جلسه بررسی و نقد کتاب «واقعه حَرّه؛ رویارویی ارزشهای دینی و سنتهای جاهلی» برگزار شد
به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا در مشهد، به همت گروه پژوهشی هنر و تمدن اسلامی، جلسه نقد و بررسی کتاب «واقعه حَرّه؛ رویارویی ارزشهای دینی و سنتهای جاهلی» با حضور نویسنده کتاب سید علیرضا واسعی، مدیر کل پژوهش و رییس پژوهشکده اسلام تمدنی، در محل سالن جلسات دفتر تبلیغات اسلامی خراسان رضوی و با حضور جمعی از اعضای هیأت علمی و دانشجویان دکترای رشته تاریخ تمدن اسلامی برگزار شد.
در ابتدای جلسه، مؤلف کتاب «واقعه حَرّه؛ رویارویی ارزشهای دینی و سنتهای جاهلی» به معرفی اثر و بیان ویژگی‌های آن پرداخت و در ادامه دکتر محمد باغستانی و دکتر سیدی، از اعضای هیأت علمی پژوهشکده اسلام تمدنی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی بخش‌هایی از این کتاب را نقد و سؤالاتی را مطرح کردند که مؤلف به آنها پاسخ داد.
واسعی در ابتدای این جلسه به تببین و علت واقعه حره پرداخت و اظهار داشت: واقعه حره، ستیزی میان مردم شام با مدنیان در سال 63 هجری در محلی به نام حره واقع بود که خسارت مالی، جانی، اخلاقی بسیاری به بار آورد.
وی ادامه داد: علت این رخداد، در نوشته‌های دیگران مختلف ذکر شده است؛ انتقام از شامیان، درهم شکستن نفوذ و تسلط امویان، عدم پرداخت باج و خراج و انتقام از خون سیدالشهداء، اما این اثر با بیان این که آن موارد به عنوان علل زمینه ساز می‌توانند به شمار آیند، علت اصلی را در امر دیگری می‌داند که از یک سو بروز واقعه را به خوبی تبیین می‌کند و از سوی دیگر عدم همراهی افرادی چون امام سجاد (ع) را موجه می‌نماید، که علت اصلی شورش مدنیان، فاصله انتظار و دست یافت آنان در این دوره بود.
مدیر کل پژوهش دفتر تبلیغات اسلامی با تبیین واقعه حره بر پایه نظریه جیم دیویس پرداخت و گفت: تئوری انتظار و اصطیاد یا خواسته و یافته را از دانشمندی غربی بهره گرفتم و با بومی سازی آن، به تبیین واقعه پرداختم. از نظر نویسنده جنبش‌های اسلامی عموماً با چنین رویکردی قابل تحلیل هستند.
محمد باغستانی عضو هیأت علمی پژوهشکده اسلام تمدنی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی در ادامه به بیان جنبه‌های مثبت کتاب پرداخت و ابراز داشت: موضوعاتی که در قالب علمی ارائه می‌شود فرصتی را فراهم می‌کند که با یک نقد عالمانه با آن مواجه شویم.
وی ارائه یک پژوهش روش مند، ارائه تحلیل‌های خوب و علمی، تلاش در جهت ارائه نظریه مستقل درباره موضوع را از جنبه‌های مثبت این کتاب دانست و اظهار داشت: کوشش برای استفاده از متن دست اول و ارائه جدول‌های مناسب در پایان کار، از جنبه‌های مثبت دیگر این کتاب است.
باغستانی در ادامه به نقد کتاب پرداخت و با اشاره به متن «انتخاب یزید، تابع ساز وکاری جاهلی» گفت: مراد از این چیست؟ آیا همه ابعاد سبک آمدن یزید بر تخت خلافت، بر پایه سنتهای جاهلی است؟ یا بعضی از آنها؟ که این عبارت در متن کتاب دارای ابهام است و منظور از سنتهای جاهلی چیست؟
وی تصریح کرد: آیا منظور از سنتهای جاهلی، دوره جاهلیت عربستان است یا سنن جاهلی که قبل از اسلام وجود داشته است؟ که این روشن نشده است.
باغستانی ادامه داد: انتخاب شخص جوان به خلافت که موافق سنتهای جاهلی نبود، چنانکه در توجیه اقدامات سقیفه گفته شده است، اگر گفته شود از میان خوشنام ترین و شجاع‌ترین و بخشنده‌ترین افراد قبیله بر می‌گزیدند که البته بعضی از این صفات هم در یزید وجود داشته است، لذا این عبارت بسیار مبهم است، مگر اینکه سنت جاهلی اعم از شبه جزیره باشد و شامل سنن سیاسی ایران باستان هم شود که نویسنده باید با استناد به دلایلی که مفهوم جاهیلیت در روزگار مورد بحث اعم از جاهلیت عربی یا ایرانی بوده است ذکر می‌کرد.
