نشست بررسی و نقد کتاب کوفه از پیدایش تا عاشورا برگزار شد

به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، در چهارمین جلسه از سلسله جلسات نقد و معرفی کتب عاشورایی که در پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی قم برگزار می شود کتاب « کوفه از پیدایش تا عاشورا» با حضور حجت الاسلام والمسلمین لک زایی، رییس پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی مورد نقد و بررسی قرار گرفت.

در این جلسه که دبیری علمی آن را حجت الاسلام نورمحمدی بر عهده داشت در ابتدا دکتر نعمت الله صفری مؤلف کتاب کوفه از پیدایش تا عاشورا به ارائه اثر خود و بیان ویژگی های آن پرداخت و در ادامه حجج الاسلام حمیدرضا مطهری، عضو هیأت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی و  محمدرضا بارانی، عضو هیأت علمی دانشگاه الزهرا بخش هایی از کتاب را نقد کردند و سؤالاتی مطرح شد که در انتها مؤلف به آنها پاسخ داد.

حجت الاسلام نورمحمدی، دبیر علمیه همایش در ابتدای همایش با اشاره به سوابق علمی و پژوهشی پژوهشکده تاریخ و سیره اهل بیت علیهم السلام، اظهار داشت: از اساسی ترین مباحث برای تحلیل نهضت امام حسین علیه السلام مبحث شناخت کوفه و ابعاد مختلف آن است که بدون آن امکان تحلیل درست از قیام عاشورا وجود ندارد.

وی با بیان این که پیش از این هم تحقیق های زیادی در این رابطه صورت گرفته است، گفت: این کتاب از جامع ترین کتاب هایی است که در این زمینه نوشته شده است.

حجت الاسلام نورمحمدی با بیان این که این کتاب در جلسات متعددی مورد نقد و تقدیر قرار گزفته است، خاطرنشان کرد: ما در این جلسه با نگاه موشکافانه از حضور دو نفر از اساتید به نام حوزه تاریخ اسلام استفاده می کنیم تا به صورت دقیق و علمی این کتاب را مورد نقد قرار دهیم.

در آغاز بحث نعمت الله صفری، عضو هیأت علمی جامعه المصطفی العالمیه صلی الله علیه و آله و سلم، با تشکر از کسانی که در تألیف این کتاب نقش داشته اند به نوع گزاره های این کتاب اشاره کرد و اظهار داشت: دو نوع مطالعه تاریخ وجود دارد که نوع اول این است که ما در تاریخ گزاره هایی را بدون توجه به زمینه ها و شرایط زمان وقوع آن مطالعه می کنیم ولی گاهی هم هست که تمام شرایط را در نظر می گیریم و با توجه به آنها موضوعی را مطالعه می کنیم که نوع دوم انسان را به واقعیت نزدیک تر می کند.

استاد حوزه و دانشگاه اظهار داشت: مطالعات در رابطه با تاریخ یا میله ای هستند که فقط اصل واقعه مورد مطالعه قرار می گیرد و یا درختی هستند که علاوه بر اصل واقعه تمام ضمایم و ریشه های آن مورد مطالعه واقع می شود و به نظر من مطالعات در رابطه با اهل بیت علیهم السلام باید به صورت درختی باشد تا بتوانیم از آن درس بگیریم.

صفری با بیان این که ما گزاره های زیادی در رابطه با قیام عاشورا و اصحاب و مردم آن زمان داریم، اظهار داشت: ما باید مطالعات درختی و بستر شناسانه داشته باشیم تا بتوانیم به خوبی این قیام را درک کنیم.

وی با بیان این که کوفه از نظر سیاسی به صورت مستقیم مرتبط با سه امام اول ما شیعیان است، یادآور شد: کوفه شهری است که برای اولین بار در اسلام انتقال پایتخت در آن صورت می گیرد و حضرت علی علیه السلام بنا بر مصالحی این کار را انجام می دهند و در ابتدای ورود امام به این شهر مدح های زیادی از این شهر می کند ولی در آخر بالای منبر می فرماید یا اشباه الرجال ولا رجال؛ اگر ما تحولات کوفه را مطالعه نکنیم متوجه این مطلب نمی شویم.

