بخش نخست/ اقتصاد مقاومتی اسوه‌ها و راهبردها؛
نخستین اقدام علما در راستای اقتصاد مقاومتی به یک قرن پیش برمی‌گردد/ انفاق، قناعت و تقوا مثلث اعتقادی اقتصاد مقاومتی است
خبرگزاری رسا ـ اقتصاد مقاومتی در جورچین گفتمان اقتصاد اسلامی رهبر معظم انقلاب به مهم‌ترین مرحله عملیاتی خود رسیده است؛ اقدام و عمل نشان از راهکارهای جدی و تاریخ غنی اسلامی در ساحت اقتصاد است.
به گزارش سرویس اندیشه خبرگزاری رسا، مشی تعیین شده از سوی رهبر معظم انقلاب بر مدار «اقتصاد مقاومتی، اقدام و عمل» و تصریح در لزوم عملیاتی کردن سیاست‌های اقتصادی اسلام، برای عموم مسلمان دنیا سیاست‌های اجرایی این مهم، به فرهنگ عمومی در جوامع اسلامی تبدیل شده است. این موضوع ـ تمدن نوین اسلامی بر مدار فرهنگ عمومی اقتصاد مقاومتی ـ نیز از مبانی قابل پیش‌بینی و مقوله‌ای مهم برای حوزه مبلغان دینی به‌حساب می‌آید.
در این گزارش به بررسی «اقتصاد مقاومتی، اقدام و عمل» با رویکرد اسوه‌ها و راهبردها پرداخته شده تا بتوان مقدماتی برای تحقق این شاهرگ حیاتی در اذهان عمومی به وجود آورد.
حجت‌الاسلام یحیی جهانگیری، استاد و پژوهشگر حوزه علمیه قم در پاسخ به پرسش «اسوه‌ها و راهبردها در اقتصاد مقاومتی» مبنی بر راهبردها و اسوه‌های اسلامی ـ ایرانی تصریح کرد: اگر سیره رهبر معظم انقلاب در جریان نامگذاری سال‌های رسمی نظام جمهوری اسلامی ایران را مورد بررسی و کاوش قرار دهیم، پی بردن به هدفمند بودن این جورچین سعادت توسط رهبر معظم انقلاب، از بدیهیات خواهد بود.
رهبر معظم انقلاب در نخستین گام سیاست‌های راهبردی خود به بیان برخی از الزامات جامعه اسلامی پرداخته‌اند. همان‌گونه که در پیام‌های سال 72 تا 77 را بر مبانی و الزامات اولیه اقتصاد در جامعه اسلامی قرار داده‌اند، شاهد آن هستیم که مهم‌ترین محوری که ایشان بر آن تأکید فرموده‌اند، بر این قرار است.
معظم له در پیام نوروزی خود به ملت شریف ایران به مناسبت حلول سال 72 تصریح فرمودند: «آنچه من به برنامه‌ریزان و مسؤولین دولتی مؤکداً سفارش می‌کنم، این است که در این برنامه توجّه کنند که هدف اصلی، کمک به طبقات محروم جامعه باشد. این، چیزی است که ما را به «عدالت اجتماعی» نزدیک می‌کند. هدف اصلی در کشور ما و در نظام جمهوری اسلامی، عبارت از تأمین عدالت است و رونق اقتصادی و تلاش سازندگی، مقدّمه آن است. ما نمی‌خواهیم سازندگی کنیم که نتیجه این سازندگی یا نتیجه رونق اقتصادی، این باشد که عدّه‌ای از تمکّن بیشتری برخوردار شوند و عده‌ای فقیرتر شوند. این به‌هیچ‌وجه مورد رضای الهی و رضای اسلام و مورد قبول ما نیست.»
