لازمه امر به معروف و نهی از منکر تشکیل حکومت اسلامی است

به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا در مشهد، حجت الاسلام والمسلمین مجتبی الهی خراسانی، استاد سطح عالی حوزه علمیه خراسان در مدرسه علمیه آیت الله خوئی(ره) درس خارج فقه خود را با عنوان امر به معروف و نهی از منکر با رویکرد تربیتی آغاز کرد.

حجت الاسلام والمسلمین الهی خراسانی در درس خارج فقه خود با اشاره به تعداد ابواب فقهی و سابقه آن به مبحث «امر به معروف و نهی از منکر» پرداخت و گفت: این بحث در متون برخی علمای ما و اهل سنت به عنوان سیاسات آمده و دارای صبغه کلامی و فقهی است. به لحاظ کلامی در مذاهب دیگر، یکی از اصول خمسۀ معتزله و یکی از ارکان عقیدتی خوارج، مسالۀ «امر به معروف و نهی از منکر» است.

وی افزود: به لحاظ فقهی هم به شکل مستقل و هم در ذیل ابواب دیگر مطرح شده است. که در فقه شیعه هم ذیل کتاب جهاد و هم رسائل مستقلی در این جهت نوشته شده و هم در ابوابی دیگر بعد از باب جهاد آمده است. آنچه که محل بحث ما در اینجاست صبغه کلامی این بحث است.

بیان مبادی و فهرست مطالب بحث

استاد سطح عالی حوزه علمیه خراسان در بیان مبادی بحث گفت: مبادی شامل پیشینه و اهمیت بحث، تطور بحث به لحاظ فقهی،‌ تبارشناسی بحث، روش و رویکرد بحث و ساختار فقهی این بحث است و فهرست مطالب آن در چهار بخش تنظیم شده که در بخش اول به عنوان مدخل بحث عبارت است از اهمیت درون دینی و برون دینی بحث، تبارشناسی بحث، روش و رویکرد بحث، ساختار و شبکه مسائل بحث، پیشینه و تطور بحث در فقه شیعه و اهل سنت و اهمیت مطالعات در این زمینه که اجمالا اشاره خواهد شد.

وی در بیان بخش دوم که حکم امر به معروف و نهی از منکر مطرح می شود مفهوم شناسی (مفاهیم امر، معروف و منکر و ارتباطش با مفاهیم مشابه) و حکم شناسی را مطرح کرد و در بخش سوم با عنوان شروط و صلاحیات امر به معروف و نهی از منکر، از طرح مباحث شروط و صلاحیات، مناهج، آلیات و ابزار خبر داد.

استاد حوزه علمیه در ادامه بخش چهارم را عنوان فروع و متفرعات نامید که به فروعات ذکر شده در خود باب و فروعات متفرقه در ابواب دیگر مثل امر به معروف نسبت به فرزندان و همسر و غیره پرداخته می شود.

اهمیت بحث و نگاه درون و برون دینی

حجت الاسلام والمسلمین الهی خراسانی اهمیت بحث را از چهار منظر قابل طرح دانست و ابتدا به بحث درون دینی پرداخت و گفت: جایگاه امر به معروف و نهی ازمنکر در نصوص دینی و تاکید مکرر نصوص بر مواظبت بر این فریضه و پرهیز از ترک، که در اینجا به یک آیه و یک روایت اشاره می‌شود.

وی با قرائت آیه 71 سوره توبه «وَ الْمُؤْمِنُونَ وَ الْمُؤْمِناتُ بَعْضُهُمْ‏ أَوْلِياءُ بَعْضٍ يَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ يَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَ يُقيمُونَ الصَّلاةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكاةَ وَ يُطيعُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ أُولئِكَ سَيَرْحَمُهُمُ اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ عَزيزٌ حَكيمٌ»؛ مردان و زنان مؤمن دوستان و یاوران یکدیگرند. این که دوست و یاور هم هستند ولی هم و نسبت به یکدیگر همبستگی دارند، بیان داشت: ضابط کلمۀ «ولی» دوستی، مسئولیت و همبستگی است. یعنی رعایت «يَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ يَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ» نسبت به یکدیگر.

حجت الاسلام والمسلمین الهی خراسانی در ادامه در بیان مصداق روایی به حکمت 31 نهج البلاغه اشاره کرد و گفت: در روایتی از امیرمؤمنان علی(ع) است که حضرت می‌فرمایند «فَمَنْ أَمَرَ بِالْمَعْرُوفِ شَدَّ ظُهُورَ الْمُؤْمِنِينَ‏ وَ مَنْ نَهَى عَنِ الْمُنْكَرِ أَرْغَمَ أُنُوفَ [الْمُنَافِقِينَ‏] الْكَافِرِين‏». کسی که امر به معروف کند پشتوانۀ مؤمنان را تقویت کرده است. در قمست برون دینی با این روایت کار داریم.

