آیت الله مشکینی؛ استاد اخلاق و اسوه تقوا در عالم سیاست
مبانی فکری هر نظامی بر پایه اندیشه پایه گذاران آن نظام استوار است و تا آن اندیشه ها پا بر جا باشد، آن نظام استوار خواهد ماند. نظام مقدس جمهوری اسلامی که توسط مرجع عالیقدر حضرت امام خمینی اعلی الله مقامه الشریف بر مبنای اندیشه ولایت فقیه با گوهر عرفان علوی پایه گذاری شد، رهپویان و رهروانی داشت که بنیان مرصوص، شایسته پایبندی آنان به اعتقادشان بود.
یکی از این شخصیتها حضرت آیت الله مشکینی رحمه الله علیه بود. در نگاهی گذرا به زندگی سراسر نور آن بزرگ مرد الهی، چیزی جز تقوا و خدامحوری در تمامی امور سیاسی و مبارزاتی و شخصی دیده نمیشود.
نگاهی اجمالی به زندگانی آیت الله مشکینی
علی اکبر فیض آلنی معروف به میرزا علی مشکینی (۱۳۰۰ ه.ش- ۱۳۸۶ ه.ش)، از روحانیون و علمای تاثیرگذار در انقلاب اسلامی ایران، رئیس مجلس خبرگان رهبری(از هنگام تأسیس در ۱۳۶۱ تا پایان عمر)٬ رئیس جامعه مدرسین حوزه علمیه قم پس از انقلاب، امام جمعه دائم قم و استاد فقه ، اصول ، تفسیر و اخلاق. درس های اخلاق وی همواره یکی از مهم ترین و شلوغ ترین درسهای اخلاق در حوزه قم بود. وی یکی از دوازده نفری بود که اعلامیه مرجعیت امام خمینی را در سال ۴۹ منتشر کرد. همچنین وی به همراه حسینعلی منتظری و شهید سید محمد حسینی بهشتی در تدوین قانون اراضی شهری در سال‌های ۵۹-۶۰ نقش داشت. او ریاست شورای بازنگری قانون اساسی را هم بر عهده داشت. آیت الله مشکینی از علمایی بود که در دوران جنگ ایران و عراق مرتب در جبهه‌ها حضور می‌یافت. یکی از فرزندان وی نیز در جنگ مجروح و بعد از آن شهید شد. آیت الله محمد محمدی ری شهری داماد اوست.
فعالیت های علمی
پس از رحلت پدر و به سفارش وی برای تحصیل علوم دینی به شهرستان اردبیل سفر کرده و مقداری از صرف و نحو را در آنجا فرا گرفت و سپس عازم قم شد.
آیت الله مشکینی در قم، شاگرد آیات عظام سید محمد حجت کوه کمره ای، سید حسین طباطبائی بروجردی، سید محمد محقق داماد و سید محمد صادق روحانی شد. در سال ۱۳۳۷ دویست طلبه و استاد حوزه در نامه‌ای به آیت الله بروجردی خواستار سازماندهی آموزشی در حوزه علمیه قم و اضافه شدن دروس دیگری همچون اخلاق به برنامه‌های تحصیلی طلاب می شوند. این نامه با دست‌خط آیت الله مشکینی نوشته شده‌بود. در دهه ۱۳۴۰ وی از مؤسسین مدرسه حقانی شد و دروس اخلاق و مکاسب را در آنجا تدریس کرد. وی در آن دوران رسائل و مکاسب شیخ مرتضی انصاری را خلاصه کرد و با سبک و سیاقی متفاوت با سایر مدارس حوزه علمیه، در اختیار طلاب آن مدرسه قرار داد. او به همراه تعداد دیگری از استادان حوزه حلقه‌ای یازده نفره را شکل دادند که برای اصلاح حوزه، فعالیت کرده و دغدغه‌های سیاسی را در بحث‌های خود مطرح می‌کردند. دیگر اعضای این حلقه؛ عبدالرحیم ربانی شیرازی، حسینعلی منتظری، علی قدوسی، سید علی خامنه‌ای، سید محمد خامنه‌ای، اکبر هاشمی رفسنجانی، احمد آذری قمی، ابراهیم امینی، محمدتقی مصباح یزدی و مهدی حائری تهرانی بودند. در همین دوران آیت الله مشکینی به منظور متواری شدن و رهایی از تعقیب ساواک قریب هفت ماه به نجف رفت و در کلاس های درس عده ای از مراجع، خصوصاً امام خمینی حاضر شد. ضعف مزاج و هوای گرم نجف اجازه ماندن به او را نداد و ناگزیر به قم باز گشت.
