آثار و کارکردهای توکل بر خداوند

به گزارش خبرگزاری رسا، شرح دعای روز دهم ماه مبارک رمضان از دیدگاه حضرت آیت الله مکارم شیرازی به شرح زیر است:

دعای روز دهم ماه مبارک رمضان‏: اللهُمَّ اجْعَلْنى‏ فيهِ مِنَ‏ الْمُتَوَكِّلينَ عَلَيْكَ، وَاجْعَلْنى‏ فيهِ مِنَ الْفآئِزينَ لَدَيْكَ، وَاجْعَلْنى‏ فيهِ‏مِنَ‏ الْمُقَرَّبينَ الَيْكَ، بِاحْسانِكَ يا غايَةَ الطَّالِبينَ‏؛ خدايا در اين ماه مرا از توكّل‏ كنندگان بر خودت‏ و از رستگاران در نزدت و از مقرّبان درگاهت قرار ده، به نيكى و احسانت اى نهايت آرزوى طلب‏ كنندگان.[1]

‏ توکل در آیینه قرآن و روایات

در فراز آغازین دعای روز دهم ماه مبارک رمضان می خوانیم: «اللهُمَّ اجْعَلْنى‏ فيهِ مِنَ‏ الْمُتَوَكِّلينَ عَلَيْكَ؛ خدايا در اين ماه مرا از توكّل ‏كنندگان بر خودت‏ قرار ده».[2]

در بسيارى از آيات قرآن‏ مجيد و روايات اسلامى و سرگذشت انبيا و اوليا و صالحان و در كتب علماى اخلاق و ارباب سير و سلوك روى مسئله توكّل‏ به عنوان يك فضيلت مهمّ اخلاقى كه بدون آن نمى ‏توان به مقام قرب الهى رسيد، ياد شده است.[3]

از آيات قرآن[4]‏ به خوبى استفاده مى‏ شود كه از شئون توحيد آن است كه مؤمنان تنها بر خدا توكل‏ كنند، چرا كه همه چيز و همه كار به دست او است.[5]

به عنوان نمونه قرآن‏ تأكيد دارد كه انسان‏ ها روزى‏ دهنده خود را تنها خداوند بدانند و از غير او تقاضا نكنند و به دنبال اين ايمان و توكّل‏، بر نيرو و تلاش و سعى خود متّكى باشند .[6]،[7] لذا قرآن مى‏ فرمايد: «وَ مَنْ يَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ»، آن كس كه بر خدا توكّل‏ كند، خدا كفايت امرش را مى‏ كند».[8]،[9] و...   .

در روايات اسلامى نیز اهمّيّت فوق العاده ‏اى به اين ارزش اخلاقى داده شده تا آنجا كه آثار و بركاتى براى آن بيان گرديده كه براى كمتر صفتى مى‏توان يافت؛ حال به نمونه هایی از آن فضیلت مهم در آموزه های روایی اشاره می شود:[10]

در حديثى از رسول خدا صلى الله عليه و آله مى ‏خوانيم: «مَنْ سَرَّهُ انْ يَكُونَ اقْوَى النَّاسِ فَلْيَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ؛ كسى كه دوست دارد قوى‏ترين مردم باشد بر خدا توكّل كند»![11]،[12]

در حديث ديگرى از اميرمؤمنان على عليه السلام آمده است: «فِى التَّوَكُّلِ حَقِيقَةُ الْايقَانِ؛ حقيقت يقين در توكّل است»![13]،[14]

امام صادق عليه السلام نیز در تعبير ديگرى مى ‏فرمايد: «انَّ الْغِنَى وَ الْعِزَّ يَجُولَانِ فَاذَا ظَفَرَا بِمَوْضِعِ التَّوَكُّلِ اوْطَنَاهُ؛ توانگرى و عزّت پيوسته در حركتند هنگامى كه به محلّ توكّل برسند آنجا را وطن خود انتخاب مى‏ كنند».[15]،[16]

يعنى قلبى كه كانون توكّل بر خداست هم احساس بى نيازى از ماسوى اللَّه مى ‏كند و هم احساس عزت و قدرت، چرا كه تكيه بر قدرتى كرده كه بالاتر از همه چيز است، تكيه‏ گاهى بى نياز از همه كس و همه چيز و قدرتى شكست ناپذير.[17]

