باید از برداشت سلیقه ای در حوزه علوم انسانی پرهیز کرد/ نقش متفکران اسلامی در رشد علوم

به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، مراسم اختتامیه گفتمان نخبگان علوم انسانی ظهر امروز در مرکز همایش های غدیر دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم برگزار شد.

علی لاریجانی در این مراسم با اشاره به ضرورت پرسشگری و جدا شدن از بحث های یک طرفه در تولید علم، اظهار داشت: یکی از مزیت های این دوره همین بود که مباحث به صرف تدریس در کلاس اکتفا نمی شد و در کارگاه هایی نقد و بررسی می شد و در اصل تکوین علم نیز این گونه بوده است؛ سقراط و افلاطون روش گفت‌وگویی داشتند، بحثی را مطرح می کردند و نظر خواهی می کردند و گاهی هم مباحث را ناتمام رها می کردند و این گونه نبود که فقط یک عده ای بنشینند و درس را بشنوند.

مباحثه در حوزه علمیه راهی به سوی تولید علم

رییس مجلس شورای اسلامی افزود: این طریقه مثبت از گذشته در حوزه علمیه نیز وجود داشته است به این صورت که همیشه مباحثه مطالب در کنار درس استاد قرار دارد، دور هم می نشینند و درمود یک مطلب علمی تدریس شده حرف می زنند؛ اگر ما پرسشگر نباشیم نمی توانیم در تولید علم گام برداریم.

وی با بیان این که در مجموعه های علمی دنیا نظامی که همبستگی ایجاد کند وجود ندارد، ابراز داشت: از آن جایی که علوم تخصصی شده است و هر کس در مسیری گام برمی دارد و سؤالاتی را پیش روی خود می بیند نمی تواند با علوم دیگر ارتباط برقرار کند و همانند گذشته نیست که افرادی حکیم بودند و همه علوم را می دانستند و می توانست آن ها در نظامی جمع کند؛ پیوندهای بین علوم که امروز از سوی عده ای مطرح می شود بیشتر برداشت های خودمان است که خیلی از جاها با تناقضاتی روبه رو می شود.

یونان مبدع علوم نیست

لاریجانی عنوان داشت: ما در موضوع تکوین علم سه دوره داریم؛ نخست دوران یونان باستان است که معروف است تاریخ علم از غرب و یونان آغاز شد و عده ای در یونان بودند که در مورد فلسفه، اخلاق و سیاست بحث هایی را داشتند؛ اما باید دانست این یونان بدون ارتباط با جاهای دیگر نمی توانست پیشرفت داشته باشد، چنانچه کاوش های جدید نیز نشان می دهد که علمای یونان در همه زمینه ها ارتباطی با شرق و غرب داشتند و بدون توجه به دیگران نمی تواستند نظریه ای را ارائه کنند.

رییس مجلس شورای اسلامی تأکید کرد: از تحقیق و بررسی های به دست آمده روشن شد که بسیاری از تجار همدان در ارتباطاتی که با یونان داشتند اطلاعاتی علمی را به آن جا می بردند و این امری طبیعی بود، بنابراین یونان مبدع علوم نیست و همیشه رفت و آمدهایی بین شرق و غرب عالم بوده است؛ دوره دوم قرون وسطی است که از قرن ششم میلادی آغاز شده و همزمان با ظهور اسلام است.

نقش اسلام در رشد علوم

وی با تأکید بر این که در قرون وسطی، اسلام نقش بسزایی در تولید علم داشته است، یادآور شد: اگوست کنت می گوید ما در قرن هشتم در اروپا به اندازه انگشتان دست فردی پیدا نکردیم که دانشگاهی تأسیس کنیم و در همان زمان در اسلام گفت‌وگو های علمی مطرح بود؛ ما اوج مباحث علمی را در دوران امام صادق(ع) می بینیم تا سال هزار میلادی که مقارن با ظهور افرادی همچون ابن سینا، ابوریحان بیرونی و ابن هیثم است.

لاریجانی ادامه داد: متفکران عالم اسلام در آن دوران حرف های فوق العاده ای می زدند که در غرب اصلا چنین چیزی نبود و تا قرن 15 میلادی دانشمندانی هم که در اروپا ظهور کردند بیشتر متأثر از ابن سینا بودند، بنابراین رفت و آمد در قرون وسطی متأثر از اسلام بوده است.

وی تصریح کرد: به گفته یکی از دانشمندان غربی «اصلا شیوه های صبورانه و پژوهش های علمی با یونان نمی ساخت و تمدن اسلامی سهم بسزایی در علم دارد» و فرد دیگری می گوید «علم جدید عظیم ترین رهاورد اسلام است» و همچنین بنابرگفته دانشمند غربی دیگری روحیه  تجربه گرایی یکی از دستاوردهای مسلمان ها بود، چرا که اصلا روش تجربی در دنیا بی فروغ بود، بنابراین تولید و پیشرفت علم پیش از قرن 12 میلادی بدون اسلام ممکن نبود.