عضو هیأت علمی جامعه المصطفی العالمیه افزود: در زمان امام صادق علیه السلام اوج شوق و محبت اهل بیت علیهم السلام در این شهر است و مدح های زیادی از کوفه شده است و عمده یاران امامان معصوم از امام سجاد تا امام حسن عسکری علیهم السلام و همینطور در زمان غیبت از کوفیان هستند ولی با پدید آمدن بغداد از اهمیت این شهر به تدریج کاسته شد.

وی با بیان این که کوفه باید از ابعاد گوناگون مورد برررسی قرار گیرد، ابراز داشت: در کتاب کوفه از پیدایش تا عاشورا در 8 فصل با تکیه بر قیام امام حسین علیه السلام از سال 17 تا 61 در عرصه های مختلف جغرافیایی، تاریخی، معماری، فرهنگی، جامعه شناختی، قضایی و حکومتی این شهر مورد بررسی قرار گرفته است.

محقق و پژوهشگر حوزه تاریخ با بیان این که بخش اول این کتاب در رابطه با جغرافیا است، گفت: ما متمرکز شدیم بر جمعیت کوفه در زمان قیام که چه تعداد بودند و چه تعداد در لشکر عبید الله قرار داشته اند که به این نتیجه رسیدیم که حدود صد هزار مرد جنگی در کوفه حضور داشته اند که به این نتیجه می رسیم که جمعیت این شهر حدود 400 هزار نفر بوده است.

وی افزود: اگر لشکر عبید الله زیاد را 30 هزار نفر در نظر بگیریم و با توجه به این که در قیام مختار نزدیک به 60 هزار نفر در لشکر مختار حضور داشته اند متوجه می شویم که اکثریت مردم کوفه در لشکر عبید الله حضور نداشته اند و در خانه های خود در غفلت  و یا ترس بوده اند.

صفری به بخش معماری شهر کوفه اشاره کرد و اظهار داشت: حفاری ها و باستان شناسی که از کوفه صورت گرفته است برخی از زوایای مبهم قیام مانند این که چگونه بعد از قیامِ مسلم، بلا فاصله عبید الله در مسجد حضور می یابد که فهمیدیم دارالعماره نزدیک مسجد بوده است و راه مخفی داشته است؛ دیگر این که با بررسی های معماری ثابت شده است که در قیام مسلم حلقه محاصره کامل نبوده و یاران عبید الله از در مخفی به بیرون از قصر راه داشته اند و در بین محاصره کنندگان نفوذ کرده اند.

وی بخش بعدی این کتاب را مردم شناسی عنوان کرد و گفت: ما در این بخش صفات مثبت مردمان کوفه مانند شجاعت، ایمان و علم آنها را بیان کرده ایم که در هر زمانی یک صفت آنها بروز بیشتری داشته است که برای مثال در زمان امام صادق علیه السلام علم و در زمان صدر فتوحات اسلام شجاعت آنها بروز داشته است.

عضو هیأت علمی جامعه المصطفی العالمیه با بیان این که کوفه یک شهر مهاجری بود و اعراب در جریان فتوحات به این شهر مهاجرت کرده بودند به بیان رفتارها و صفات منفی مردم کوفه پرداخت و  ابراز داشت: مردم کوفه بر خلاف مردم شام اطاعت پذیری از حاکم را نداشتند و امام علی علیه السلام به خاطر همین رفتار و خصوصیت  آنها به کوفیان می گوید یک نفر از شامیان به اندازه ده نفر از شما است.

