تأملی در گزاره های معرفتی دعای عرفه از دیدگاه آیت الله مکارم
به گزارش خبرگزاری رسا، روز نهم ذى الحجه روز عرفه است كه روزى بسيار بافضيلت است و حاجيان آن روز را در صحراى عرفات به ياد خدا هستند[1]، نهم ذى الحجه روز پر مشغله حجاج و مملو از ذكر خداست.[2] آن روز كه حجاج در صحراى عرفات حال عجيبى دارند، مخصوصاً آن هنگام كه دعاى عالية المضامين عرفه قرائت مى شود. دعايى كه بدون شك از والاترين دعاهاست. در آن صحرا و آن ساعات، به اهل معرفت شور و حالى مى دهد كه قابل توصيف نيست، شور و حالى كه در غير آن مكان حاصل نمى شود.[3] زیرا در معنی واژه عرف آمده است که بوی خوش را گویند و از این رو عرفات را به این نام می‌خوانند که به دلیل دعاهای زیادی است که در آن مکان مقدس صورت می گیرد لذا بوی خوشی از نظر معنوی دارد، ضمن این‌که گروهی بر این عقیده هستند که مردم در هنگام دعا به گناهان خود اعتراف می‌کنند و طلب آمرزش دارند به همین دلیل آنجا را عرفات نامیده‌اند اینگونه است که توبه در عرفات و در روز عرفه اهمیت فراوانی دارد.[4]
بنابراین در اين روز، به ويژه براى كسانى كه در سرزمين پرخاطره و انسان ساز «عرفات» باشند و در مناسك حج شركت داشته باشند، سعادت مضاعف خواهد بود؛ آنان كه در لباس سفيد احرام، با قلبى مملو از عشق خداوند، دعاى عرفه امام حسين عليه السلام را در سرزمين عرفات زمزمه مى كنند، از اين زلال معرفت ناب، بيش از ديگران سيراب مى شوند.[5]
دعای عرفه؛ مهمترین شاخصۀ معرفتی روز عرفه
بی شک شیعیان بیشترین حجم دعا را در میان پیروان سایر مذاهب و ادیان دارند،[6]به نحوی که يكى از مزاياى مهم مكتب اهل بيت عليهم السلام دعاهاى بسيار عالى، روح پرور، پرمحتوا و آموزنده اى است كه از آن امامان بزرگوار به يادگار مانده، بعضى از آنها شبيه اعجاز است؛ دعاهايى همچون دعاى كميل، صباح، ندبه، ابوحمزه و دعاى عرفه . راستى چنين است؛ مانند اين دعاها را در هيچ جا و نزد هيچ گروهى نمى توان يافت.[7] این امر را می‌توان جزو نشانه‌های حقانیت اهل‌بیت عصمت و طهارت به شمار آورد.[8]
اين دعاها كه منبع الهام بخش معارف غنى اسلام است، راه و رسم خودسازى و «سير و سلوك الى الله» را به ما مى آموزد و چون روى سخن در آنها با خدا است، چنان اوج مى گيرد كه از قله افكار آدميان فراتر مى رود.[9]
از این رو در روز عرفه، مخصوصا دعاً براى مؤمنان و دوستان بسيار سفارش شده است. چه آنان كه زنده اند و چه كسانى كه از دنيا رفته اند.[10]
مرحوم «علامه مجلسى» در این زمینه مى گويد: روز عرفه از اعياد بزرگ اسلامى است و كسى كه بتواند اين روز را در «عرفات» باشد، توفيق بزرگى دارد. اين روز اعمال و دعاهاى فراوانى دارد و بهترين عمل در اين روز، دعا است.[11] ،[12]