رییس مجلس شورای اسلامی با بیان این که همیشه اسلام در اوج مباحث علمی نبوده است، ابراز کرد: البته ما در دوران هایی دچار کسالت علمی شدیم؛ تاخت و تازها به مناطق اسلامی، از بین رفتن کتاب ها و دانشگاه ها، درگیری های داخلی و تعارضات فکری اهل حدیث  متعصب و بعد درگیری های اشاعره و معتزله مشکلاتی را پیش رو قرار داد به گونه ای که بیشتر مباحث علمی تقلیدی شد و تا قاجاریه و پهلویه ادامه داشت در حالی که تقلید فقط در فهم احکام دین جایز است؛ در دوره بعد یعنی دوره جدید از قرن شانزدهم که همان رنسانس نام گرفته است، علم در شرایط ویژه ای رشد می کند.

آیا رشد علم مبتنی بر دموکراسی است

وی با اشاره به دوره سوم تحول علوم افزود: برخی قائل هستند که علم برای رشد باید دموکراتیک باشد درحالی که یونان هیچگاه این گونه نبوده است و امپراتوری روم نیز تنها در حقوق و ساختار حکومت کار می کرد و به دموکراسی کاری نداشت و ظهور علم در ژاپن نیز که عقاید خود را دارند ربطی به دموکراسی ندارد و حتی در شوری سابق پیشرفت های علمی زیادی داشتند ولی دموکراسی نداشتند؛ البته در این که دموکراسی کمک کننده است شکی نیست بله باید بین نخبگان آزاد اندیشی علمی باشد ولی به تنهایی کافی نیست.

لاریجانی با تأکید بر این که نمی توان گفت دایره علم و دین جدا است، عنوان کرد: در دوره جدید علم از طریق علما به وجود آمد همانند نیوتون که خدا شناس بود و یا انیشتین که به خدا قائل بود و در سخنان خود گفته است که «در دنیا رمز و رازهایی وجود دارد و همین رمزها دین را به وجود می آورد»، بنابراین او فهمیده عالم رمز و رازی دارد و دانشمند دیگری در بیان این که چرا چین از صدور علم محروم بود، غیاب خدای غیور و قانون گذار را علت آن برمی شمرد.

رییس مجلس شورای اسلامی تأکید کرد: ما در تاریخ علم رویگردانی از خدا را نمی بینیم همچنانکه علم در یونان متأثر از فقه الهی بود و همچنین در قرون وسطی و دوره علوم جدید بسیاری دغدغه دین داشتند، بنابراین اگر بگوییم کل علوم جدید بر بی دینی مبتنی هست این حرف اشتباهی است.

وی با بیان این که علوم انسانی متأثر از نگرش های ما به آدم، عالم و فرهنگ ها است، ابراز داشت:  انتظار ما از علوم انسانی چیست؟ آیا علوم انسانی جاودانه می خواهیم؟ جامعه شناسی اسلامی و اقتصاد اسلامی جاوید؟ چنین ادعایی نمی توانیم بکنیم چون دین و علوم تفاوت دارند دین برای رستگاری و سعادت انسان است و بسیاری از کاوش های نظری در حوزه دین نیست ولی می توان از دین استفاده کرد، چراکه کاوش های علمی با دین ساحت های دیگری را نشان می دهد نه این که دین، علوم انسانی را به وجود بیاورد.

اصول متعارف و موضوعه علوم

لاریجانی تصریح کرد: همه علوم اعم از علوم انسانی و ریاضی و غیر آن اصول متعارف و موضوعه دارند و در یک چارچوب حرکت می کنند؛ حال آیا این که ما می توانیم به یک نظام برسیم که همه حقایق را در چارچوب دین جواب دهیم و آن را جاودانه کنیم؟ این ادعایی درست نیست، بلکه انتظار ما باید متواضعانه باشد؛ ما حتما تحقیقاتی لازم داریم که باید در پناه دین باشد و همچنین هدف گیری های فرد دین دار عالم می تواند با بی دین متفاوت باشد و از طرفی تأثیر فرهنگ ها نیز مسأله ای قابل قبول است.

وی با بیان این که باید از برداشت های سلیقه ای پرهیز کنیم، خاطرنشان کرد: نمی توان گفت خاستگاه علم همیشه از دایره دین جدا بوده در حالی که تاریخ نشان می دهد همیشه عالمانی دین دار در تولید علم نقش بسزایی داشته اند، هرچند ما در اسلام چند قرنی عقب افتاده ایم.

رییس مجلس شورای اسلامی تصریح کرد: اصول موضوعه در علوم انسانی از ابتدا شکل نمی گیرد بلکه ما با کاوش های زیاد می توانیم به آن می رسیم که با نظام های جدید روبه رو می شویم و باید با آنها متواضعانه برخورد کنیم، تأملات نظری را شکل بدهیم ولی بدانیم آن ها مسائلی جاودانه نیست و فقط امور وحیانی جاودانه هستند./1330/پ201/ج1