وحدت امت اسلامی مهمترین اولویت تبلیغی مبلغان باشد

به گزارش خبرگزاری رسا، ماه محرّم ، ماه غم و اندوه اهل بيت عليهم السلام و شيعيان آنهاست، ماه شهادت و يادآورى دلاورى ها و شجاعت ها و ايثارهاى سيّدالشّهدا امام حسين عليه السلام و ياران باوفاى او در كربلاست .[1] ماه برگزاری مراسم سوگواری حضرت سیدالشهد(علیه السلام) است که مایه حیات اسلام و مذهب اهل بیت(علیهم السلام) است؛ لذا باید از این مراسم باشکوه، حداکثر بهره برداری را انجام داد که بخش مهم آن بر دوش خطبا و مبلغان دینی است.[2]

از این رو  هر یک از علمای دینی باید مبلغ باشند و علم خود را در اختیار جامعه بگذارند ؛ نباید تصور شود که اگر کسی به تبلیغ رود  از شان و مقام و علمیتش کاسته می شود زیرا سیرۀ پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله)  و امیر مؤمنان(علیه السلام) و سایر معصومین(علیهم السلام) نشان می دهد  اصولاً کار آنها وعظ و خطابه بوده است.لذا علمای دینی در  حقیقت  همان رسالت انبیا در جریان تبلیغ را بر عهده دارند.[3]

مخصوصاً در زمانی که فعالیت دشمنان به اوج رسیده است؛ لذا  اگر ما از دین خداوند دفاع نکنیم در پیشگاه او مسئولیم. اینگونه است که  در روایات می خوانیم: مقام عالم هزار و یا صد هزار برابر عابد است دلیلش این است که عابد فقط خودش را نجات می دهد ولی عالم گاه هزاران هزار نفر را با علمش نجات می دهد. باید سعی کرد مطالب مفیدی به مردم تحویل داد ، باید به عقائد و اخلاق اهتمام بسیاری داشت و در برابر مفاسد اخلاقی ؛ پایه های اخلاقی افراد را تقویت کرد.[4]

اهمیت و ضروت تبلیغ دین

ایام عاشورا نزدیک است و باید به این نکته توجه داد[5] که امروزه هجمه علیه اسلام توسط سیاستمداران بزرگ دنیا دنبال می شود. کارهایی مانند ساختن فیلم های غیر اسلامی، شبهه افکنی، فحاشی در سایت ها و شبکه ها و موارد مختلف دیگر. امروزه هزاران هزاران سایت و شبکه علیه اسلام و مکتب اهل بیت(علیهم السلام) مشغول تبلیغ هستند. [6]  

آری اسلام از داخل و خارج در خطر است؛ در هیچ زمان تا این حد رسانه ها و شبکه های اجتماعی  بر ضد اسلام فعالیت نمی کردند. در سابق گاه یک کتاب علیه اسلام نوشته می شد ولی امروزه هزاران رسانه و شبکه شبانه روز بر ضد اسلام در حال فعالیت هستند[7] لذا باید برنامه های تبلیغاتی انسان قوی باشد. باید در مقابل برنامه های شوم و فاسد و مفسد شبکه های اجتماعی ایستاد و جوان ها را بیمه کرد.  [8]زیرا گاه  حیات اسلام به خطر می افتد و در نتیجه عالمان دینی باید قیام کنند و با علومی که دارند این اسلام را نجات دهند؛ اسلام این ظرفیت را دارد که با تبلیغ معارفش، در هر زمان زنده باشد ولی این کار به مدافعین و مبلغین شایسته احتیاج دارد. علم به این نیست که فرد آن را در سینه نگه دارد و با خود به خاک ببرد. علم برای زنده نگاه داشتن اسلام است. اسلام متشکل از اصول دین، فروع دین و احکام است و هر سه امروزه در معرض خطر است. بنا بر این کسانی که توان دارند به تبلیغ بروند باید آن را انجام دهند.[9]

با این اوصاف نباید گفت که تبلیغ تأثیر نمی کند زیرا اصل تأثیر دارای درجاتی است؛ ممکن است که نتوان تمامی اقدامات منفی علیه اسلام را خنثی کرد ولی به مقدار کمتر، یقینا تاثیراتی وجود دارد. اضافه بر آن، از احادیث استفاده می شود که لازم نیست تمامی فتنه ها را خاموش کرد زیرا در روایت آمده است :«إِذَا ظَهَرَتِ الْبِدَعُ فَعَلَى الْعَالِمِ أَنْ يُظْهِرَ عِلْمَه؛[10]یعنی اگر بدعت هایی ظاهر شود، عالم باید علمش را ظاهر کند»؛ و این اقدام در تاریخ ثبت شود و اعتراض علماء برجسته گردد چه از او بپذیرند یا نه.[11]