تحقق «عدالت اجتماعی» نخستین اقدام راهبردی معظم‌له در سال 72 و تعقیب آن در طی سخنرانی‌های مکرر این سال بود که راهبرد مذکور در سال 73 رنگ و بوی جدی‌تر به خود گرفت. رهبر معظم انقلاب پیام عمومی خود در اولین ساعات حلول سال 73 راهبرد اقتصادی را مجدد به دو واژه کلیدی «وجدان کار» و «انضباط اجتماعی» گره زده و صراحتاً در پیام خود می‌فرمایند: «تذکّری که می‌خواهم عرض کنم این است که از آغاز سال جدید، دو شاخص را به عنوان شعار برای خودمان قرار دهیم؛ این دو شاخص، عبارت است از «وجدان کار» و «انضباط اجتماعی». این دو شاخص، برای همه ما، در هر جا که هستیم بسیار مهم است. «وجدان کار» یعنی اینکه اگر کاری را به عهده گرفتیم و انجام آن را تعهّد کردیم - چه این کار، برای شخص خودمان یا خانواده خودمان جهت نان درآوردن باشد و چه‌کاری اجتماعی و مردمی و مربوط به دیگران باشد، آن را خوب و کامل و دقیق و تمام انجام دهیم. به تعبیر معروف، برای آن کار، «سنگ تمام بگذاریم». اگر ملتی دارای «وجدان کار» باشد، محصول کار او خوب خواهد شد و وقتی محصول کار نیکو شد، وضع اجتماعی، به‌طورقطع بهبود پیدا خواهد کرد.»
معظم‌له در پیام‌های سال‌های 74 و 75 خود به نحوی اشاره به روند پیشرفت کُند این جریان داشته و از آن ـ پیشرفت کُند ـ شکوه فرمودند و با پیام‌های خود عزم ملت و دولت را جدی‌تر برای دست‌یابی به این آرمان به‌نوعی جهاد فرامی‌خوانند. در پیام نوروزی سال 74 شاهدان بوده‌ایم که رهبر معظم انقلاب این‌گونه به اهمیت عملیاتی کردن و جایگاه این راهبردها پرداخته و می‌فرمایند: «امسال هم می‌خواهم دو توصیه بکنم؛ یک توصیه این است که آن دو شعار ـ شعارهای سال 73 ـ را زنده نگه‌داریم«...
مقام معظم رهبری در ادامه پیام‌های این دو سال که از مؤثرترین سال‌های آمادگی ملت شریف ایران برای ورود به دنیای اقتصاد اسلامی بود، برای نمونه تأکید بر محور «انضباط اقتصادی و مالی» با فنی متفاوت که می‌توان آن ـ فن ـ را در این جمله معظم له که فرمودند: «انضباط اقتصادی و مالی یعنی مقابله با ریخت‌وپاش، زیاده‌روی و اسراف؛ ریخت‌وپاش مالی و زیاده‌روی در خرج کردن و زیاده‌روی در مصرف، به‌هیچ‌وجه صفت خوبی نیست. نه اسمش جود و سخت است و نه کرم و بزرگ‌منشی است. فقط اسمش «بی‌انضباطی اقتصادی و مالی» است.» ـ جستجو کرد ـ و به‌وضوح به آن پی برد.
پیام‌های نوروزی سال‌های 75 تا 77 فضای متفاوتی از گفتمان را برای ما ترسیم می‌کند که می‌تواند معیار مناسبی برای تشخیص میزان عملکرد دولت وقت در تعقیب این اهداف کلان باشد. در این پیام‌ها رهبر معظم انقلاب فرمودند: «اگر بخواهیم با اسراف مبارزه کنیم، باید برای این کار برنامه‌ریزی انجام گیرد و آن را مسؤولان دولتی انجام دهند؛ بنابراین، توصیه اوّل من، مبارزه با اسراف و زیاده‌روی و نابود کردن اموال عمومی و اموال شخصی است؛ چون اموال شخصی هم به نحوی به اموال عمومی برمی‌گردد.»
در پیام سال 76 رهبر معظم انقلاب این موضوع شدت بیشتری گرفته و حفظ نام سال بر مدار دو سال قبل ادامه می‌یابد. چنان که شاهد بوده‌ایم معظم له در این پیام ـ سال 76 ـ فرمودند: «من می‌خواهم به مردم عزیزمان عرض کنم که امسال همه سعی کنند اسراف را کنار بگذارند. متأسفانه در زندگی‌های ما اسراف وجود دارد. اسراف یعنی تضییع نعمت الهی؛ یعنی نشناختن قدر نعمت الهی. البته بیشتر، مخاطب ما در این سخن، افراد متمکّن‌اند. افرادی که تهیدست یا متوسّط‌اند، به نظر می‌رسد که کمتر اسراف می‌کنند.»