وی در ادامه به عبارت «او که پس از سالیان نسبتاً دراز دوری بنی امیه از اریکه قدرت» در این کتاب اشاره کرد و افزود: این عبارت مفهومش چیست؟ زیرا یزید هنگامی که به خلافت رسید 20 سال از خلافت امویان می‌گذشت و اریکه قدرت اگر همان منصب خلافت است 30 سال به درازا کشیده وگرنه خاندان سفیانی از سال 12 الی 35 قمری جزء کارگزاران اصلی خلافت سه گانه در عرصه جنگ و اداره بودند.
باغستانی گفت: تصریح نویسنده در صفحه 18 سطر 7 به احتمال دلیل تعارض میان مدنیان و حکومت یزید، به کوتاهی عدم همراهی با فرزند رسول خدا (ص) اشاره شده که می‌تواند نشانه‌ای از وضعیت مردم مدینه و نگرش دینی آنان داشته باشد و یا دست کم، عموم مردم و معترضان هم شمار کمی از نخبگان باشند نه همه مردم و بنابر این، این تصویر با تصویر پیشین در صفحه 17 پاراگراف آخر ناسازگار است.
عضو هیأت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، ریشه یابی دقیق واقعه حره و تحلیل و بررسی آن را در این کتاب مبهم و اظهار داشت: چه علل وعواملی در پیدایی این واقعه نقش داشته و انگیزه‌های غالب اعم از آگاهانه یا ناآگاهانه طرفین نزاع چیست؟
وی همچنین به علت یابی واقعه و تحلیل و بررسی علل واقعه در این کتاب پرداخت و افزود: اگر پرسش اصلی علت یابی است و با توجه به این که در همان منابع دست اول علت یا عللی برای این رخداد ذکر شده است، با چه توجیهی این پژوهش انجام شده؟ و ضرورت آن چیست؟
باغستانی ادامه داد: اگر تحلیل وبررسی واقعه حره با توجه به علل گوناگون ذکر شده منظور نویسنده است که گویا چنین است، باید محور پرسش اصلی تحلیل و بررسی باشد نه علت یابی.
باغستانی همچنین اظهار داشت: در صفحه 19 فرضیه اول تحقیق آمده است. عبارت فرضیه اول مبهم است و در روش تحقیق، فرضیه اصلی داریم که در برابر فرضیه رقیب قرار می‌گیرد واین در حالی است که فرضیه اول در برابر فرضیه دوم قرار دارد مگر این که گفته شود فرضیه اصلی مترادف با فرضیه اول است و فرضیه رقیب مترادف با فرضیه دوم که در اینجا خروج از اصطلاح است.
وی ادامه داد: نویسنده با صراحت می‌خواهد تحلیل زمینه‌های بروز رخداد بزرگ حرّه را هدف خود قرار داده و با پرداختن به ریشه یابی علت‌های اصلی حادثه به نقد دیدگاه‌ها با تکرار مکررات یا پیش داوری‌ها، انتظارات وتعلقات خود بدان رسیده بپردازد و نشان دهد که چرا و چگونه چنین واقعه‌ای دراسلام رخ داده است؟ پس باید محور نویسنده تحلیل وبررسی علل رخداد باشد نه تعلیل و علت یابی صرف، که پیش از ایشان انجام شده و به گفته خود ایشان به تکرار مکررات، پیش داوری‌ها، انتظارات وتعلقات انجامیده است.
باغستانی تصریح کرد: به نظر می‌رسد نویسنده با این عبارت پذیرفته که پیش از نگارش این کتاب، هم تعلیل وهم تحلیل صورت گرفته است، اما پیش از آن که به تعلیل گران و تحلیل گران رخداد حره بپردازد، پیشاپیش به دادگاه رفته و قضاوت کرده و همه علت یابی ها و تحلیل گری های پیش از خویش را به سه آفت تکرار مکررات، پیش داوری، انتظارات وتعلقات موصوف و سپس محکوم کرده است.
وی با بیان اینکه در فصل سوم کتاب کاستی‌هایی در نقل وقایع دیده می‌شود، افزود: منابع دست اول به خوبی مورد استفاده قرار گرفته و پیشینه بحث خوب بیان شده، اما طبقه بندی خوبی از آنها نیامده است و مثلاً آثار غربی‌ها در این باره با چه رویکردی هستند؟
عضو هیأت علمی پژوهشکده اسلام تمدنی هم چنین به مقوله پیامدهای واقعه حره اشاره کرد و گفت: چرا نویسنده به آنها اشاره نکردند، در حالی که در زراحی اولیه به آمردن آن نظر داشتند اما بعد منصرف شدند؟ که از نظر من چند پیامد مهم برای واقعه می‌توان برشمرد: مثل مهاجرت مدنیان به اندلس، عمق شکاف میان مدینه و شام و نزاع میان امویان و مدنیان در اندلس.