وی به بخش اقتصادی کتاب که در رابطه با تأمین خراج و مالیات کوفه است اشاره کرد و ابراز داشت: در این بخش از دو کلمه عطا و رزق بحث شده است که عطا پول نقدی بوده است که از بیت المال به مردم پرداخت می شده است که مقدار آن متفاوت بوده است و به زنان، مردان و کودکان عطا می دادند و حتی کودک در سنین متفاوت مشمول عطاهای متفاوت بوده اند.

استاد تاریخ حوزه و دانشگاه با بیان این که عطا ابزاری بود در دست حکومت تا بتواند مردم را مطیع فرمان های خود کند، افزود: عبید الله زیاد از همین ابزار برای مقابله با نهضت مسلم استفاده کرد و یزید هم از این ابزار بسیار استفاده می کرد.

وی به مفهوم رزق اشاره کرد و گفت: بخشی از کمک های حکومت به مردم به صورت کالا بوده که سالانه به مردم داده می شده و ما یحتاج مردم را به آنها می دادند.

صفری با اشاره به این که در بخش های بعدی کتاب به مسائل فرهنگی، آداب و رسوم و تغذیه و نظام قضایی و نظام انتظامی پرداخته شده است، خاطرنشان کرد: در بخش قضایی والی کوفه تسلط در شهر و تمام مناطقی که به وسیله کوفه فتح شده بود داشت که آذربایجان، ارمنستان، قزوین، زنجان، تبرستان، ری، کابل، همدان، سیستان، قومس، نهاوند، اصفهان، قم، ماسه وزان و موصل بوده اند که بخش مهمی از ایران، افغانستان، عراق، آذربایجان و ارمنستان را شامل می شده است.

وی به بخش نظام حاکم بر اداره شهر اشاره کرد و گفت: وقتی سعد ابن ابی وقاص وقتی فرمانده فتوحات می شود لشکر خود را به ده قسمت تقسیم می کند و هر عشر از چند قبیله تشکیل می شود؛ سپس عُمَر آن نظام را به هفت قسمت قسمت تقسیم کرد و وقتی حضرت علی علیه السلام به خلافت می رسد همین نظام هفت گانه بوده است و هر سبع یک نماینده داشته است.

عضو هیأت علمی جامعه المصطفی العالمیه با بیان این که وقتی معاویه به حکومت می رسد نظام اسباع را به نظام ارباع تبدیل می کند، اظهار داشت: هدف معاویه از این اقدام سرکوب شیعیان بوده است؛ سِمت دیگری که در کوفه مورد توجه است سمت عریف است که نماینده میان مردم و رییس سُبع بوده است و نماینده کسانی بوده است که درامد آنها بیش از صد هزار دینار بوده است؛ به وسیله همین عرفا ابن زیاد توانست بر مردم مسلط شود و جای تعجب دارد که چرا مسلم از این نظام استفاده نکرد.

وی ابراز داشت: این کتاب به عنوان درآمدی بر این گونه مباحث تلقی می شود و شاید هر کدام از بخش های کتاب به اندازه چند کتاب جای کار دارد و ما تنها نمایی کلی از کوفه را نشان داده ایم.

در ادامه این همایش حجت الاسلام محمدرضا بارانی در نقد از این کتاب با بیان این که دکتر صفری کارهای بدیع و نو آوری های خوبی را به حوزه علمیه داشته اند، اظهار داشت: در رابطه با محسنات این کتاب باید گفت کتاب ایشان از تتبع خوبی از لحاظ منابع و تنوع موضوعات برخوردار است و ساختارش نسبت به کتاب های دیگر بهتر است و از لحاظ مباحث هم جامع تر  است و ارائه خوبی هم  خود آقای دکتر صفری داشته اند.

وی به اشکالات کتاب پرداخت و گفت: از اشکالات شکلی و تایپی که بگذریم برخی از فصل ها نسبت به محتوایی که دارند از حجم زیادی برخوردار است و باید اضافات حذف شود و برخی بخش ها در هم ادغام شود.