امروزه بدعت ها حتی به عزاداری امام حسین علیه السلام نیز سرایت کرده است.[12]از سوی دیگر مفاسد اخلاقی زیاد شده است و آثار آن اعم از کثرت طلاق و قلت ازدواج و افزایش  پرونده های جنایی و مالی و مانند آن نمایان است ،[13] لذا تبلیغ در این زمان جهاد اکبر است زیرا هم مبارزه با هوای نفس است و هم مبارزه با دشمن.[14] حال نیاز به تبلیغ امثال بیش از سال های دیگر است و باید مبلغین در تبلیغ کوشا باشند.[15]

نباید فراموش کرد هجمه زيادی از سوی مخالفان شروع شده است. مطابق اطلاعات، وهابيان ، مسيحيان ، متصوفه و  عرفان های کاذب غير مسلمان هم سخت مشغولند و به نظر می­رسد اينها ريشه­ی سياسی دارد و مذهب را با مذهب می خواهند بکوبند همان طور که شيطان به اتباعش دستور داد که مؤمنان را از راه عبادت دروغين بايد فريب داد، لذا همه کسانی که می توانند باید به تبليغ اهتمام ورزند   .[16]

مبلغان دینی و ضرورت نشر علوم اسلامی

در آستانه ی محرم هستیم و یکی از کارهایی که می توان انجام داد نشر علوم اسلامی و علوم اهل بیت(علیهم السلام) است. لذا عاشورا و عزاداری امام حسین علیه السلام فضای خوبی در اختیار مبلغان مذهبی قرار می دهد که می توانند از آن فضا استفاده کرده علوم اسلامی را منتشر کنند و عقائد را محکم کنند و اخلاق را تهذیب کنند و اعمال مردم را پاک کنند و گنهکاران را به توبه دعوت کنند. اهل سنت این فضا را در اختیار ندارند. ما در تبعید گاه از آنها می پرسیدیم که چرا آنها مذهب خود را تبلیغ نمی کنند ، در جواب می گفتند  شما عاشورا و فرصت هایی را در اختیار دارید و تمام حرف های خود را به گوش دیگران می رسانید و حتی حرف های سیاسی شما نیز در این فضا بیان می شود ولی ما چنین فضایی در اختیار نداریم.حتی بخش مهمی از انقلاب و پیروزی ها در سایه ی عاشورا انجام شده است.[17]

از رسول خدا (صلی الله علیه وآله)  روایت است که می فرماید: «أَ لَا أُخْبِرُكُمْ بِأَجْوَدِ الْأَجْوَادٍ قَالُوا بَلَى يَا رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ أَجْوَدُ الْأَجْوَادِ اللَّهُ وَ أَنَا أَجْوَدُ بَنِي آدَمَ وَ أَجْوَدُهُمْ بَعْدِي رَجُلٌ عَلِمَ بَعْدِي عِلْماً فَنَشَرَه...؛[18] رسول خدا (صلی الله علیه وآله)  از مردم می پرسد آیا به شما از کسی که سخاوتمندترین سخاوتمندان است خبر ندهم. عرض کردند: آری یا رسول الله. حضرت فرمود: سخاوتمندترین سخاوتمندان خداوند می باشد[19] سپس اضافه فرمود: و من در میان فرزندان آدم، بخشنده ترین هستم.[20] سپس فرمود: و بعد از من، از همه بخشنده تر کسی است که بعد از من علمی را فراگیرد و آن را نشر دهد.[21]

بی شک ایام ماه محرم تبلورواقعی این روایت است و کسانی که به تبلیغ می روند مصداق آن خواهند بود. وقتی سخن از جود و بخشش می آید ذهن مردم به سراغ جود و بخشش مادی می رود و حال آنکه بالاتر از آن جود و بخشش های معنوی است که یکی ازمهم ترین مصادیق آن نشر علم است.[22]