پیشتازی قیام امام حسین برای احیای امر به معروف و نهی از منکر

استاد سطح عالی حوزه علمیه خراسان در ادامه بیان اهمیت بحث به نگاه برون دینی پرداخت و گفت: از نگاه برون دینی «امر به معروف و نهی از منکر» ضامن آن چیزی است که ما نامش را جامعۀ اسلامی نامیدیم. مفهوم جامعۀ اسلامی وقتی صادق است که در بین آحاد مؤمنان، غلبۀ روابط مؤمنانه بر جامعه مشهود باشد؛ یعنی روابط اخلاقی، اقتصادی، حقوقی، سیاسی، تعاملات فرهنگی، رسانه‌های مختلفی که در جامعه هست و… در آنها روابط مؤمنانه غلبه داشته باشد. این کف جامعۀ اسلامی است و سقفش این است که همۀ این روابط مطابق معیارها و موازین الهی جاری و ساری باشد؛ بنابراین بر خلاف تصور برخی، جامعۀ اسلامی متأخر از هم نظام اسلامی و هم از حکومت اسلامی است.

وی افزود: انقلاب سیاسی یعنی تغییر رژیم سیاسی و مناسبات رسمی جامعه بر پایۀ تعالیم اسلامی با وام‌گیری از مفاهیم اسلامی جهاد، شهادت و تکلیف شکل گرفت. در همین انقلاب اسلامی هم امر به معروف و نهی از منکر نقش داشت. پیشتاز این انقلاب هم سید الشهداء(ع) است که برای قیام‌شان امر به معروف و نهی از منکر و اصلاح امت را بیان کرده است. بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، نرم افزار و نظامی که کشور باید بر پایه آن اداره بشود را نظام اسلامی گویند؛ یعنی یک منظومۀ معرفتی که به وسیلۀ آن بتوان اقتصاد، سیاست، فرهنگ و غیره را اداره کرد.

استاد حوزه علمیه ادامه داد: بعد از طرح ریزی نظام اسلامی، نوبت به پیاده‌سازی و اجرای حکومت اسلامی می‌رسد؛ یعنی حکومت در همۀ بخش‌های این منظومه معرفتی، خودش عامل باشد، در مقرراتش، قوانین، انتصابات، تقسیم نقش‌ها و الگوها، برنامه‌ها و غیره معیارش معارف اسلامی باشد. چون نظام اسلامی قبل از حکومت اسلامی در مقام نظر، قابل تصور نیز هست. اما حکومت اسلامی مقام نظر نیست بلکه مقام عمل است.

حکومت اسلامی مقدمه جامعه اسلامی/ دلیل عقلی امام بر ضرورت ولایت فقیه

حجت الاسلام والمسلمین الهی خراسانی گفت: اگر این مناسبات اسلامی در مناسبات حکومتی فراتر رفت. فقط در روابط درون حاکمیت و بین مردم نبود بلکه در کل جامعه این روابط حاکم و مناسبات حاکم بود، آن وقت جامعۀ اسلامی شکل می‌گیرد.

وی افزود: بنابراین حکومت اسلامی مقدمۀ جامعۀ اسلامی است. دلیل عقلی که مرحوم امام (ره) بر ضرورت ولایت فقیه و برپایی حکومت اسلامی حتی در زمان غیبت ولی عصر(عج) اقامه کردند مبتنی بر این است که برای داشتن یک جامعۀ اسلامی که مردم طبق آن موازین زندگی کنند و مقررات و مناسبات اسلام در حوزۀ اقتصادی، فرهنگی، سیاسی و غیره جاری شود داشتن یک حکومت بر پایۀ اسلام ضرورت است و حکومت اسلامی شرطش داشتن یک اسلام شناس و فقیه در رأس آن است.

حجت الاسلام والمسلمین الهی خراسانی افزود: شبیه آنچه که مرحوم آیت‌الله خویی (ره) بعد از تعریف امور حسبه و توسعه آن بیان داشتند به اموری که مرحوم امام (ره) داخل در ولایت فقیه نمی‌دانستند مثل جهاد ابتدایی، بعد می فرمایند چه کسی متولی این امور بشود؟ می‌فرمایند قدر متیقنش فقیه جامع الشرایط است، بنابراین در اینجا از قدر متیقن به غیر فقیه نمی‌شود عدول کرد. چراکه حکومت اسلامی مقدمۀ تشکیل جامعه اسلامی است و شکل‌گیری آن ضروری است. حال باید گفت جای امر به معروف و نهی از منکر در اینجا کجاست؟

تعریف جامعه اسلامی

استاد خارج فقه حوزه علمیه خراسان در تعریف جامعه اسلامی بیان داشت: جامعۀ اسلامی جامعه ای‌ است که روابط و مناسبات رسمی و غیر رسمی آن طبق موازین اسلامی شکل بگیرد در فرهنگ شناسی و جامعه شناسی به این هنجارهای جامعه گویند. یعنی رفتارهای جامعه رفتارهای اسلامی باشد. مثلا بگوییم معاملات بازار ایران مطابق هنجارهای اسلامی (معارف اسلامی) است در دیگر حوزه‌ها هم از قبیل؛ هنر، ورزش، تفریحات، مشاغل و غیر هم همین طور باشد.