هم چنین از ابراهيم بن هاشم كه از بزرگان شيعه است چنين نقل شده كه: «عبد الله بن جندب» را در سرزمين عرفات ديدم كه در روز عرفه، غرق در دعا و راز و نياز بود. دست هاى خود را به سوى آسمان بلند كرده بود و اشك از چشمانش سرازير بود، و فراوان گريه مى كرد؛ در پايان نزد او رفتم و گفتم:[13] وقوف و عبادت هيچ كس را مثل تو نديدم. گفت به خدا سوگند! فقط براى برادران مؤمن دعا كردم، زيرا از امام موسى كاظم عليه السلام شنيدم كه فرمود: هر كس براى برادران مؤمن خود دعا كند، از عرش ندا مى رسد كه صدهزار برابر آن براى خود تو خواهد بود، و من نخواستم از صد هزار برابر دعاى فرشتگان كه يقينا مستجاب است، دست بردارم! و براى خودم دعا كنم كه نمى دانم مستجاب خواهد شد يا خير!.[14]،[15]
ضرورت تأمل و تفکر در دعای عرفه
باید اذعان نمود بخش مهمى از تعليمات دينى در دعاهاى پيغمبر اكرم صلى الله عليه و اله و امامان معصوم عليهم السلام نهفته شده است. قرائت اين دعاها علاوه بر اينكه انسان را به جوار[16] قرب خدا نزديك و از شيطان و وسوسه هايش دور مى كند و روح را لطافت خاصى مى بخشد، اثر عميقى در تقويت پايه هاى ايمان و تهذيب نفوس و پرورش اخلاق فاضله دارد.[17]
از آنجا كه اين دعاها از روح بلند معصوم سرچشمه گرفته همه آنها در يك سطح عالى است و با قرائت آگاهانه آن انسان به اوج معرفت و كرامت انسانى نزديك مى شود.[18]
هرگاه اين دعاها گردآورى شودگنجينه گرانبهايى از معارف دينى و دروس اخلاقى و آيين سير و سلوك الى الله تشكيل مى دهند.[19]
بدین ترتیب محتواى دعاها سازنده وسبب تهذيب نفوس وتكامل ارواح وفاصله گرفتن دعا كننده از رذايل اخلاقى مى‌گردد.[20] به تعبير ديگر، همه دعاها داراى پيام‌هاى مفيد وسازنده‌اند؛ همچون دعای عرفه که دعایی پرمحتوا و پرمعنی است و همگان باید این دعا را خوانده و در محتوای آن دقت می‌کنند.[21]
به راستی چه كسى است كه دعاى عرفه را مى‌خواند ومراحل معرفة الله را نمى‌فهمد وبا دريايى از صفات جمال وجلال خدا ومعارف والاى مذهب آشنا نمى‌شود؟ البته اين اثر در صورتى است كه فرد در مفهوم دعا بينديشد وروى جمله‌جمله آن دقت كند. [22]
در ضمن، دعاها سطح فكر انسان را بالا مى‌برند وبه او مى‌آموزند كه از خداوند چه چيزهايى تقاضا وتمنا كند. اين مطلب هنگامى به‌وضوح براى انسان ثابت مى‌شود كه دعاهاى مأثوره اى همچون دعای عرفه ودعاهاى معروف ديگر را مورد توجه قرار دهد.[23]
بنابراین دعای عرفه امام حسين عليه السلام و دیگر دعاهای ارزشمندی كه از امامان معصوم عليهم السلام رسيده است، هريك شاهد گوياى ديگرى براين مدعاست و اى كاش پيروان مكتب اهل بيت عليهم السلام كه در اين قسمت بر همه مذاهب اسلامى پيشى گرفته اند، جوانان خود را ملزم به حفظ بخشهايى از اين دعاها مى كردند (همراه با فهم معانى آنها) تا آنان را در برابر هجوم امواج گناه كه مخصوصاً در عصر ما بيداد مى كند حفظ نمايد.[24]
مناجات امام حسین در روز عرفه ؛ نشانه ای از عشق حقیقی به کمال مطلق
بی شک در عشق هاى حقيقى و مقدس، روح انسان صفا و نورانيت فوق العاده اى پيدا مى كند و همه چيز را جز معشوق حقيقى كه مظهر كمال مطلق است به فراموشى مى سپارد و تحمل تمام شدايد را براى رسيدن به وصال او و برخوردار شدن از جذبه هاى عنايت و لطفش آسان مى شمرد و هنگامى كه «در بيابان به شوق كعبه قدم مى گذارد، از سرزنش هاى خار مغيلان غمى به دل راه نمى دهد».[25]