شاگردان
شهید ربانی املشی، شهید فضل الله محلاتی، شهید غلامحسین حقانی، محمّد محمدی گیلانی، محمّد امامی کاشانی، یوسف صانعی، محمدرضا مهدوی کنی، اکبر هاشمی رفسنجانی، عباس محفوظی، مرتضی بنی فضل، محمّد مؤمن، احمد جنّتی، صادق احسان بخش، علی دوانی، محمدعلی گرامی، سید حسن طاهری خرم آبادی، سید محسن خرازی، محی الدین فاضل هرندی و ...
آثار علمی
اصطلاح الاصول، الفقه الماثور، مصطلحات الفقه، دروس فی الاخلاق، ازدواج در اسلام، المنافع العامه (شرح کتاب احیاالموات شرایع)، مفتاح الجنان (کتاب دعا تکمیل مصباح المنیر)، المواعظ العددیه، واجب و حرام احکام الزامی (دوره فقه)، قصار الجمل (احادیث کوتاه تحت عناوین لغوی دو جلد)، ترجمه قرآن کریم به زبان فارسی، الهدی الی موضوعات نهج البلاغه، المبسوط (تفسیر سوره سوره آل عمران)، واجبات و محرمات (استقصاء آنچه در شرع واجب و حرام اعتقادی و عملی است)، تفسیر سوره ص، بحث تکامل از نظر قرآن، مسلکنا فی العقائد و الاخلاق و العمل، زمین و آنچه در آن است، تقلید چیست؟، رساله خمس، حاشیه توضیحی بر کتاب مضاربه، عروة الوثقی، نهج البلاغه موضوعی، تحریرالمعالم، الرسائل الجدیده، تلخیص المکاسب، تفسیر روان برای نسل جوان، ترجمه و شرح فارسی سه کتاب مضاربه، مزارعه و شرکت در عروة الوثقی، همچنین از وی مقالات بسیاری در نشریات گوناگون مانند نورعلم، پاسدار اسلام و... و نیز در روزنامه جمهوری اسلامی و... به چاپ رسیده است.
مبارزات سیاسی
قبل از پیروزی انقلاب
آیت الله مشکینی بعداز حوادث پانزده خرداد به جمع مبارزین پیوست. کارهای فردی و مخفی، ارتباط با شخصیت‌های سیاسی پیرو امام خمینی و مبارزه علنی و موضع‌گیری صریح در برابر حکومت پهلوی از ویژگیهای مبارزاتی وی بود. وی چندین بار در زندان ساواک قم و زندان شهربانی زندانی شد. او چهار ماه در تهران متواری و با نام مستعار زندگی کرد. پس از این چهار ماه به مدت هفت ماه به نجف رفت و بعد از بازگشت بلافاصله به مشهد تبعید و قریب ۱۵ ماه در مشهد ساکن شد. مدت کوتاهی پس از بازگشت از مشهد٬ حکم تبعید ۲۷ نفر از طلاب و مدرسین حوزه که از نظر ساواک عاملین تخریب و خرابکاری بودند صادر شد. آیت الله مشکینی هم جزو این افراد به سه سال تبعید به شهر ماهان کرمان محکوم شد. وی به مدت یک سال در شهر ماهان تحت مراقبت زندگی کرد و در اثر فعالیتهای مختلف و به صلاح دید شهربانی به شهرستان گلپایگان تبعید شد. اقامت او در شهرستان گلپایگان –نزدیک قم- ارتباط وسیع طلاب و رفت و آمدهای بسیار آنان را موجب شد. به همین علت ساواک وی را از گلپایگان به مدت دو سال به کاشمر خراسان تبعید کرد. در سال ۵۷ و پس از بازگشت از کاشمر و هم زمان با حرکت امام خمینی از نجف به پاریس، ساواک آ‌یت‌الله مشکینی را دستگیر کرد. پس از خروج محمدرضا پهلوی از کشور و بازگشت امام خمینی٬ وی یکی از روحانیان متحصن در دانشگاه تهران برای ورود امام خمینی علیه حکومت بختیار شد.
