتکار و... نویسنده در ادامه 58 نکته از بایسته‌های رفتاری استاد را بیان کرده‌اند)، زمان مناسب برای شروع تدریس).

فصل پنجم، تبلیغ چیستی، اهمیت، ابعاد، رسالت بودن تبلیغ، زمان شروع تبلیغ، خصوصیات مبلغ ( نیّت خالص، جلب اعتماد مخاطبان، عمل به گفته‌ها،مردم داربودن)، محتوای تبلیغ و....).

فصل ششم، تحقیق است ( چیستی، ضرورت، هدف، گونه‌های تحقیق، روش تحقیق، مراحل تحقیق، تدوین و نگارش، بایسته های تحقیق و...).

فصل هفتم، رفتار طلبگی است. ( اخلاق طلبگی (عبادت، اخلاق نظری و عملی، تزکیه و نیاز به استاد اخلاق، مطالعه زندگی علما)، زیّ طلبگی)، لباس روحانیت ( فواید، قداست، نکات پیرامونی)، آداب حجره نشینی، ازدواج ( اهمیت، آمادگی، زمان ازدواج، شرایط و ملاک‌ها، آداب و رسوم، پس ازدواج)، اطلاع از مسائل روز، تفریحات سالم، مشورت در کارها، طلبه و دانشگاه).

فصل هشتم، پیوست نامه است. نویسنده در پایان چهل دو تطبیق از آیات و روایات و سیره عالمان دین آورده است و تا الگوهای عینی در استقامت در مسیر ارائه کرده باشد.

وضعیت کتاب

کتاب در قطع رقعی با جلدی شومیز در 440 صفحه و در تیراژ 1500 نسخه به همت انتشارات کانون اندیشه جوان منتشر شده است. از منابع دو گونه بهره‌وری در این تحقیق صورت گرفته است، گونه اول برداشتهای موردی و مشخص است. منابع این موارد به صورت پاورقی ارئه شده است، گونه دوم برداشتی آزاد، محتوای و همراه با تصرف بوده است. در این موارد منبع مورد استفاده در پایان هر فصل ذکر شده است.

 فهرست تفصیلی، کتابنامه، فهرست آیات، فهرست روایات (ناقص) و فهرست أعلام از فهارس فنی این کتاب است./916/102/ع

گزارش از سید مرتضی حسینی کمال آبادی