ویژگی‌های جامعه تمدن‌ساز
به گزارش سرویس فرهنگی اجتماعی خبرگزاری رسا، هر جامعه ای می تواند ویژگی هایی داشته باشد، در اندیشه سیاسی نیز به این بحث ها پرداخته شده است، از مدینه فاضله تا مدینه غیر فاضله که مهم‌ترین نوع تقسیم بندی در این میان است. به فرض مثال فارابی اجتماعات ناقص را شامل، دِه، محله، کوی، خانواده می داند که در این میان بحث های اقتصاد، امنیت، سیاست و ... مطرح می شود، اما شاید بتوان گفت؛ تمدن یک تفاوت اصلی و کلی با همه جوامع، نظامات، کشورها و سایر چیزها دارد و آن عنصر «تعالی بخشی» است. به عبارتی در تمدن صرف نظر از اینکه همه افراد به نوعی به طور نسبی سعادت مند هستند، در عین حال سعی می کنند دیگر جوامع را در راه رسیدن به سعادت کمک نمایند. خواه این کمک از نوع خوراکی و اطعام دادن باشد، خواه از نوع فکری و ارزشی باشد و خواه این توجه به دیگران از نوع همه نیازهای انسانی باشد، که در واقع همه این موارد در دین مبین «اسلام» مطرح شده و به صراحت پیامبر گرامی اسلام (ص) و ائمه اطهار علیهم السلام احادیث بسیاری در این زمینه گفته اند و حتی سیره ، روش و زندگی آنها در تمام طول عمر ، بیانگر همین مطلب است. یعنی متعالی شدن خود انسان و کمک به دیگران در جهت رسیدن به تعالی.
اما در این میان باید پرسید تمدن چیست؟ تمدن مصدر عربي از باب تفعل و اسم مصدر فارسي است؛ تعريف تمدن در فرهنگ عميد چنين آمده است: «شهرنشين شدن، خوي شهري برگزيدن و با اخلاق مردم شهر آشنا شدن، همكاري مردم با يكديگر در امور زندگاني و فراهم ساختن اسباب ترقي و آسايش خود». ما در اینجا تمدن را اینگونه تعریف می کنیم؛ «روش، تفکر و فرهنگی که مداومت و پایداری دارد و سامان سیاسی، اجتماعی و اقتصادی خاصی دارد که ارزش ها و عقاید به نسبت یکدستی در آن وجود دارد و در واقع جامعه به سمت شکوفایی و تعالی در حرکت است». بنابراین در این تعریف یک تکامل وجود دارد که انسان را روز به روز متعالی تر می سازد. متعالی از هر منظر، چه اقتصادی باشد، چه سیاسی و چه ارزشی و دینی که در این میان عنصر «تخریب» در آن کم بوده و به جای آن عنصر «ترقی و کمک به هم‌نوع» افزایش می یابد، البته این افزایش از نوع همه جانبه حیات بشری است نه اینکه صرفاً به یک بعُد از ابعاد زندگی توجه داشته باشد.
بنابراین از مولفه‌های یک جامعه تمدن ساز؛ توجه به عدالت، اخلاق، آزادی، ارزش قائل شدن برای انسانها، حیوانات، درخت‌ها و اشیاء و به طور کلی ارزش قائل شدن برای جمیع موجودات است، که اگر اینگونه بود معنویت انسانی موج می زند، خردورزی ارزش می شود، توجه به علم و دانش و کسب آنها جهت کمک به هم‌نوع، افزایش می یابد و در یک جمله؛ جامعه تمدن ساز برای نعمات الهی ارزش قائل می شود و سعی می کند این نعمت را گسترش دهد و در صورت نقص در پیگره جامعه، افراد سعی می کنند آنرا ترمیم کنند.
مولفه هایی که توجه به آن برای تمدن سازی نیاز است
برای تمدن ساز شدن و تاثیرگذاری بر دیگر جوامع نیاز است به مولفه هایی توجه شود که از جمله می توان به علم آموزی و کسب علم، عمل به دانسته ها، تلاش برای رسیدن به عدالت و شکرگزاری اشاره کرد.
علم آموزی و کسب علم
پیامبر(ص) در خصوص علم آموزی می فرمایند: طلب دانش بر هر مسلمانى واجب است. خداوند جويندگان دانش را دوست دارد. بنابراین وقتی علم آموخته می شود، به نوعی باید زکات آن را پرداخت کرد و زکات علم آموزی، آموزش آن به دیگران است. امام علی (ع) در این زمینه می فرماید: زكات دانش، آموزش به كسانى كه شايسته آنند و كوشش در عمل به آن است.