عشق به خدا و اولياء الله و همچنين عشق به ارزش هاى والا، يا به تعبير ديگر؛محبت و علاقه شديد و سوزان به اين امور، همواره چراغ راه اولياء الله و شهيدان پاك باخته و عارفان دل سوخته و عالمانى كه آثار علمى بزرگى از خود نشان داده اند، بوده است و در يك كلمه، راههاى پرپيچ و خم تكامل را، بدون مركب عشق نمى توان پيمود[26]؛ لذا راز و نياز امام حسين عليه السلام در روز عرفه در بيابان عرفات از جمله آثار گرانبهايى است از اين عشق مقدس.[27]
دعای عرفه؛ تقویت معرفت الهی در قالب خداشناسی
گفتنی است روز عرفه، براى تقويت معرفت الهى، و رابطه عميق تر با حضرت حق و شناخت صفات جمال و جلال پروردگار، بسيار مناسب و مغتنم است.[28] لذا با وجود دعاى عرفه که سرشار از عرفان خالص اسلامى و معرفة الله است و تعليمات ديگرى از اين قبيل، نوبتى به تعليمات انحرافى صوفيان نمى رسد، از این رو تصوف در ميان شيعيان بسيار كم رونق است .[29]
بنابراین می توان گفت روز عرفه، روز شناسایی و شناخت پروردگار است؛ روزی که برادران و خواهران در سرزمین عرفات حضور داشته و بعدازظهر مراسم وقوف به عرفات را انجام و دعای عرفه امام حسین(ع) را زمزمه می‌کنند.[30]
تجلی رحمت واسعۀ خداوند؛ در مضامین عالیۀ دعای عرفه
باید دانست دعا سبب مزيد لطف و رحمت خداست.[31] بدین نحو که دعا كردن به درگاه خدا، از دو سو، مقرون به رحمت الهى است: از يك سو، توفيق الهى براى دعا كردن، و از سوى ديگر استجابت دعا از جانب خداوند.[32]زیرا اساس كار خداوند بر رحمت است و مجازات جنبه استثنائى دارد[33]و از پرتو دعا رحمت الهى بر دل و جان انسانها نازل مى شود، آن گونه كه آن را احساس كنند.[34]
اینگونه است که در دعاى عرفۀ امام حسين (ع) مى خوانيم:«يا رحمان الدنيا و الاخرة و رحيمهما؛ اى خدايى كه رحمان دنيا و آخرت تويى و رحيم دنيا و آخرت نيز تويى!».[35]
در تبیین این فراز از دعای عرفه باید گفت؛ خداوند داراى دو رحمت است: «رحمت عام» و «رحمت خاص»، نام «رحمن » اشاره به «رحمت عام» اوست[36] رحمت واسعه خداوند که دوست و دشمن و همه موجودات را شامل مى شود[37] ، و نام «رحيم » اشاره به «رحمت خاص» اوست كه مخصوص اهل ايمان و طاعت است. [38]
از این رو در این فراز از دعای عرفه روى رحمت عامه او كه همه خلايق را شامل مى شود «رحمن » و رحمت خاصه اش كه ويژه مؤمنان است «رحيم » تكيه شده، تا به انسان اميد بخشد. و او را در راه طولانى تكامل و سير الى الله كه در پيش دارد يارى دهد.[39]
لذا حقيقتاً انسان از اين رحمت گسترده اسلامى لذت مى برد، و از اين كه این دعاهاى مأثوره جهانگير و عام است و شامل تمام انسانهاى نيازمند دعا، با هر نوع گرايش فكرى مى گردد، خوشوقت مى شود.[40]
بنابراین باید گفت آيا اين دعاهاى جالب و عام و فراگير، نشانه رحمت و عطوفت اسلامى نيست؟! آيا هيچ انسان بى غرض و با انصافى به خود اجازه مى دهد كه چنين آيينى را آئين خشونت معرفى كند!.[41]