وی افزود: حتی سیاست مدارن و سیاست‌ورزان اگر جزء حکومت نیستند باید روش و منش‌شان بر اساس اسلام معمول باشد؛ بنابراین وقتی سخن از جامعه اسلامی می‌شود یعنی جامعه‌ای که منظر هنجاری‌اش اسلام است. و جامعه آنچه را که غیراسلامی است ناهنجار بداند. البته در جامعه شناسی فرهنگ هنجارها به هنجارهای الزامی (که جامعه در مقابل آن اصلا کوتاه نمی‌آید) یا هنجارهای ترجیحی (که جامعه می‌پسندد اما تارک آن را مؤاخذه نمی‌کند) و  یا هنجارهای غیر الزامی (که راجح است و جامعه هم بازخورد مثبت می‌دهد) تقسیم می‌شود.

حجت‌الاسلام والمسلمین الهی خراسانی ادامه داد: احکام اسلامی، هنجارها را شکل می‌دهد، علم فقه متکفل آن احکام است. در امر به معروف و نهی از منکر یعنی امر به واجبات و نهی از محرمات، یعنی بر مبنای شریعت امر به معروف و نهی از منکر را ترسیم کنیم پس مستقیما توسعۀ هنجارهای اسلامی در فرهنگ، شکل‌دهی روابط اسلامی در سیاست، مستقر شدن و رواج رفتارهای اسلامی در حوزۀ اقتصاد، معاملات، کسب درآمد، هزینه، مصرف و… اگر اینها مطابق موازین اسلام باشد چنین جامعه‌ای جامعۀ اسلامی است.

کنترل مستقیم هنجارهای جامعه با امر به معروف و نهی از منکر

استاد سطح عالی حوزه علمیه خراسان گفت: امر به معروف و نهی از منکر بر اساس شریعت مستقیما کنترل هنجارهای یک جامعۀ اسلامی را بر عهده دارد. بنابراین وعده‌ ها و تهدیدهایی که در روایات آمده امری تکوینی است نه اینکه اگر امر به معروف و نهی از منکر در جامعه ترک شود خداوند تصمیم می‌گیرد مجازات تشریعی را برای ما مقدر کند که «لیسلطن علیکم شرارکم». خداوند از یک سنت اجتماعی و تکوینی خبر می‌دهد. یعنی وقتی که از موازین اجتماعی در حوزۀ هنجارهای اجتماعی محافظت نکردیم این هنجارها برعکس می‌شود و اصحاب منکر اهل معروف شناخته می‌شوند و کنترل امور را برعهده می‌گیرند.‏

وی افزود: مایکل کوک! کتابی در امر به معروف نگاشته از این نیاز برون دینی به امر به معروف در جامعه کار را شروع کرده است که ‏مشاهده کرده در مترو تعرضی شده و تنها یک نفر معترض شده است.‏ او می گوید اگر ما امر به معروف و نهی از منکر را در جامعه همانند مسلمان‌ها داشتیم این مسائل برای جامعۀ ما در امریکا طبیعی نمی‌شد. بنابراین برای داشتن یک جامعه سالم اخلاقی، نیازمند مراقبت به امر به هنجارها و نهی از ناهنجارها توسط جامعه می‌باشد، حال ما که مدعی ساخت جامعه سالم اخلاقی اسلامی هستیم این نیاز مبرم اولیه، جزء ضروریات ماست.

لازمه امر به معروف تشکیل حکومت اسلامی است

حجت الاسلام والمسلمین الهی خراسانی در پایان بحث به طرح سوالی پرداخت و گفت: آیا تشکیل حکومت از مصادیق امر به معروف و نهی از منکر است یا لازمه امر به معروف و نهی از منکر است؟

استاد حوزه علمیه در پاسخ آن گفت: مرحوم امام این را لازمۀ امر به معروف و نهی از منکر می‌دانند. چرا که بعضی از ابعاد امر به معروف و نهی از منکر جزء با تشکیل حکومت امکان پذیر نیست و در تحریر الوسیله فتوا دارند که برای امر به معروف و نهی از منکر فرد به تنهایی کافی نیست و نیاز به تشکیل جمعیت دارد این تشکیل جمعیت واجب است که طبیعتا یک مصداقش تشکیل حکومت می‌باشد.

وی افزود: این کتاب «امر به معروف و نهی از منکر» یکی از نقاط تلاقی فقه تربیتی و فقه حکومتی است.‏ بنابراین در این باب هم رویکرد تربیتی و هم رویکرد حکومتی و اجتماعی را می‌توان دنبال کرد./200/933/ب1