بنابراین کسب علم و ارائه آن توسط افراد جامعه امری است که برای رسیدن به تعالی و سعادت برای هر جامعه متمدن ساز نیاز است و البته اگر این کار برای خدا و رضای او بود جزو بهترین اعمال محسوب می شود و طبق روایات در ملکوت آسمان ها از آن فرد یاد می شود. امام صادق(ع) در این زمینه می فرماید: هر كس براى خدا دانش بياموزد و به آن عمل كند و به ديگران آموزش دهد، در ملكوت آسمانها به بزرگى ياد شود و گويند: براى خدا آموخت و براى خدا عمل كرد و براى خدا آموزش داد.
توجه به علم آموزی به قدری در اسلام مهم است که حضرت امیر(ع) می فرمایند: «حکمت را بیاموزید ولو از مشرکان» از این رو باید این مطلب برای جامعه تمدن ساز الگویی برای پیشرفت باشد و در واقع در برای افراد جامعه دورنی شود و به ضرب المثل «زگهواره تا گور دانش بجویی» توجه شود.
عمل به دانسته ها
یکی دیگر از ویژگی های جامعه تمدن ساز عمل به دانسته ها پس از کسب علم است. قرآن کریم در این زمینه می فرمایند: «أَمَّنْ هُوَ قانِتٌ آناءَ اللَّیلِ ساجِداً وَ قائِماً یحْذَرُ الْآخِرَه وَ یرْجُوا رَحْمَه رَبِّهِ قُلْ هَلْ یسْتَوِی الَّذینَ یعْلَمُونَ وَ الَّذینَ لا یعْلَمُونَ إِنَّما یتَذَکَّرُ أُولُوا الْأَلْباب»؛ «آیا کسی که در اوقات شب در حال سجده و ایستاده به عبادت مشغول است و از آخرت میترسد و امیدوار رحمت پروردگار خویش است، مانند از خدا بیخبران است؟ بگو آیا آن ها که میدانند و آن ها که نمیدانند یکسانند؟ هرگز؛ ولی تنها کسانی متذکر میشوند که دارای خرد باشند.» بنابراین اگر به دانسته هایی که افراد آموزش می بینند توجه شد و به برخوردهایی که افراد باهمدیگر دارند جنبه عملیاتی به خود گرفت و آنچه را دانستیم، به ان عمل شد، آن وقت؛ جامعه به سمت تمدن سازی در حرکت می کند.
توجه به عدالت
یکی دیگر از مواردی که ویژگی جامعه تمدن ساز هست، توجه به عدالت در همه زمینه های اقتصادی، سیاسی، اجتماعی، آموزشی و فرهنگی است. قرآن کریم درباره لزوم توجه به عدالت می فرمایند: « لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَيِّنَاتِ وَأَنْزَلْنَا مَعَهُمُ الْكِتَابَ وَالْمِيزَانَ لِيَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ وَأَنْزَلْنَا الْحَدِيدَ فِيهِ بَأْسٌ شَدِيدٌ وَمَنَافِعُ لِلنَّاسِ وَلِيَعْلَمَ اللَّهُ مَنْ يَنْصُرُهُ وَرُسُلَهُ بِالْغَيْبِ إِنَّ اللَّهَ قَوِيٌّ عَزِيزٌ »؛ به راستى [ما] پيامبران خود را با دلايل آشكار روانه كرديم و با آنها كتاب و ترازو را فرود آورديم تا مردم به انصاف برخيزند و آهن را كه در آن براى مردم خطرى سخت و سودهايى است پديد آورديم تا خدا معلوم بدارد چه كسى در نهان او و پيامبرانش را يارى مى كند آرى خدا نيرومند شكست ناپذير است (سوره حدید/ آیه۲۵). بنابراین باید گفت؛ «عدالت خواهی»، «عدالت گستری» و «عدالت محوری» می تواند بهترین عملکرد جوامع تمدن ساز باشد و هر چقدر هر جامعه ای به این سمت برود، نقش تمدن سازی آن جامعه بسیار چمشگیر می شود.