تأکید بر الگوی صرفه‌جویی موضوعی است که معظم له سال 77 را به تعقیب و دست‌یابی به این هدف اختصاص داده می‌شود و نام رسمی این سال نیز از سال‌های قبل تغییر ظاهر نداده و چند جمله از این پیام خط قرمز این پیام را مشخص می‌کند. حضرت آیت‌الله خامنه‌ای در این پیام رسماً فرمودند: «امسال توصیه مهم من عبارت است از صرفه‌جویی. دولت هم باید صرفه‌جویی کند؛ ملت هم باید صرفه‌جویی کند. دولت، علاوه بر صرفه‌جویی بایستی راههای صرفه‌جویی را هم به مردم تعلیم دهد. تا وقت نگذشته است - تا ماه‌های اوّل سال، سپری نشده است - بایستی فهرستی از انواع صرفه‌جویی‌هایی را که مردم می‌توانند بکنند - در آب، نان، بنزین و در مصارف گوناگون و همه‌چیزهایی که برای صرف آن‌ها مجبوریم از سرمایه‌های کشور و نفت مصرف کنیم - و راههای صرفه‌جویی در آن‌ها را به مردم تعلیم و نشان دهند؛ مردم هم جداً سعی کنند که صرفه‌جویی نمایند.»
در دومین گام از مراحل تبیین اقتصاد اسلامی رهبر معظم انقلاب در سال 78 بر اساس شرایط سیاسی و اجتماعی توجه ملت شریف ایران را به دلایل خاص فرهنگی، سیاسی و اجتماعی به بزرگان جهان اسلام اختصاص داده است؛ به نحوی‌که سال‌های 78 و 79 به ترتیب به سال امام خمینی(ره)، سال امام امیرمؤمنان(ع) علی بن ابی‌طالب(ع) اختصاص یافته است که تجربه تاریخ ما در این دو سال نشان از این بود که ضمن حفظ مشی اصلی رهبر معظم انقلاب، ملت ایران و جهان اسلام را به موضوعات و معادلات پیچیده سیاسی متوجه ساخته که در بین نخبگان جهان اسلام رهبر معظم انقلاب را به‌عنوان یک رهبر حقیقی و با درایت و تنها علم برافراشته شده در مقابل امپراتوری‌های سلطه، قابل تکیه و اعتماد معرفی کرد.
باید توجه داشت که این سال‌ها همانند جورچین با یک‌دیگر مرتبط هستند. باید توجه داشت این گفتمان ـ اقتصاد جهان اسلام ـ از سوی رهبر معظم انقلاب در فاز چهارم بُعد جدی‌تری به خود گرفته و مبانی اقتصادی برگرفته از مفاهیم بلند اسلامی را با واژه‌های متفاوت بیان فرموده است. اگر در نظام جمهوری اسلامی از اقتصاد صحبت می‌شود باید در نظر داشت آموزه‌های دینی را عجین کرده‌اند با باورهای یک ایرانی که اقتصاد مقاومتی از درون آن بیرون آمده است.
نکته مهم این است که سال جاری از سوی مقام معظم رهبری بدون هیچ ابهامی قید «اقدام و عمل» به‌عنوان مهم‌ترین مشی عملیاتی سیاست‌های ابلاغی سال انتخاب شده است. باید توجه داشت که پاسخ صریح مقام معظم رهبری به اعلام آمادگی مردم در مشهد که فرمودند: «آمادگی تنها کافی نیست، اقدام و عمل لازم است» نشان از آن است که اقدام و عمل خط قرمز مقام معظم رهبری در سال جاری است. مسئولان نمی‌توانند مماشات کنند و دیگر نمی‌توان از طرح‌های بلندمدت سخن گفت و باید در میدان عمل وارد شد. دولت معتقد است که در راستای برنامه اقتصاد مقاومتی برنامه جدی دارد و این برنامه را باید به مرحله ظهور و بروز برساند؛ در غیر این صورت هیچ‌گونه فایده‌ای نخواهد داشت.