دعای عرفه؛ تجلی خداگرایی و نفی اومانیسم
لازم به ذکر است در ديدگاه سكولاريزم ، انسان محور همه اشيا و خالق همه ارزشها و ملاك تشخيص خير و شر است.[42] در حقيقت ره آورد اومانيسم و انسان محورى با تكيه بر عمل و تجربه گرايى و بى نيازى از وحى، آن گاه كه بشر بخواهد در زمين خدايى كند نتايج و پیامدهایی وحشتناك به همراه خواهد داشت.[43]
حال آنکه در آموزه های اسلامی، ذات پاك خداوند كه كمال مطلق و مطلق كمال است، و جامع جميع صفات جمال و جلال مى باشد، محور اصلى شمرده مى شود، و هر انسانى مى كوشد خود را به آن كمال مطلق نزديك كند، و پرتوى از اسماء و صفات او را در درون جان خود زنده نمايد؛ روز به روز به او نزديكتر و شبيه تر شود (هر چند ذات پاكش از هرگونه شبيه و مانند واقعى منزه است)؛ و در اين مسير كه به سوى بى نهايت مى رود، هيچ حد و مرزى از كمال را به رسميت نمى شناسد؛ وجود او مملو از عشق به خدا يعنى كمال مطلق مى شود، و انوار ذات و صفات او وجودش را روشن مى سازد، به طورى كه هر لحظه فضيلت و كمال برتر و بالاترى را طالب است.[44]
او معلومات خود را گذشته از عقل و وجدان، از وحى آسمانى مى گيرد و ارزشهاى راستين را از دروغين در پرتو آن جدا مى سازد، و با ايمان و يقين كامل و خالى از هرگونه ترديد و تزلزل در اين راه گام برمى دارد[45]و در یک جمله یعنی دل به خدا بستن و ايمان محكم به او پيدا كردن، سپس تمام زندگى را به رنگ ايمان در آوردن و در محور آن قرار دادن. [46]
لذا امام باقر عليه السلام از امام زين العابدين عليه السلام روايت كرده است كه آن حضرت در روز عرفه جمعى را مشاهده كرد كه دست نياز به سوى مردم دراز كرده و كمك مى خواستند! حضرت فرمود: واى بر شما! آيا از غير خدا در اين روز حاجت مى طلبيد در حالى كه در اين روز اميد مى رود كه فضل خداوند حتى شامل بچه هايى شود كه در شكم مادرانند.[47]،[48]
هم چنین باید به فراز پرمحتواي دعاى معروف امام حسين عليه السلام در روز عرفه اشاره نمود ، آن جا كه عرض مى كند: «الهى انا الفقير غناى، فكيف لا اكون فقيرا فى فقرى، الهى انا الجاهل فى علمى، فكيف لا اكون جهولا فى جهلى؛خداوندا! من در عين بى نيازيم سرتا پا فقر و نيازم، پس چگونه در حالت فقر فقير نباشم؟! خداوندا! من در عين علم و دانش جاهلم پس چگونه در جهلم جاهل و نادان نباشم؟!»[49]
گفتنی است فقر در این فراز به معناى نياز و وابستگى به ذات پاك پروردگار است،[50] یعنی استفاده از استدلال براى مبارزه با انانيت، به اين معنا كه خدا را وجودى نامحدود وازلى وابدى ببيند وخود را وجودى از هر نظر محدود ودر منتهاى عجز وفقر وضعف وسرتاپا نياز، ويقين داشته باشد كه يك لحظه بدون ذات پاك خداوند بقايى نخواهد داشت.[51]
دعای عرفه؛ ندای مسلمانان در نابودی استکبار
بی شک یکی از مهمترین کارکردهای دعا، ايجاد نور اميد در دل انسان ها است. انسان نااميد در دريف مرده ها قرار دارد؛همان گونه كه عامل اصلى پيروزى جنگجويان در ميدان جنگ، اميد و روحيه است. از اين رو، سربازان نااميد اگر پيشرفته ترين سلاح هاى جنگى را نيز داشته باشند، بازنده ميدان جنگ خواهند بود.[52]