شكوه و عظمت اين فضيلت بزرگ انسانى يعنى توكّل بر خدا در احاديث و روایات آنچنان گسترده و به قدرى آشكار است كه ما را از هرگونه توضيح بيشترى بى نياز مى ‏سازد.[18]

بازتاب توکل در زندگی پیامبران

در آيات قرآن مجيد، به ويژه در تاريخ انبيا، صفت‏ «توكّل» به عنوان يكى از بارزترين صفات آنها در طول تاريخ مشاهده مى‏ شود كه همواره در برابر حوادث سخت، مشكلات طاقت فرسا و دشمنان بى رحم اعتمادشان بر خدا و تكيه ‏گاهشان ذات پاك او بوده است، و از وابستگى و اعتماد بر ما سوى اللَّه مبرّى بوده ‏اند.[19]

به عنوان نمونه هنگامى كه حضرت نوح عليه السلام در برابر دشمنان نيرومند و لجوج و متعصّب قرار گرفت، با اعتماد به خداوند و توكّل بر ذات پاكش در برابر همه آنان مقاومت كرد،[20] و یا هود پيامبر عليه السلام است كه بعد از دوران نوح عليه السلام مى ‏زيسته است، [21] هم چنین سرگذشت حضرت ابراهيم عليه السلام و توكّل او بر خدا در يكى از مشكل‏ ترين ساعات زندگانيش ، آنجا که  مى‏ فرمايد: «پروردگارا! من بعضى از فرزندانم را در سرزمين بى آب و علفى در كنار خانه‏ اى كه حرم توست (به فرمان تو و با توكّل برتو) ساكن ساختم تا نماز را بر پا دارند.[22]،[23]

هم چنین سخن از پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله و مقام توكّل آن حضرت، در آن هنگام كه در برابر مشكلات سخت قرار داشت و خداوند به او تعليم داد چگونه بر مشكلات پيروز گردد، لذا خداوند در قرآن مى‏ فرمايد: «اگر آنها (كافران) از حق روى بگردانند (نگران مباش) بگو: خداوند مرا كفايت مى‏ كند، هيچ معبودى جز او نيست، بر او توكّل كردم، او پروردگار عرش عظيم است)[24]

با این تفاسیر  به خوبی می توان دریافت توسّل به ابزار توكّل بر خدا در برابر انبوه مشكلات طاقت‏ فرسا كار همه انبياء در طول تاريخ بوده است و در واقع آنها با نيروى توكّل بر انبوه دشمنان سرسخت پيروز مى‏ شدند، و از اينجا نقش توكّل در زندگى انسان ها به خصوص رهبران و پيشوايان آشكار مى‏ شود.[25]

 حقیقت توکل چیست؟

توكّل از مادّه وكالت به معنى سپردن كارها به خدا و اعتماد بر لطف اوست، نه به اين معنى كه دست از تلاش و كوشش بردارد بلكه تا آنجا در توان دارد تلاش كند و منزلگاه ها را يكى بعد از ديگرى با تمام توان بپيمايد، امّا آنچه از توان او بيرون است به خدا واگذارد و از الطاف جليّه و خفيّه او مدد بطلبد![26]

حقيقت توكّل كه در شرع اسلامى آمده همان اعتماد قلبى در تمام‏[27] كارها بر خدا، و صرف نظر كردن از ماسوى اللَّه است و اين منافات با تحصيل اسباب ندارد مشروط بر اينكه اسباب را در سرنوشت خود اصل اساسى نشمرد.[28]

در روایتی از امام معصوم پرسيدند: توكّل چيست؟ فرمود:«لَاتَخَافُ سِوَاهُ؛ توكّل اين است كه از غير خدا نترسى».[29]

از اين تعبيرات به خوبى استفاده مى‏شود كه روح توكّل انقطاع الى اللَّه يعنى بريدن از مخلوق و پيوستن به خالق است، و آن كس كه داراى اين روحيّه نباشد به حقيقت‏ توكّل‏ نايل نشده است.[30]

حقيقت‏ «توكل‏» واگذارى كار به ديگرى و انتخاب او به وكالت است،[31]لذا مفهوم توكل اين نيست كه انسان دست از تلاش و كوشش بردارد. بلكه مفهوم آن اين است كه هرگاه نهايت تلاش و كوشش خود را به كار زد و نتوانست مشكل را حل كند، وحشتى به خود راه ندهد، و با اتكاء به لطف پروردگار و استمداد از ذات پاك و قدرت بى‏پايان او، ايستادگى به خرج دهد، و به جهاد پى‏گير خود همچنان ادامه دهد.[32]