حجت الاسلام بارانی با بیان این که نحوه ورود به بحث ایراداتی دارد گفت: محتوایی که در آغاز ادعا شده است با آن چیزی که در کتاب وجود دارد متفاوت است و انگونه که در مقدمه ذکر شده است همه مطالب دسته بندی نشده است و در محتوا باید مشکلات آن برطرف شود.

وی افزود: تحقیق و نظم مطابق با موضوع در رابطه با کتاب های دیگر مطرح نشده است و تحلیلی نقادانه متناسب با موضوع بیان نشده است که با توجه به این که تمام کتاب هایی که در ین زمینه کار کرده اند را نام برده اند ولی تحلیل موضوع و نقد صورت نگرفته است.

عضو هیأت علمی دانشگاه الزهرا در ادامه به اشکالات محتوایی کتاب کوفه از پیدایش تا عاشورا اشاره کرد و تصریح کرد: استنادهای این کتاب به شدت مورد مناقشه است که در برخی جاها استنادی وجود ندارد و در برخی جاها استناد به منابعی شده است که غیر تاریخی هستند مانند برخی جاها که به بحارالانوار که غیر تاریخی است استناد شده است؛ استناد دادن بحث های جغرافیایی به منابع لغتی مانند لسان العرب و لغت نامه دهخدا و یا حتی فرهنگ معین از دکتر صفری انتظار نمی رفت.

وی به اشکالات ساختاری این کتاب اشاره کرد و اظهار داشت: درست است که نسبت به کتاب های قبلی بهتر است ولی باز هم به خوبی ساختار بندی نشده است مثلا در بخش جغرافیا به مباحث جغرافیایی و حیوانات توابع شهر و باغها پرداخته است که زیر مجموعه جغرافیا نیست و در بقیه بخش های کتاب هم به همین گونه است.

استاد حوزه و دانشگاه ابراز داشت: اشکال محتوایی اساسی این کتاب این است که بسیاری از مباحث این کتاب اصلا ربطی به کوفه ندارد و به بیان روایات و بحث های کلی پرداخته است که ارتباطی با کوفه ندارد؛ دیگر این که در برخی جا ها استنتاج های غیر علمی و بی اساس شده است مانند این که حضرت علی علیه السلام یک شهر را به خاطر وجود شرابخانه آتش زده است که قابل پذیرش نیست.

وی با بیان این که هدف از نوشتن این کتاب عالی است، گفت: این کتاب یک کتاب توصیفی و گرد آوری نکته ها به صورت گذری است و گاهی تحلیل های خوبی هم شده است که باید به آن توجه شود.

در ادامه حجت الاسلام مطهری رییس پژوهشکده تاریخ و سیره اهل بیت علیه السلام در نقد کتاب کوفه از پیدایش تا عاشورا اظهار داشت: این کتاب بسیار خوب و ارزشمند است و مطالب خوبی در این کتاب دیده می شود و نسبت به کتابهای قبلی بهتر و قابل استفاده تر است.

وی در بیان اشکالات با بیان این که هدف این کتاب بهتر شدن فهم ما از رویداد های منجر به واقعه عاشورا است، گفت: با توجه به عناصر بیرونی کتاب می توان به برنامه پژوهشی این کتاب نقدهایی را داشت زیرا زیل برنامه پژوهشی خاصی قرار ندارد.

حجت الاسلام مطهری به عوامل درونی این کتاب برای نقد اشاره کرد و گفت: عنوان این کتاب با محتوای آن همخوانی ندارد و به ویژه بحث عاشورا بسیار کم مورد توجه بوده است و از این جهت که بسیاری از مطالب کتاب ربطی به عاشورا ندارد در بعد فرهنگی باید بهتر عمل می شد.

وی با اشاره به ایرادات ساختاری موجود در این کتاب گفت: در بحث تقدم و تأخر برخی مطالب دقت نشده است بریا مثال در حالی که معماری شهرهای اسلامی از مساجد شروع شده است ولی شما در ابتدا به خانه ها پرداخته اید و در فصول دیگر هم این مشکل به شکل های دیگر خود را نشان داده است.