باغستانی در پایان نقد خود گفت: ارزشهای جاهلی در این کتاب چیست؟ تحلیل نو نویسنده از رخدادها کجاست؟ اگر هست روشن نیست چرا که نظریه نژادی و نسبی موجه شمرده شده است.
سید حسین سیدی عضو پاره وقت پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی در ادامه، به عنوان ناقد دوم به ارائه نظر پرداخت و با بیان اینکه نویسندگی شجاعت است، اظهار داشت: کتاب واقعه حره از حیث ساختار، کتابی ارزشمند و منطقی است که دو روش غلبه تحلیل بر نقل و حاکمیت نظریه را نشان می‌دهد که نویسنده در این کتاب سعی و تلاش کرده به حاشیه سازی نپردازد.
وی نثر خوب، استخوان بندی مطلوب جملات را از ویژگی‌های این کتاب دانست و اظهار داشت: در حوزه سنتهای جاهلی در این واژه اشتباه شده و به کار بردن این واژه در تیتر کتاب نشان دهنده این است که منظور دوره جاهلیت بوده است.
سیدی با اشاره به اینکه بازخوانی این واقعه چه فایده‌ای دارد و چرا امروز این را داستانی می‌کنیم و اینکه علل و عواقب این رخداد کدامند که عوامل آن مشهود هستند، ادامه داد: آیا نویسنده علتی غیر از این پیدا کرده است یا خیر؟
مدیر گروه هنر و تمدن اسلامی پژوهشکده اسلام تمدنی سپس به نقد بعضی از صفحات این کتاب پرداخت و ابراز داشت: مدینه در دوره اسلام و در دوره قبل از اسلام چه ویژگی بارزی داشته است؟
عضو پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی با اشاره به عبارت منافع مشترک اصل مناسبات عرب در این کتاب گفت: این عبارت با تئوری پژوهش ناسازگار است.
وی در پایان نقد خود با بیان اینکه فرضیه اشاره شده در این کتاب و فرضیه رقیب چیست؟ ادامه داد: پاسخ پژوهش نباید در فرضیه باشد.
در ادامه دکتر سید علیرضا واسعی، مؤلف کتاب، به نقدهای اساتید پرداخت و گفت: مجموعه مطالب بیان شده در سه بخش: ابهامات، اشکالات و کاستی‌ها قابل جای گیری است.
وی ادامه داد کاستی‌ها و اشکالات برخی قابل پذیرش است، اما در خصوص ابهام‌ها، یکی مقوله جاهلیت و دیگری مسأله تئوری اصلی کتاب، باید توضیح داده شود.
رییس پژوهشکده حج تمدنی مراد از جاهلیت را امر غیر مبتنی بر دیانت اسلامی دانست و ادامه داد: یزید بر اساس الگوی اسلامی بر سرکار نیامد و دوری ایشان از سیاست هم کاملاً هوشیارانه نوشته شد، می دانیم که وی بدوی زاده بود و پس از تولد هم در بادیه بزرگ شد و عملاً وارد دربار پدرش نشد، که تاریخ نشان نمی‌دهد که وی در جایی نقش آفریده باشد، حتی در جنگ با روم که فرماندهی را به دست داشت، به عیش و نوش مشغول شد و از جنگ بازماند، بنا براین وی هیچ تجربه حکومت و سیاست نداشت.
وی ابراز داشت: تئوری محوری که در این کتاب به آن پرداخته شده، بحث خواسته و یافته و به تعبیری انتظار و اصطیاد است که از یک تئوری غربی بهره گرفته شده که البته در غربی در حوزه اقتصاد بوده است.
واسعی ادامه داد: در آن تئوری غربی، فاصله‌ای که بین داشته‌های اقتصادی و عصر رکود اقتصادی پدید می‌آید، به این معناست که فاصله انتظار برآمده در دوره شکوفایی اقتصادی موجب اعتراض مردم در عهد رکود می‌شود، اما تئوری کتاب حاضر با بومی سازی، بر آن است که فاصله ایجاد شده میان جایگاه دینی سیاسی سابق و وضعیت حاشیه‌ای کنونی، مایه اعتراض شده است، پس مقوله ارزشی و فرهنگی است.