آثار و کارکردهای توکل بر خداوند

بدیهی است توكّل، بسيارى از صفات زشت و رذيله را مانند حرص، حسد، دنياپرستى، بخل و تنگ‏ نظرى را از انسان دور مى‏ سازد، چرا كه وقتى تكيه‏ گاه انسان خداوند قادر على الاطلاق باشد جايى براى اين اوصاف رذيله وجود ندارد.[33]

هم چنین توكّل بر خداوند نور اميد بر دل مى ‏پاشد و به خاطر آن توان و استعداد انسان شكوفا مى‏ گردد، خستگى راه بر او چيره نمى‏ شود، و در همه حال احساس آرامش مى‏ كند.[34]

از سوی دیگر توكّل بر خدا، هوش و قدرت تفكّر را مى ‏افزايد و روشن‏ بينى خاصّى به انسان مى ‏دهد، زيرا قطع نظر از بركات معنوى اين فضيلت اخلاقى، توكّل، سبب مى‏ شود كه انسان در برابر مشكلات دستپاچه و وحشت ‏زده نشود و قدرت بر تصميم‏ گيرى را حفظ كند و نزديك‏ترين راه درمان و حلّ مشكل را بيابد.[35]

فائزین چه کسانی هستند؟

در فراز دوم دعای روز دهم ماه مبارک رمضان می خوانیم: «وَاجْعَلْنى‏ فيهِ مِنَ الْفآئِزينَ لَدَيْكَ؛ خدایا در این ماه مرا  از رستگاران و سعادتمندان در نزدت قرار ده»[36] .

در این زمینه در  قران کریم می خوانیم: «وَ مَنْ يُطِعِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ يَخْشَ اللَّهَ وَ يَتَّقْهِ فَأُولئِكَ هُمُ الْفائِزُونَ‏؛[37] كسانى كه اطاعت خدا و پيامبر(صلی الله علیه و آله) كنند و از خدا بترسند و تقوى پيشه نمايند آنها نجات يافتگان و پيروزمندانند»؛ در اين فراز قرآنی، مطيعان و پرهيزگاران عنوان«فائز» توصيف شده اند.[38]

در این آيه شریفه، براى« فائزون»، سه وصف ذكر شده است: اطاعت خدا و پيامبر، خشيت، و تقوى، بعضى از مفسران گفته‏ اند كه اطاعت يك معنى كلى است و خشيت شاخه درونى آن، و تقوى شاخه بيرونى آن است، و به اين ترتيب نخست از اطاعت به طور كلى سخن گفته شده، سپس از شاخه درونى و بعد برونيش.[39]

هم چنین از احكام اساسى اسلام كه با مساله توحيد و ايمان، شروع مى‏ شود، سخن از سعادتمندان‏ و برنامه سه‏ گانه آنها يعنى« ايمان» و« سعى و تلاش» و« اراده سراى آخرت» به میان آمده است.[40]

فقط این افراد مقرّب درگاه خدایند

در فراز دیگر از دعای روز دهم آمده است: «وَاجْعَلْنى‏ فيهِ‏مِنَ‏ الْمُقَرَّبينَ الَيْكَ، مرا از مقرّبان درگاهت قرار ده».[41]

بدیهی است گروه مقربين دسته‏ اى خاص از مؤمنانند كه برنامه اعمال نيكان و ابرار شاهد و ناظرند.[42] و جمله معروف هم شاهد اين مطلب است كه‏«حسنات الأبرار سيئات المقرّبين؛كارهاى نيك ابرار سيئه (كارهاى غيرنيك) مقربين است». يعنى مقربين به چنان مقامى رسيده ‏اند كه اگر اعمال نيك ابرار را انجام دهند، گوئى سيئه‏ اى مرتكب شده و بايد استغفار كنند، يعنى اعمال آنها خالص ‏تر و پرقيمت‏ تر از اعمال ابرار بايد باشد.[43]

اینگونه است که حضرت على عليه السلام اخلاص  را عبادت مقرّبان درگاه خدا مى‏ شمرد، و مى‏ گويد: «الْاخُلاصُ عِبادَةُ الْمُقَرَّبينَ‏.»[44]،[45]