لذا دعا در دل انسان نور اميد مى تاباند، انسانى كه اهل دعا و متكى به خداوند است على رغم مشكلات زياد؛ از قبیل دشمنان جسور. ...اگر به درگاه [53]خداوند روى آورد و به او اميد ورزد و با او راز و نياز كند، نور اميد در دلش زنده مى شود و به زندگى اميدوار مى گردد و گويى حيات دوباره اى مى يابد.[54]
از این رو مردم در روز عرفه برای رفع گرفتاری ملت‌های مسلمان دعا کنند[55]، مسلمانان در عرفه، دفع شر استکبار را مسئلت کنند[56] تا آتش‌های جنگ که به دست دشمنان استکباری و مسلمان نماهای نادان و بی‌خبر روشن شده، خاموش شود[57]امیدواریم به برکت این دعاها شر استکبار دفع شود.[58]
سخن آخر
در خاتمه باید گفت بی تردید دعا نقش بسيار مؤثرى در تربيت نفوس انسانى و سوق آنها به مراتب كمال دارد كه شايد بسيارى از دعاكنندگان از آن غافل باشند.[59] با اين كه خداوند به انسان بسيار نزديك است(وَنَحْنُ أَقْرَبُ اِلَيْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَريد)[60] ، ولى آدمى با غفلت و بى توجهى، از او فاصله گرفته و دور مى شود؛ در اين ميان، دعا و ذكر است كه حجاب ميان دعاكننده و خداوند متعال را برطرف مى سازد و انسان، قرب و نزديكى را كاملا احساس مى كند.[61]
از این رو «دعا» همچون باران بهارى است كه سرزمين دلها را سيراب و شكوفه هاى ايمان و اخلاص و عشق و عبوديت را بر شاخسار روح آدمى ظاهر مى سازد!.[62]
«دعا» نسيم روح بخش قدسى است كه همچون دم مسيح، «عظم رميم» را «باذن الله» حيات مى بخشد!.[63]
«دعا» درياى مواجى است كه گوهرهاى فضايل اخلاق را در درون خود پرورش مى دهد!.[64]
به راستی هر نفسى كه با دعا همراه است ممد حيات است و مفرح ذات، و هر دلى كه با نور دعا قرين است، با تقواى الهى همنشين است.[65]
دعاكننده، وصول به مقاصد شخصى خود را از خدا مى طلبد و خداوند تربيت و پرورش روحانى او را از طريق دعا مى خواهد، و بقيه بهانه است! و اینچنین است که مى توان گفت: دعا اكسير اعظم، كيمياى سعادت، آب حيات و روح عبادت است.[66]
با این تفاسیر از یک سو بايد در مورد دعاهاى حضرات معصومين عليهم السلام نظير دعاى عرفه امام حسين عليه السلام، و ساير دعاهاى ارزشمند و داراى مضامين عالى آن بزرگواران، بيشتر مطالعه و تحقيق نموده، و از نحوه دعا كردن آن عزيزان درس عبرت گرفته، و آن را به ديگران انتقال دهيم.[67]
از سوی دیگر وجود روز «عرفه » و خاطره دعاى عجيب و بسيار گرانبهاى امام حسين عليه السلام در عرفات، شكوه و عظمت خاصى به اين ماه بخشيده، و سزاوار است همه مؤمنان (مخصوصا جوانان پاكدل) از فضاى آكنده از معنويت اين ماه غافل نشوند و در خودسازى و تهذيب نفس بكوشند كه به پيشرفت هاى مهمى نائل مى شوند.[68]
پژوهش؛ تهیه و تنظیم؛ معاونت تحریریه خبر پایگاه اطلاع رسانی دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی (دام ظلّه) makarem.ir
[1] كليات مفاتيح نوين ؛ ص835.