لزوم ترویج اخلاق، احکام و عقاید اسلامی در هیئت های مذهبی

رسالت خطبا و مبلغان دینی ، در اهتمام  به مسائل اخلاق اسلامی، احکام اسلامی و عقاید اسلامی در احیاء  امر ولایت ائمه معصومین (علیهم السلام) انکار ناپذیر است و  آثار و برکات ارزشمندی خواهد داشت.[23]لذا بهتر است در تبلیغ  بیشتر مسائل اعتقادی ، اخلاقی و شرعی مطرح گردد.[24] در این میان  عزاداری، فرصت خوبی به دست می دهد که این مسائل بیان شود واحکام و عقائد و اخلاق مردم  اصلاح شود.[25]

در تبیین این مسأله باید گفت  مفاسد اخلاقی روز به روز در حال افزایش است. ماهواره ها، سایت ها، رسانه های آلوده و اصرار دشمن برای ترویج بی بند و باری و موارد دیگر این امر را تشدید می کنند.لذا  باید مسائل اخلاقی را ترویج دهیم؛ بی حجابی، بی بند و باری، متلاشی شدن خانواده ها، بی سرپرست شدن بچه ها، آلوده شدن افراد به مواد مخدر، به فحشاء و غیره معلول غفلت از مسائل اخلاقی است..[26]

 نکته ی دیگر تذکر به مسائل اعتقادی است؛ تا پایه های اعتقادی محکم نشود مسائل دیگر حل نمی شود. باید باور کرد که خداوند ناظر و حاضر است و باید باور کرد که «ما يَلْفِظُ مِنْ قَوْلٍ إِلَّا لَدَيْهِ رَقِيبٌ عَتِيدٌ؛[27] انسان هیچ سخنی را بر زبان نمی‌آورد مگر اینکه همان دم، فرشته‌ای مراقب و آماده برای انجام مأموریت (و ضبط آن) است!» ، از این رو هر چه بگوییم وارد نامه ی اعمال ما می شود. باید باور کرد که خداوند از رگ گردن به انسان نزدیک تر است. نباید مسائلی که مورد ابتلاء نیست یا مسائلی که فقط موجب دلخوشی مردم می شود را بیان کرد.[28]

از سوی دیگر باید دانست  یکی از مهمترین بخش منبر بیان احکام است؛[29] لذا در ایام محرم به مانند دیگر ایام تبلیغی  باید احکام را به مردم یاد داد.[30]

گاه ندانستن یک حکم و کوتاهی در فراگیری مسأله ای ساده، موجب می شود که فرد سال ها نماز و روزه ی خود را قضا کند. همچنین سعی شود که حمد و سوره ی مردم و قرائت نماز آنها اصلاح شود.[31]

لذا طلاب توجه داشته باشند که در هرجایی که برای تبلیغ می روند، مشکلات فقهی، عقیدتی و اخلاقی آن منطقه را شناسایی کنند. و برای اصلاح آن مسائل و چالش ها تلاش کنند.[32]

مبلغان، بی‌مطالعه منبر نروند

مبلغان باید در تبلیغات خود کوشا باشند، هیچ گاه بی‌مطالعه منبر نروند و هر روز مطلب و روایات تازه برای مردم بیان کنند،[33] باید به سراغ بحث های جدید و نو بود. مردم از بحث های تکراری خسته می شوند.[34]

براى تبليغ و وعظ باید يادداشت بردارى نمود،[35] هم چنین از روى نوشته و كتاب خواندن عيب نيست.[36]

لیکن اگر خطيب و سخنران بدون مطالعه منبر رود يا به مقدار لازم مطالعه نكند مصداق مطففين و كم فروشان است. همانگونه که  معلّم، کارمند ، قاضی و سیاستمدار در مسئولیت خود  به اندازه كافى مطالعه نكنند، و به وظایف خود عمل نکنند مشمول حكم كم فروشان قرار می گیرند و گويا قيامت را باور نكرده اند. اگر تنها همين يك دستور دينى در جامعه عملى شود و هركس در حوزه مسئوليّت خود كارش را به نحو احسن انجام دهد، جامعه گلستان خواهد شد.[37]

تبلیغ عملی؛ کارسازترین و اثرگذارترین نوع تبلیغ

 بی شک تبلیغات عملی هدایتگران عرصه دین، کارآتر از تبلیغات لسانی ایشان است؛ بر اثر تبلیغ عملی پیامبر(صلی الله علیه وآله)  بود که در روز فتح مکه مردم فوج فوج به اسلام گرویدند چرا که پیامبر(صلی الله علیه وآله)  در آن روز بدی های مشرکان مکه را که سال‌ها در حق مسلمانان روا می داشتند با خوبی پاسخ داده و امنیت ایشان را تضمین کرد و آنها را آزاد نمود.[38]