رییس پژوهشکده اسلام تمدنی گفت: کلیه جنبش‌های اولیه اسلامی با این تئوری قابل تبیین است، چون عموماً، هر چند در ظاهر با دغدغه‌های ارزشی و فرهنگی بودند، یعنی عملاً مقوله اقتصاد در دوره‌های آغازین تحت الشعاع امری دیگری قرار گرفته که یک امر ارزشی بودو بومی سازی تئوری جیمس دیویس در همین رویکرد است.
نویسنده کتاب واقعه حره با ذکر این که فرضیه اولیه نه اول، چون در کتاب فرضیه اول نیامده است این است که علت اصلی وقوع چالش میان مدنیان و شامیان، انتظار مردم مدینه بود که می‌خواستند مثل زمان پیامبر و دوره خلفای راشدین، به عنوان مرجع حاکمیت اسلامی و شریعت دینی به شمار آیند، اما آن چه الان در آن قرار گرفته بودند باج ده و تابع شامیان بودند و این وضعیتی ناخوشایند برای آنان بود، پس نمی‌توانستند آن را تحمل کنند.
وی وجه جاهلی بودن شورش در همین نکته دانست و ادامه داد: مردم مدینه برای دین، خدا، ظلم ستیزی و یا انتقام خون حسین (ع) و حتی برای برتری بخشی به یمنیان یا عرب‌های جنوب شورش و اعتراض نکردند، بلکه برای به دست آوردن سروری اسلامی برای وطنی که با آمدن اسلام شکل گرفت و هویت پیدا کرد معترض شدند و با این نگاه، عدم همراهی امام سجاد (ع) کاملاً موجه می‌شود.
واسعی تصریح کرد: امام از سر ترس یا آسوده خواهی یا چیز دیگر کناره گیری نکرد، بلکه برای این همراه نشد که قیام را امری در رویارویی با ارزشهای دینی می‌دانست و اساساً عنوان کتاب به همین دلیل انتخاب شده است.
وی در ادامه بخشی از نقدهای اساتید را پذیرفت و اظهار داشت: خود سنت، تعابیر و معانی مختلفی پیدا کرده است و مراد از سنت در این کتاب، به فهم مخاطب ارجاع شده است، بنا براین دسته‌ای از نقدها، با فرض این که روشن است فرو گذار شده است، اما تأکید می‌شود که مراد از سنتهای جاهلی، برشمردن سنتهای جاهلی زمان واقعه نبوده است، بلکه خود شورش خاستگاه جاهلی داشته است.
عضو هیأت علمی گروه هنر و تمدن اسلامی با بیان اینکه برای دریافت درست‌تر بحث، باید سه ضلع مدنیان، شامیان و مخالفین نزاع را برای این واقعه در نظر گرفت ودیالکتیک پدید آمده میان شامیان و مدنیان با ضلع سوم نظاره می‌شود که مخالفین نزاع هستند، و چرا امام سجاد (ع) در این واقعه شرکت نکردند؟ این کتاب برای پاسخ یافتن برای این عمل به تبیین واقعه نشست.
مدیر پژوهشکده اسلام تمدنی تأکید کرد: مراد از جاهلیت و سنتهای جاهلی در این رویکرد، خود شکل گیری واقعه حره است که تعارضی بین ارزشهای دینی و سنتهای جاهلی است؛ یعنی هم شامیان جهالت دارند و هم مدنیان. بنابراین این قیام و نزاع، یک واقعه غیر ارزشی است وامام سجاد (ع) در یک برآورد کاملاً آشکار فهمش این است که آنچه رخ می‌دهد یک رخداد ارزشی و اسلامی نیست، بلکه دغدغه جمعی از مردم است برای پر کردن خلایی که ایجاد شده است.
واسعی با بیان اینکه بعد از اسلام یک هویت جدیدی در جامعه اسلامی به عنوان وطن اسلامی شکل گرفت، گفت: این وطن شکل گرفته و هویت یافته، مردم مدینه را به خود متعصب کرده است و این امری فراتر از تعصب قومی و نژادی است و تفاوت این ادعا با آن چه دکتر شهیدی بر پایه داده‌های ابن خلدون بیان کرده‌اند در همین نکته نهفته است.
وی در پایان عدم ذکر پیامدهای واقعه را، نبود اثر چشمگیر دانست و گفت: به رغم بزرگی واقعه و آن چه در باره‌اش گزارش شده، نه این واقعه در آثار بعدی مورد اهتمام و ریشه کاوی جدی قرار گرفت، نه پیامدهای اثر گذار فرهنگی، سیاسی، اجتماعی و اخلاقی داشته است.
خاطر نشان می‌شود در پایان نقد این کتاب برخی از حضار به بیان پرسش و نقد پرداختند که مؤلف کتاب آنها را پاسخ گفت./504/859/ب1