[2]سوگندهاى پر بار قرآن ؛ ص159
[3]همان.
[4]بیانات حضرت آیت‌الله العظمی مکارم شیرازی ،درس خارج فقه ، مسجد اعظم قم،1392/7/23.
[5]كليات مفاتيح نوين ؛ ص852.
[6]بیانات حضرت آیت‌الله العظمی مکارم شیرازی ،درس خارج فقه ، مسجد اعظم قم،1392/7/23.
[7]كليات مفاتيح نوين ؛ ص17.
[8]بیانات حضرت آیت‌الله العظمی مکارم شیرازی ،درس خارج فقه ، مسجد اعظم قم،1392/7/23.
[9]كليات مفاتيح نوين ؛ ص17.
[10] زادالمعاد، صفحه 256.
[11] همان.
[12] كليات مفاتيح نوين ؛ ص852
[13]همان.
[14] زاد المعاد، صفحه 330.
[15]كليات مفاتيح نوين، ص: 853.
[16] پيام امام امير المومنين عليه السلام ؛ ج 8 ؛ ص463.
[17] همان؛ص 464.
[18] همان.
[19] همان.
[20]بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛1/7/1394.
[21]همان.
[22]پيام امام امير المومنين عليه السلام ؛ ج 8 ؛ ص464.
[23]همان.
[24]همان.
[25]همان ؛ ج 4 ؛ ص580.
[26]همان؛ ص581.
[27]همان.
[28] كليات مفاتيح نوين ؛ ص852.
[29]جلوه حق بحثى پيرامون( صوفيگرى) در گذشته و حال ؛ ص72.
[30]بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛1/7/1394.
[31]پيام امام امير المومنين عليه السلام ؛ ج 5 ؛ ص597.
[32]كليات مفاتيح نوين ؛ ص22.
[33]برگزيده تفسير نمونه ؛ ج 1 ؛ ص28.
[34]همان ؛ ج 2 ؛ ص249.
[35]تفسير نمونه ؛ ج 1 ؛ ص23.
[36]برگزيده تفسير نمونه ؛ ج 5 ؛ ص47.
[37]مشكات هدايت ؛ ص205 .
[38]برگزيده تفسير نمونه ؛ ج 5 ؛ ص47.
[39]همان ؛ ص152.
[40]آيين رحمت ؛ ص41.
[41]همان.
[42]دائرة المعارف فقه مقارن ؛ ج 1 ؛ ص550.
[43]همان ؛ ج 2 ؛ ص57.
[44]اخلاق در قرآن ؛ ج 1 ؛ ص84.
[45]همان.
[46]تفسير نمونه ؛ ج 20 ؛ ص270.
[47] خصال، جلد 2، صفحه 517، حديث 4.
[48] كليات مفاتيح نوين ؛ ص852.
[49]پيام قرآن ؛ ج 1 ؛ ص116.
[50]پيام امام امير المومنين عليه السلام ؛ ج 14 ؛ ص591.
[51]عرفان اسلامى(شرحى جامع برصحيفه سجاديه)؛ج1؛ص91.
[52]مثالهاى زيباى قرآن ؛ ج 1 ؛ ص277.
[53]همان.
[54]همان؛ ص 278.
[55]بیانات حضرت آیت‌الله العظمی مکارم شیرازی ،درس خارج فقه ، مسجد اعظم قم،12/7/1393.
/1323/د102/ج1