اینچنین است که اعمال و رفتار اسلامى مبلغان بهترين تبليغ عملى براى اسلام است[39]، برخورد خوب، تواضع، دلسوزی و همچنین مودب بودن به آداب اسلامی موثرتر از طرح مسائل شفاهی صرف خواهد بود.[40]

بدین ترتیب اخلاق عملى ما بايد مؤيّد سخنانمان باشد ؛ باید ثابت كنيم حرفهايى را كه مى زنيم خود باور داريم و عمل مى كنيم؛ همان گونه كه حضرت امير(عليه السلام) مى فرمود:«انّي واللّه ما احثّكم على طاعة إلاّ اسبقكم إليها ولا أنهاكم عن معصية الاّ وأتناهى قبلكم عنها؛[41] اى مردم به خدا سوگند من شما را به انجام دادن طاعتى ترغيب نمى كنم مگر اين كه خود در به جاى آوردن آن بر شما پيشى مى گيرم، و از ارتكاب گناهى منع نمى كنم جز اين كه پيش از شما از آن باز ايستم.»[42]

 آری اعمال مبلغان باید مؤید اقوال آنها باشد و در مقام عمل نشان دهند که به گفته هایشان ایمان و اعتقاد دارند.[43]

اینگونه است که در قرآن کریم می خوانیم:«ادْفَعْ بِالَّتي‌ هِيَ أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذي بَيْنَكَ وَ بَيْنَهُ عَداوَةٌ كَأَنَّهُ وَلِيٌّ حَميمٌ؛[44]  بدی را با نیکی دفع کن، ناگاه (خواهی دید) همان کس که میان تو و او دشمنی است، گویی دوستی گرم و صمیمی است!»یعنی ای مبلغان و داعیان الی الله، در برابر خشونت های مردم عکس العمل خشن نشان ندهید و بدی ها را به نیکی جواب دهید و از این طریق افراد را جذب کنید و به سوی خدا دعوت کنید.[45]

بنابراین  مبلغان باید با رفتار و کردار نیک و شهامت و شجاعت برای صیانت از میراث گرانبهای عاشورا تلاش کنند [46] حال اگر کسی در جامعه بخواهد که امر به معروف و نهی از منکر آنها و یا تبلیغ آنها مؤثر واقع شود باید تواضع داشته باشد.[47] هم چنین نباید نظم در امور را فراموش کرد. از این رو حضور در جلسات در رأس ساعت معین و رعایت نظم در این موارد باید مد نظر قرار گیرد.[48]

 با این تفاسیر اخلاق عملی و زبان عمل بهتر ، کارآمد تر و کارسازتر از زبان سخن موثر واقع خواهد شد. مناعت طبع، خوش اخلاقی، تواضع، بی اعتنایی به زخارف مادی و مانند آن بیشتر از زبان سخن تأثیر دارد.[49]

وحدت امت اسلامی؛ مهمترین اولویت در‌ برنامه های تبلیغی مبلغان

 از جمله اولویت های مبلغان دینی  دعوت به وحدت و اتحاد در عرصۀ  داخلی و خارجی  است.بدیهی است دشمن مخالف اصل استقلال و نظام و سربلندی اسلام است  لذا هیچ چیز نباید موجب اختلاف بین مردم شود.[50] به ویژه آنکه  اصول و اهداف بین ما مشترک است و همه به نظام و رهبری و به اسلام و قرآن علاقه مند هستیم و مرجعیت را باید به عنوان پناهگاهی در جهان اسلام قبول داریم.[51]

لذا باید مسأله ی اتحاد را به مردم تذکر دارد. غالباً همه دم از وحدت می زنند ولی در مقام عمل مخالف آن عمل می کنند. وحدت به این معنا نیست که آنها هر چه ما می گوییم را قبول کنند. سلیقه ها متفاوت است و فقط باید سعی کنیم در یک مسیر حرکت کنیم. امیر مؤمنان علیه السلام از همه آگاه تر به این گونه مسائل است و می فرماید:«أَغْضِ عَلَى الْقَذَى وَ الْأَلَمِ تَرْضَ أَبَداً؛[52] یعنی نباید لغزش های کوچک را بزرگ کرد و الا هرگز به رضایت نخواهیم رسید».[53]