شکرگزاری
هر تمدنی برای کسب و رونق کارهای خود باید از نعمات الهی قدرانی به عمل آورد و در واقع شکرگزار باشد. قرآن کریم در این زمینه می فرماید: «وَ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلاً قَرْیه کانَتْ آمِنَه مُطْمَئِنَّه یأْتیها رِزْقُها رَغَداً مِنْ کُلِّ مَکانٍ فَکَفَرَتْ بِأَنْعُمِ اللَّهِ فَأَذاقَهَا اللَّهُ لِباسَ الْجُوعِ وَ الْخَوْفِ بِما کانُوا یصْنَعُونَ»؛ «خداوند (برای آنان که کفران نعمت میکنند،) مثلی زده است: منطقه آبادی که امن و آرام و مطمئن بود و همواره روزیش از هر جا میرسید؛ امّا به نعمت های خدا ناسپاسی کردند و خداوند به خاطر اعمالی که انجام میدادند، لباس گرسنگی و ترس را بر اندامشان پوشانید.» بنابراین از آنجایی که تمدن ها سعی در اشاعه افکار و عقاید و همچنین روش های خود به دیگر سرزمین ها دارند و هر تمدنی دوران شکوفایی دارد، اگر افراد جامعه برای نعماتی از جمله «امنیت» و «سلامتی» شکرگزار بودند، آبادانی در آن سرزمین وفور می یابد و این وفور خود می تواند به دیگر سرزمین ها انتقال یابد.
همچنین از منظری دیگر می توان به این قضیه نگاه کرد، در واقع، ناسپاسی از نعمات الهی نوعی قطع رزق به وجود می آورد. شادابی یکی از نعمات الهی است. افرادی که همیشه و در همه حال ناراضی هستند و قدر داشته های خود را نمی داند، به نوعی از نعمات الهی برخوردار نیستند و دائما در حال ناسپاسی هستند و با اینکه بسیاری از وسایل رفاهی را دارند اما آن آرامش و آسایشی که باید، را ندارند و این خود یعنی ناسپاسی از نعمات الهی و بهره نبردن از فرصت ها. لذا اگر افراد هر جامعه قدر داشته های خود را بدانند و برای نداشته های خود سعی و تلاش کنند، همیشه روح شادابی و سرزندگی در آن جامعه وجود دارد و رخوت در آن جایی ندارد و لذا سعی دارد به سمت رشد و پیشرفت در حرکت باشد.
اما سخن پایانی
جامعه ای که بخواهد تمدن ساز شود، نیاز به ویژگی هایی ممتاز دارد که هم در سطح فردی باید به آن توجه شود و هم در سطح کلی و اجتماعی. یعنی هر جامعه ای که بخواهد تمدن شکوفا داشته باشد و بخواهد برای دیگران تمدن سازی کند نیاز است، استعداد خدادای افراد شکوفا شود و آن استعدادها را به دیگران انتقال داده شود. لذا هم ویژگی های شخصی افراد مهم است و هم کارهایی که باید در سطح کلان در بطن جامعه عملی شود که شاید مهم‌ترین اصل، «عدالت گستری» در همه شئون جامعه باشد. یعنی از نظر اقتصادی؛ برابری های اقتصادی به حد اعلی برسد، آموزش ها برابر باشد و تبعیض آموزشی برای هیچ فرد، گروه با قشری قائل نباشیم. بنابراین از مهم‌ترین مولفه های جامعه تمدن ساز، «عدالت گستری»، «عدالت خواهی» و «عدالت محوری» است که اگر این امر به صورت عملی در جامعه اجرا شد، استعداد افراد شکوفا می شود و اگر این استعدادها شکوفا شد، جامعه رو به ترقی می رود و تمدن ساز می شود.
البته در این میان سهم آموزش بسیار حائز اهمیت است. آموزش شامل علم آموزی نیز هست و نباید صرفا آموزش در کلاس های درس محصور بماند و نیاز است آموزش محور زندگی باشد و «ایجاد فرصت های برابر» در همه زمینه های آموزشی قرار گیرد و سرلوحه شود که این خود نیز نوعی آموزش است که جامعه را به سمت تمدن سازی رهنمون می سازد.
علاوه بر موارد بالا توجه شخصیت افراد جامعه، توجه به آموزش، عمل به دانسته ها، قانون گرایی، سلامت اداری و اخلاق محوری، و.ظیفه شناسی، خوش برخوردی با دیگران، تکلیف مداری در کارها، برای جامعه تمدن ساز لازم است که البته باید گفت؛ محور همه آنها «عدالت گستری در همه زمینه» است که این کار برای آیندگان از طریق «آموزش» قابل انتقال است./۹۰۱/ی۷۰۲/س
هادی ترکی، پژوهشگر فرهنگی
منابع؛
قرآن مجید.
مصباح الشریعه.
غرر الحکم و درر الکلم.
شرح اصول کافی(ج 1 ).