استاد حوزه و دانشگاه با بیان این که بسیاری از عناوین در این کتاب قسیم یکدیگر نیستند گفت: در انتخاب واژه ها باید دقت بیشتری می شود برای مثال کلمه عربستان یک واژه امروزی است که در این کتاب بارها استفاده شده است و همچنین استناد به جریان هایی مانند آتش زدن یک روستا به وسیله حضرت علی علیه السلام در حالی که در صحت آن تشکیک وجود دارد مناسب نیست.

وی با اشاره به تعارض در برخی موارد در کتاب ابراز داشت: برای مثال نقل مشهور و حتی خود شما در برخی جاها اذعان کرده اید که محل کشته شدن مسلم در دار العماره بوده است ولی در جایی از کتاب گفته اید که مسلم در بازار کوفه کشته شده است که این تناقض راباید رفع کرد.

در ادامه دکتر صفری در پاسخ به نقد های ناقدان با تشکر از آنها بسیاری از نقدها را وارد دانست و در مقام جواب به نقد هایی که شد، خاطرنشان کرد: تاریخ تألیف این کتاب حدود سال 72 بود که سریال امام علی علیه السلام ساخته شده بود و با توجه به بازخورد خوب آن ترقیب شده بودند که سریال امام حسین علیه السلام را هم بسازند که تحقیقات پیرامونی برای این کار آغاز شده بود.

وی با بیان این که بخش تحقیق در رابطه با کوفه به عهده من بود گفت: این کتاب به عنوان یک اثر محرمانه برای کارگردان بود و من که در آن سال جوان بودم این کتاب را گردآوری کردم ولی الان که این کتاب چاپ شده است خودم هم نقدهای بسیاری به آن دارم.

صفری ابراز داشت: یکی از دلایلی که من به چاپ این اثر در این دوره تن دادم به خاطر این بود که کار در این زمینه انجام نشده است و شاید این کتاب فتح بابی باشد برای تحقیقهای بیشتر در این زمینه.

وی با بیان این که پیش فرض ما در این کتاب این بوده است که شرایط کامل زمان و مکان ومردم را مد نظر بگیریم، اظهار داشت: مطالبی که در این کتاب ذکر شده است از جهت بیان شرایط بوده است و ربط آن با کوفه و قیام عاشورا از این جهت است.

عضو هیأت علمی جامعه المصطفی العالمیه در پاسخ به این سؤال یکی از حضار که شما کوفیان را نظام ناپذیر دانسته اید در حالی که نظام اعشار و اسباع داشته اند گفت: نظام ناپذیری که من گفتم در مقایسه با نظام مدنی مردم شام بوده است که قوانین مدنی پیشرفته ای در آن زمان داشتند و مطیع محض امر حاکم بودند.

وی در پاسخ به این سؤال که چگونه می شود که کسانی که هزاران نامه دعوت برای امام حسین علیه السلام فرستادند ولی نماینده او را تنها گذاشتند بعد از چند سال محب اهل بیت و شاگرد مکتب امام صادق علیه السلام باشند، اظهار داشت: انهایی که در سپاه عمر سعد بودند آنهایی نبودند که نامه های مخلصانه نوشته بودند ولی در زمان مرگ معاویه گروه اقلیت شیعه توانسته بودند جو را بر عهده بگیرند و شرایط را عوض کنند.

در پایان محمد الله اکبری، استاد تاریخ حوزه و دانشگاه، با بیان این که این کتاب اطلاعاتی دارد که به درد زائران و مدیران کاروان های عتبات عالیات می خورد، اظهار داشت: این کتاب نه به عنوان یک کتاب پژوهشی و تحقیقی بلکه به عنوان کتابی که اطلاعاتعمومی خوبی از کوفه به مخاطبان ام می دهد بسیار مناسب و خوب است./843/پ202/ق