از سوی دیگر  تمام گروه ها به امام حسین علیه السلام علاقه مند هستند و مجالس امام حسین ترکیبی از تمام جناح ها است. حتی اهل سنت و غیر مسلمان ها نیز در بسیاری از مجالس امام حسین علیه السلام شرکت می کنند و نذر می کنند. لذا مجالس امام حسین علیه السلام می تواند عامل وحدت باشد.[54] لذا مبلغان باید با اجتناب از تفرقه افکنی،همگان  را متوجه آفات اختلاف نمایند.[55]

سخن آخر

در خاتمه باید گفت پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) در قلب مردم نفوذ کرد و روح و جان آنها را تحت تاثیر قرار داد و تبلیغ صحیح و موثر می تواند چنین نتیجه‌ای داشته باشد، لذا در حدیثی از پیامبر(صلی الله علیه وآله)  خطاب به حضرت علی(علیه السلام) در مورد اجر معنوی تبلیغ، آن را برابر پاداش تمام اعمال نیک افرادی که به وسیله تبلیغ او هدایت یافته‌ اند، می دانند.[56]

با این تفاسیر به مبلغان دینی می گوئیم شما همان کار پیامبر(صلی الله علیه وآله)  را انجام می دهید و باید شاکر این نعمت بزرگ الهی و توفیقی که نصیب شما شده است باشید تا این لطف خداوند پایدار بماند همانگونه که[57] رسالت حفظ دستاوردهای حاصل از جهاد مجاهدین در جبهه های حق علیه باطل، بر عهده علما و مبلغان دین است آنطور که اگر نبودند آثار شهدای کربلا و دست رنج مجاهدان فی سبیل الله از بین می رفت.[58]

[1] كليات مفاتيح نوين ؛ ص600

[2] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛15/7/1394.

[3] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار جمعی از مسئولان، مدیران مدارس و طلاب حوزه علمیه خراسان؛25/5/1396.

[4] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛30/8/1390.

[5] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛17/8/1391.

[6] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛11/10/1391.

[7] همان.

[8] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛5/3/1395.

[9] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛11/10/1391.

[10]  بحار الانوار؛ج48؛ ص252.

[11] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛18/9/1393.

[12] همان.

[13] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛17/8/1391.

[14] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛11/10/1391.

[15] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛17/8/1391.

[16] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛22/9/1388.

[17] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛7/7/1395.

[18] ارشاد القلوب، دیلمی، ج1، ص46.

[19] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛17/8/1391.

[20] همان.

[21] همان.

[22] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛15/7/1394.

[23] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در جمع هیئت های مذهبی و قشر بسیج مداحان استان قم؛21/6/1396.

[24] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛12/3/1395.

[25] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛15/7/1394.

[26] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛21/10/1390.

[27] سورۀ ق؛آیۀ18.

[28] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛21/10/1390.

[29] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛17/8/1391.

[30] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛21/10/1390.

[31] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛17/8/1391.

[32] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در ديدار جمعي از طلاب و مبلغان ديني؛22/4/1391.

[33] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛17/8/1391.

[34] همان.

[35] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛5/3/1395.

[36] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛16/10/1386.

[37] داستان ياران: مجموعه بحث هاى تفسيرى حضرت آيت الله العظمى مكارم شيرازى (مدظله) ؛ ص218.

[38] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در ديدار جمعي از طلاب و مبلغان ديني؛22/4/1391.

[39] دائرة المعارف فقه مقارن ؛ ج 2 ؛ ص506.

[40] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در ديدار جمعي از طلاب و مبلغان ديني؛22/4/1391.

[41] نهج البلاغه، خطبه 175.

[42] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛11/10/1391.

[43] همان.

[44] سورۀ فصلت؛ آیه ی 34.

[45] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛20/8/1394.

[46] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛15/7/1394.

[47] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛20/8/1394.

[48] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛30/8/1390.

[49] همان.

[50] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛20/3/1394.

[51] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛21/10/1390.

[52] نهج البلاغه؛ کلمات قصار؛ 213.

[53] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛21/10/1390.

[54] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛7/7/1395.

[55] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛16/10/1386.

[56] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در ديدار جمعي از طلاب و مبلغان ديني؛22/4/1391.

[57] همان.

[58] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار جمعی از مسئولان، مدیران مدارس و طلاب حوزه علمیه خراسان؛25/5/1396.

/۱۳۲۳/۱۰۳ح