باید به این نکته توجه جدی داشت که مقام معظم رهبری معتقدند در اقتصاد مقاومتی از ظرفیت‌های بسیج مردم باید استفاده شود. نکته مهم این است چرا ما در عرصه‌های نوینی همچون نانو، شبیه‌سازی، هسته‌ای و دیگر دانش‌های پیچیده توانستیم موفق باشیم و در مباحثی همچون اقتصاد اسلامی همچنان حرفی برای زدن نداریم. دلیل اصلی این است ما در این عرصه به فرزندان خود بها نداده‌ایم.
در عرصه اقتصاد هم اگر به این فرزندان ملت بها بدهیم، مطمئن باشیم جواب خواهیم گرفت. بر این اساس پیش‌بینی من این است که ما در این عرصه موفق نخواهیم شد که البته امیدوارم که اشتباه کنم. دلیل اصلی من ـ برای بیان این استدلال و پیش‌بینی عدم موفقیت ـ این است که در موضوع هسته‌ای و موضوعات نوین به دانشمندان خود بها نداده‌ایم.
باید در نظر داشت که نقش حوزویان در اقتصاد مقاومتی نقشی تعیین کننده است و طلاب باید مبانی تئوریک اقتصاد مقاومتی را کشف و در اختیار نظام اسلامی قرار دهند. باید به این نکته توجه داشت که ما نباید با پیگیری عجولانه سیاست اقتصاد مقاومتی در دامن اقتصاد لیبرال بیافتیم. پس اگر در اقتصاد مقاومتی از مبانی ناب اسلام بهره‌مند شویم و به درستی از آموزه‌های اسلامی بهره ببریم موفق خواهیم بود.
برای دست‌یابی به اهداف کلان در این عرصه‌ها باید سرمایه‌گذاری‌های جدی کرد؛ یکی از سرمایه‌های فعلی ما این است که خود رهبر معظم انقلاب وارد صحنه شده‌اند؛ همچنان که در هسته‌ای وارد شدند، در عرصه دفاعی وارد شدند و... .
اقتصاد مقاومتی مقوله بسیار متفاوت با اقتصاد ریاضتی است و ـ در ابتدای طرح این راهبردی از سوی مقام معظم رهبری ـ تصور غلطی که برخی در تلاش بودند به جامعه القا شود ـ مقارن بودن زمان ابلاغ این سیاست با جنبش 99 درصدی آمریکا ـ امروز جامعه به این اقتصاد ایمان آورده است.
نکته دوم و اساسی که در راهبردها باید خیلی بر آن تأکید داشت این است که ما در حال حاضر افتتاح مرکز تخصصی اقتصاد با رویکرد اقتصاد اسلامی را باید در درون حوزه علمیه پیگیری کنیم. نکته آخر اینکه باید حوزویان از مسئولان مطالبه کنند، حوزه و مراجع تقلید باید مطالبه کنند و دولت باید در مقابل این مطالبه پاسخ دهند.
همچنین حجت‌الاسلام والمسلمین اکبر دهقان، محقق در زمینه قرآن کریم پاسخ خود به پرسش «اسوه‌ها و راهبردها در اقتصاد مقاومتی مبنی بر راهبردها و اسوه‌های اسلامی ـ ایرانی چیست؟» را این‌گونه گفت: باید دقت داشت که برای تحقق اهداف سیاست اقتصاد مقاومتی چند موضوع مهم را باید عموم مردم رعایت کنند.
نخست، عامه مخاطبان اقتصاد مقاومتی اقدام و عمل باید انفاق و کمک به محرومین اولین را در سبک زندگی خود نهادینه کنند؛ چرا که قرآن کریم می‌فرماید: «وَ أَنْفِقُوا فی سَبیلِ اللَّهِ وَ لا تُلْقُوا بِأَیدیکُمْ إِلَی التَّهْلُکَةِ وَ أَحْسِنُوا إِنَّ اللَّهَ یحِبُّ الْمُحْسِنینَ؛ ـ ترجمه ـ و در راه خدا انفاق کنید و ـ به‌واسطه ترک انفاق در راه جهاد، یا صرف آن در غیر راه خدا ـ خود را به دست خود به هلاکت نیفکنید و نیکی کنید که بی‌تردید خداوند نیکوکاران را دوست دارد.»