پس از پیروزی انقلاب
پس از انقلاب آیت الله مشکینی اقداماتی را در جهت تثبیت نظام انجام داد؛ وی در بلوای حزب خلق مسلمان در منطقه آذربایجان حضور یافت. در جریان دستگیری فرزندنش که در عضویت و همکاری سازمان مجاهدین خلق (منافقین) بود، نامه‌ای به عنوان «سرپرست کمیته مرکزی انقلاب» نوشت و این اتفاق را طلیعه عدالت در نظام اسلامی و مسرت بخش توصیف کرد.
وی همچنین یکی از منتقدان دولت موقت بازرگان شد. پس از شهادت آیت الله سید اسدالله مدنی، چند ماهی امامت جمعه شهرستان تبریز را برعهده گرفت. و بعد از آن به دستور امام خمینی راهی قم شد. در پی سخنان هاشم آغاجری از اعضای سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی، آیت الله مشکینی با عنوان رئیس جامعه مدرسین اطلاعیه این جامعه در مورد نامشروع بودن سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی ایران را امضا کرد.
مسئولیت ها
عضو جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، امام جمعه موقت تبریز، حاکم شرع دادگاههای خوزستان و ساماندهی اوضاع و ادارات آن استان، رئیس شورای بازنگری قانون اساسی نظام اسلامی با حکم امام خمینی، نماینده مردم آذربایجان در مجلس خبرگان در تدوین قانون اساسی، نماینده خبرگان رهبری از تهران، رئیس مجلس خبرگان(از هنگام تأسیس در ۱۳۶۱ تا پایان عمر)، امام جمعه قم با حکم امام و رهبری، مسئول گزینش و اعزام قضات با حکم امام خمینی.[2]
مقام معظم رهبری از ایشان چنین یاد میکند:
در پی رحلت فقیه مجاهد و پارسا حضرت آیت الله آقای حاج میرزا علی مشکینی اعلی الله مقامه حضرت آیت الله خامنه ای رهبر معظم انقلاب اسلامی پیام تسلیت صادر فرمودند:
بسم الله الرحمن الرحیم
انالله و انا الیه راجعون
رحلت فقیه مجاهد و پارسا حضرت آیت الله آقای حاج میرزا علی مشکینی اعلی اله مقامه موجب تأسف و تأثر شدید اینجانب گردید. این روحانی عالیقدر از جمله ی شخصیت های نادری بود که در سراسر عمر با برکت و در مراحل گوناگون زندگی نورانی خویش منشأ برکات فراوان برای حوزه ی علمیه و مردم مؤمن و اسوه ی اخلاقی و عملی برای شاگردان و ارادتمندان خود بود.
در دوران طاغوت جزو پیشگامان نهضت اسلامی و در دوران جمهوری اسلامی در شمار مجاهدان واقعی و معلم اخلاص و پرهیزگاری و پارسائی محسوب می گشت. رفتار و عمل او بیش از بیان شیرین و رسایش، دعوت کننده ی به ایمان و پارسائی و حق طلبی و حقگوئی بود. جایگاه رفیع او در نظام جمهوری اسلامی و ریاست مجلس خبرگان رهبری از آغاز تشکیل این مجلس که نشانه ی حرمت و مکانت او در چشم نخبگان و علمای بزرگ و اساتید مبرّز روحانی کشور است، هرگز نتوانست در تواضع و فروتنی او یا در زندگی زاهدانه و دامن پاک او کمترین خدشه ئی وارد آورد. او جامع علم و عمل، و جهاد و زُهد، و تشخیص و سلوک صائب و مستقیم و بدون انحراف بود. فقدان این عالم ربانی و این روحانی جلیل القدر، ضایعه ئی بزرگ است. از خداوند متعال علوّ درجات و مغفرت و رحمت واسعه اش را برای روح مطهر ایشان مسألت می کنم و به ملت ایران و حوزه های علمیه و مراجع عظام و علمای اعلام به ویژه به خاندان مکرم و بازماندگان محترم و همه ی ارادتمندان و شاگردان ایشان تسلیت عرض میکنم.