سخن آخر

در فراز پایانی دعا به درگاه الهی عرضه می داریم: «بِاحْسانِكَ يا غايَةَ الطَّالِبينَ؛ به نيكى و احسانت اى نهايت آرزوى طلب‏كنندگان».[46]

بی تردید اگر ياد خدا از زندگى حذف شود و مهر و عشق الهى يعنى ايمان از وجود بشر حذف گردد، چه مى‏ ماند؟ موجودى با يك سلسله احساسات خشن و وحشى، بشرى ناآرام، مضطرب، خائف، محزون و نااميد.[47]

اين همان چيزى است كه در دعاى پرمحتواى افتتاح در ماه مبارك رمضان‏ مى‏ خوانيم: «يا ربّ، إنّك تدعونى فأولّى عنك، ... فلم يمنعك ذلك من الرّحمة لى و الإحسان‏ الىّ...؛پروردگارا! تو مرا فرامى‏ خوانى ولى من از تو روى مى‏ گردانم، تو به من محبّت مى ‏كنى؛ ولى من با تو دشمنى مى‏ ورزم، تو به من دوستى مى‏ كنى؛ ولى من پذيرا نمى‏ شوم، گويا منّتى بر تو دارم؛ ولى اين احوال تو را از رحمت و احسان و تفضّل به جود و كرمت نسبت به من باز نمى ‏دارد».[48]

[1] كليات مفاتيح نوين ؛ ص814.

[2] همان.

[3] اخلاق در قرآن ؛ ج‏2 ؛ ص249.

[4]  سوره هود؛آیۀ123/ سوره ابراهيم؛ آيه 12 / سوره شعرا؛ آيه 207.

[5] پيام قرآن ؛ ج‏4 ؛ ص382.

[6] سوره فاطر؛ آيه 3 / سوره عنكبوت؛ آيه 17.

[7] انوار هدايت، مجموعه مباحث اخلاقى ؛ ص377.

[8]  سوره طلاق، آيه 3.

[9] پيام امام امير المومنين عليه السلام ؛ ج‏3 ؛ ص648.

[10] اخلاق در قرآن ؛ ج‏2 ؛ ص262.

[11] كنزالعمّال، ج 3، ص 101، ح5686.

[12] اخلاق در قرآن ؛ ج‏2 ؛ ص262.

[13]  غررالحكم.

[14] اخلاق در قرآن ؛ ج‏2 ؛ ص262.

[15] اصول كافى، ج 2، ص 65.

[16] اخلاق در قرآن ؛ ج‏2 ؛ ص263.

[17] همان.

[18] همان ؛ ص265.

[19] اخلاق در قرآن ؛ ج‏2 ؛ ص252.

[20] سورۀ يونس، آیۀ 71.

[21] سورۀ هود، آیات 54 – 56.

[22] سورۀ ابراهيم، آیۀ37.

[23] اخلاق در قرآن، ج‏2، ص: 255.

[24] سورۀ توبه، آیۀ129.

[25] اخلاق در قرآن ؛ ج‏2 ؛ ص260.

[26] همان؛ ص265.

[27] همان.

[28] همان؛ص 266.

[29] بحارالانوار، ج 68، ص 143، ح 42.

[30] اخلاق در قرآن ؛ ج‏2 ؛ ص267.

[31] برگزيده تفسير نمونه ؛ ج‏2 ؛ ص309.

[32] همان.

[33] اخلاق در قرآن، ج‏2، ص: 270.

[34] همان.

[35] همان.

[36] كليات مفاتيح نوين ؛ ص814.

[37]سورۀ نور؛آیۀ52.

[38] تفسير نمونه ؛ ج‏14 ؛ ص522.

[39] همان.

[40] تفسير نمونه ؛ ج‏12 ؛ ص72.

[41] كليات مفاتيح نوين ؛ ص814.

[42] تفسير نمونه، جلد 26، صفحه 273.

[43] اخلاق اسلامى در نهج البلاغه (خطبه متقين) ؛ ج‏2 ؛ ص79.

[44]  غرر الحكم، ج 1، ص 25.

[45] اخلاق در قرآن ؛ ج‏1 ؛ ص275.

[46] كليات مفاتيح نوين ؛ ص814.

[47] پاسخ به پرسشهاى مذهبى ؛ ص401.

[48] پيام امام امير المومنين عليه السلام ؛ ج‏8 ؛ ص379.

/۱۳۲۳/د۱۰۲/ج۱