باید توجه داشت از اموری که در طول تاریخ زمینه اجرای عدالت را در جوامع فراهم کرده است ـ انفاق ثروتمندان از محل اموال خودشان ـ انفاق در حقیقت موجب بقای اقتصاد ثروتمندان در طول تاریخ بوده است. باید رسانه ملی در تبیین اهداف این سیاست مبین به عموم مردم آموزش دهد که هر فرد به هر مقداری که می‌تواند در این نهضت شرکت کرده و با بسیج عمومی همراه شود و این نهضت را با مجاهدت خود در تاریخ به یک فرهنگ ماندگار تبدیل کنند.
حضرت فاطمه(س) در ذیل این آیه فرمودند: «بالاخره در جامعه‌ای که انفاق نباشد، محرومین قیام می‌کنند و ثروتمندان را به زیر می‌کشند.» رعایت تقوا و کمک به مستمندان می‌تواند دومین راهبرد جدی همه مسلمانان در این فریضه الهی باشد. آیه 5 سوره بقره می‌فرماید: «أُولئِکَ عَلی هُدی مِنْ رَبِّهِمْ وَ أُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ ـ ترجمه ـ آن‌ها هستند که بر هدایتی ـ فطری و عقلی ـ از سوی خدایشان ـ پیش از هدایت تشریعی قرآن ـ قرار دارند و آن‌هایند که رستگارند ـ و قرآن آن‌ها را به کمالات ورای این امور، هدایت می‌کند و در کسانی که منکر این امورند تأثیری نمی‌گذارد.»
سومین راه‌حل عملی این است که هر یک از مسلمانان را با آثار این نوع اقتصاد آشنا کنیم. چنان چه در آیه مذکور ـ 5 بقره ـ به آن اشاره کردیم. در ذیل سومین اصل معرفی شده باید تولید افزایش پیدا کند و قناعت در مصرف اتفاق بیفتد. امام کاظم(ع) می‌فرمایند: «من اقتصد و قنع بقیت علیه النّعمة و من بذر و اسرف زالت عنه النعمة؛ کسی که اعتدال را رعایت کند و در زندگی قناعت بورزد نعمت بر او باقی می‌ماند کسی که دچار تبذیر و اسراف شود نعمت از او سلب می‌شود.»
خدای متعادل در آیه 27 سوره بنی‌اسرائیل نیز این‌گونه تکلیف مسئله اسراف و تبذیر را روشن می‌سازد: «اسراف مکن و مال خودت را پراکنده مساز، به‌درستی که اسراف‌کنندگان برادران شیاطین هستند و شیطان به پروردگارش سخت ـ منکر ـ و کفران کننده است.» فرهنگ اسلامی زیاده‌روی در مصرف و استفاده از نعمت‌های مادی را از پایین‌ترین مراتب اسراف می‌داند؛ در حالی که دایره این موضوع در اسلام بسیار گسترده است تا جایی که بحث از اسراف در عقاید و اعمال نیز به میان می‌آید.
احادیث و اخبار در نکوهش اسراف از ائمه اطهار(ع) شیعه بسیار نقل شده و به جرأت می‌توان گفت: در هیچ مذهب دیگری به این اندازه درباره مسأله میانه‌روی و اعتدال در مصرف تأکید نشده است. نگاهی به روایات زیر این مسأله را بیشتر آشکار می‌سازد. امام کاظم(ع) در وصیت‌نامه‌ای به هشام می‌فرماید: «یکی از لشکریان عقل میانه‌روی و از لشکریان جهل زیاده‌روی است.» یا امیرمؤمنان(ع) فرمودند: «زیاده‌روی و اسراف مکن، زیرا بخشش اسراف‌کار موردستایش نیست و تنگدستی او هم مورد ترحم واقع نمی‌شود.»