والسلام علیه و رحمه اله و برکاته
سیدعلی خامنه ای
8/مرداد/1386
حاج شیخ محمد شریف رازی در کتاب گنجینه دانشمندان (۱۴۰۴ق.) آیت الله مشکینی را از علما و مدرسین به نام معاصر که به فضل و دیانت و علم و تقوا شهره و دارای آثار گران قدری از قبیل ترجمه اثنا عشریه است معرفی کرده اند.[3]
در کتاب طبقات مفسران شیعه هم علی اکبر فیض مشکینی یکی از مدرسین شاخص و محترم حوزه علمیه قم و رئیس مجلس خبرگان و مفسری به نام یاد شده است.[4]
آیت الله مشکینی اسوه تقوا در عالم سیاست
آیت الله مشکینی را میتوان اسوه و الگوی بسیار مناسبی برای طلاب جوان و همچنین مسئولین عالی رتبه کشوری در زمینه امور سیاسی معرفی کرد. ایشان هیچ چیز برای خود نیندوخت و همواره خود را بدهکار انقلاب میدانست نه طلبکار که سهم خود را از سفره انقلاب مطالبه کند.
آنگاه که فرزندش با منافقین هم پیاله گشت، دستگیری او را توسط نیروهای انقلاب مسرت بخش و نشانه عدالت انقلاب اسلامی معرفی کرد.
در پیشانی سیره اخلاقی آیت الله مشکینی تواضع و فروتنی تلألو میکرد. او از حق خود میگذشت اما از انقلاب و احقاق حق خانواده شهدا و جانبازان هرگز کوتاهی نمیکرد. بصیرت مثال زدنی او خطبه های نماز جمعه قم را به یکی از پر بارترین خطبه های نماز جمعه کشور تبدیل کرده بود. تلاوت سوره جمعه و منافقین در نماز جمعه هنوز در مصلای قدس قم طنین انداز است. در دوره پر تلاطم اصلاحات که عده ای از فضای باز سیاسی به وجود آمده در کشور سوء استفاده نموده و به مقدسات توهین کردند؛ مواضع دشمن شکن آیت الله مشکینی راهکار برون رفت از بحران برای طلاب جوان و عموم مردم انقلابی بود.
پس از صدور حکم اعدام آقاجری، آیت الله مشکینی که ریاست جامعه مدرسین حوزه علمیه قم را برعهده داشت، اطلاعیه این جامعه در مورد نامشروع بودن سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی ایران را امضا کرد. وی پیش از آن خواستار شکایت مردم متدین از آقاجری شده و در مورد آقاجری گفته بود: «وی نسبت به علما و اسلام، جاهل است... او آدم وارونه‌ای است... تمام مقلدان علما را میمون حساب کرده، آیا واقعاً این گونه است؟ این مردک اسلام و تقلید را درست فهمیده؟»
غیرت دینی، صبر در مقابل انحرافات را برای وی جایز نمیدانست، در مقابل ولی فقیه تواضع کامل داشت. عالمی پارسا و سیاستمداری با تکیه بر افکار امام خمینی او را نماد کامل یک حزب اللهی واقعی قرار داده بود که «الا ان حزب الله هم الغالبون»
رحلت
آیت الله مشکینی که به بیماری خونی مزمنی دچار بود در بیمارستان بقیه‌الله بستری شد و سرانجام در عصر روز دوشنبه ۸ مرداد ۱۳۸۶ دعوت حق را لبیک گفت. پنجشنبه ۱۱ مرداد حضرت آیت الله ناصر مکارم شیرازی از مراجع تقلید بر پیکر او نماز خواند و سپس پیکر مطهرش در حرم فاطمه معصومه علیها السلام در مسجد بالاسر به خاک سپرده شد. /۹۰۱/ی۷۰۲/ج