حجت‌الاسلام مهدی ابوطالبی، عضو شورای علمی گروه تاریخ اندیشه معاصر مؤسسه امام خمینی(ره) در پاسخ پرسش «اسوه‌ها و راهبردها در اقتصاد مقاومتی مبنی بر راهبردها و اسوه‌های اسلامی ـ ایرانی نیز تصریح کرد: یکی از مصادیق خاص اقتصاد مقاومتی در تاریخ معاصر، شرکت اسلامیه شرکتی سهامی عام و یکی از نخستین و مهم‌ترین کارخانه‌هایی بود که در دوران قاجار با هدف تأمین منسوجات مورد نیاز مردم ایران و مقابله با وابستگی به خارج، با تلاش و حمایت اغلب بازرگانان و علمای اصفهان، کاشان و شیراز به‌ویژه آیت‌الله آقا نجفی و آقا نورالله نجفی اصفهانی در فروردین 1278 شمسی تأسیس شد.
شرکت اسلامیه به سرعت با استقبال گسترده مردم در خرید سهام و همچنین محصولات خود مواجه شد و به تدریج شعبه‌هایی در بسیاری شهرها و همین‌طور در خارج از ایران ایجاد کرد. علما که خود در راه‌اندازی و تدوین اساسنامه آن حضور داشتند، در ادامه به تلاش جدی برای تحریم کالاهای ساخت خارج و استفاده از کالاهای ایرانی پرداختند.
یکی دیگر از موارد تلاش‌های علما و مفاخر ایران اسلامی برای تقویت تولیدات داخلی و نفی استفاده از اجناس خارجی، عهدنامه سیزده تن از علمای اصفهان است که در بخش‌هایی از آن آمده است: «این خدام شریعت مطهره با همراهی جناب رکن الملک، متعهد و ملتزم شرعی شده‌ایم که: نخست، قبالجات و احکام شرعیه از شنبه به بعد روی کاغذ ایرانی بدون آهار نوشته شود. اگر بر کاغذهای دیگر بنویسند، مهر ننموده و اعتراف نمی‌نویسی. دوم، کفن اموات اگر غیر از کرباس و پارچه اردستانی یا دیگر پارچه‌های غیر ایرانی باشد، متعهد شده‌ایم بر آن میت، ما نماز نخوانیم. سوم، حرام نمی‌دانیم لباس‌های غیر ایرانی را، اما ما ملتزم شده‌ایم حتی‌المقدور بعد از این تاریخ لباس خود را از منسوج ایرانی بنماییم.»
موسسان اهداف شرکت را در اساسنامه آن این‌گونه تبیین کردند: «دسترسی به سود بیشتر اقتصادی از طریق راه‌اندازی شرکت، خروج از ذلت احتیاج به امت خارجی، تثبیت و تقویت هرچه بیشتر تجارت داخلی در برابر تجارت خارجه، جلوگیری از خروج ثروت داخلی به خارج از کشور در مقابل ورود کالاهای مصرفی، جلوگیری از مهاجرت نسل‌های آینده به خارج از کشور برای مزدوری و کارگری نزد بیگانگان و ایجاد اشتغال برای جوانان ایرانی، تسهیل در امر معیشت مردم به علت ارزان‌تر بودن منسوجات و مأکولات داخلی نسبت نوع خارجی آن‌ها، ارائه الگویی تجاری برای آینده ملت و دولت، ایجاد یک شرکت برای حمایت از مشاغل داخلی، نظام بخشیدن به رشته گسیخته تجارت داخلی ایران، آبادی وطن و شکوفایی و رونق صنایع، رهایی از مصرف‌گرایی و استفاده از کالاهای خارجی، ایجاد راههای شوسه و آهن برای سهولت در حمل‌ونقل و جلوگیری از احتکار و بازار سیاه.»
باید توجه داشت درون‌زا بودن اقتصادی یکی از اهداف مهم این شرکت بود. حتی در لندن، مسکو، هند و لیبی اقدام به ایجاد شعبه شد که نشان از نتیجه اعتماد به نیروی درون است. شعار علما در این دوره این بود: در اواخر دوره قاجاریه لباس ذلت را درآوردیم و لباس افتخار را پوشیدیم؛ بنابراین این شرکت با توجه به اینکه حکومت هیچ‌گونه همراهی با آنان انجام نداد، به دلیل همت تجار که سرمایه‌گذاری و اعتماد به نیروی درون داشتند، حمایت معنوی علما و حمایت مردمی از منسوجات این شرکت مثلث موفقیت این شرکت به‌حساب می‌آید./837/503/ر
ارسال نظرات