آزادی؛ راهبرد تحقق جامعه پیشرفته اسلامی

به گزارش خبرگزاری رسا به نقل از پایگاه اطلاع‌رسانی تبیین، حجت الاسلام دکتر حسن یوسف زاده، استاد مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) قم در مقاله‌ای به جمع ‏بندی اهداف و راهبردهای فرهنگی اجتماعی پیشرفت پرداخته است که در سه قسمت منتشر می‌شود:

پیشرفت در یک بازنمایی کلی عبارت است از حرکت مستمر به سمت تحقق اهداف و غایاتی که مطلوب تلقی می‌شوند. این معنی از پیشرفت، آرمانی است که ریشه در بن‏ مایه و هستی نوع انسان دارد. آدمی موجودی است که هم از ظرفیت کمال‏ پذیری بی ‏نهایت برخوردار است و هم محرک‌ها و انگیزه ‏های ترقی و پیشرفت در او بسیار نیرومند است. هر چند کمال‏ طلبی به این دلیل که از ساختار وجودی انسان مایه می‌گیرد و ویژگی ذاتی نوع بشر شمرده می‌شود، آرمان عام و جهان‏شمول است، اما اهداف و مقاصدی که آدمیان نیل به آن‏ها را سعادت، به روزی و مطلوب یا پیشرفت تلقی‏ می‌کنند، از جامعه‏‌ ای تا جامعۀ دیگر تفاوت چشمگیری می‌پذیرد.

بر همین اساس است که توسعه غربی را که در آن افزایش شادکامی دنیوی غایت قصوی زندگی دانسته می‌شود، از منظر اسلامی نمی‌توان ذیل مفهوم پیشرفت گنجاند. چرا که از دیدگاه اسلامی، کام جویی دنیوی به عنوان هدف نهایی تلاش‌های انسانی نه تنها زمینه‏ ساز تعالی و پیشرفت انسانی را فراهم نمی‌سازد، بلکه برعکس، ریشه اصلی انحطاط بشر به شمار می‌رود. بنابراین، آنچه در اساس ماهیت فرایند تکامل و پیشرفت را مشخص می‌کند نظام اهداف و غایاتی است که هر جامعه در صدد تحقق و عینیت بخشیدن به آن‏هاست. اهداف هم ماهیت یک حرکت استکمالی را مشخص می‏کند و آن را از فرایندهای انحطاطی متمایز می‌کند و هم شیوه‌ها و راهبردهای رسیدن به کمال‏ مطلوب‌ها را تعیین می‌کند. با توجه به اهمیت کانونی که بحث اهداف و به تبع آن راهبردها، در گفتمان پیشرفت دارد، این جستار تلاش ورزیده است تا برخی از اساسی‌ترین مفاهیم قرآنی ناظر به اهداف و راهبردهای پیشرفت را مورد تأمل قرار دهد.

مفاهیم بنیادی که در این ارتباط مورد بررسی قرار گرفته‌اند به قرار ذیل ‏اند:

الف) اهداف پیشرفت

بدون شک اهداف پیشرفت از منظر قرآن منحصر در مواردی نیست که در این جستار به آن‏ها پرداخته شده است، اما موضوعاتی که در این نوشتار مطرح گردیده‌اند، از جمله اساسی‌ترین غایاتی است که قرآن کریم دستیابی به آن‏ها را غایات سیر و حرکت جوامع انسانی بیان کرده است:

1. عدالت

یکی از اساسی‌ترین مفاهیم ناظر به اهداف پیشرفت، مفهوم عدالت است. از منظر اسلام، برای سازماندهی زندگی اجتماعی متکامل و پیشرفته، نیاز ضروری و دایمی به اصول عدالت وجود دارد و هیچ مفهوم رقیبی را نمی‌توان برتر از عدالت نشاند و بر اساس آن روابط و ساختارهای بایسته و متکامل اجتماعی را استوار ساخت. عدالت در جهان‏ بینی قرآن هم به عنوان راهبرد و هم به عنوان هدف پیشرفت مطرح است. با توجه به دلایل ذیل می‌توان گفت که اسلام تحقق عدالت را یکی از اهداف پیشرفت می‌داند:

الف) در قرآن کریم از عدالت هم به‌عنوان راه و شیوه نیل به کمال و پیشرفت یاد شده است و هم به‌عنوان برآیند و نتیجه حرکت تکاملی. عدالت به‌عنوان راهبرد یا شیوه تکامل و پیشرفت در آیه ذیل مورد اشاره قرار گرفته است: «و مَنْ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ هُوَ عَلی‏ صِراطٍ مُسْتَقیمٍ» علامه معتقد است که مقصود از عدل در این آیه «اجتناب از افراط و تفریط»، و «التزام به حد وسط» است. اما این‌که مقصود از التزام به حد وسط چیست، با ذکر لازم معنی یعنی «وَ هُوَ عَلی‏ صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ» تشریح شده است. بنابراین، عدل عبارت است راه مستقیم یا راهبردی که انسان را حتما به هدف می‏رساند. از عدالت به‌عنوان نتیجه و هدف پیشرفت در سوره حدید یاد شده است «لَقَدْ أَرْسَلْنا رُسُلَنا بِالْبَیِّناتِ وَ أَنْزَلْنا مَعَهُمُ الْکِتابَ وَ الْمیزانَ لِیَقُومَ‏ النَّاسُ بِالْقِسْطِ» از این آیه به‌روشنی استفاده می‌شود که استقرار عدالت یکی از اهداف بنیانی پیامبران الهی بوده است.

جوادی آملی در توضیح آیه می‌نویسد: «قرآن کریم بیان می‌کند که برقراری قسط و عدل یکی از هدف‌های رسالت است.» به اعتقاد ایشان هرچند این آیه عدالت را به‌عنوان هدف مطرح می‌سازد اما برقراری عدل هدف متوسط است نه هدف نهایی. شهید مطهری در باب اهمیت عدالت در دستگاه فکری اسلامی می‌گوید، همه تعلیمات پیامبران مقدمه‌ای است برای دو امر. آن دو امر عبارت است از شناختن خداوند و برقراری عدل و قسط در جامعه بشری.

ب) دیگر دلیل که عدالت را در تفکر اسلامی به‌عنوان هدف مطرح می‌سازد، قرار گرفتن عدل به‌ عنوان یکی از اصول پنج گانه جهان‏ بینی اسلامی است. همسنگ دانستن اصل عدل با اصل توحید حاکی از اهمیت ارزش ذاتی آن است. بدون شک تحقق عدالت در جامعه، آثار و پیامدهای بسیار مفیدی به‌بار می‌آورند، اما در اندیشه اسلامی عدالت صرفا به‌دلیل سودمندی ابزاری و کارکردی بودن آن حائز اهمیت نیست، بلکه عدالت از جمله صفات و ارزش‏های متعالی و الهی است که فی ‏نفسه نیز خواستنی و مطلوب است و به‌همین دلیل این اصل هم ‏وزن توحید و سایر اصول بنیادین اسلامی محسوب شده است. «در قرآن، از توحید گرفته تا معاد و از نبوت گرفته تا امامت و زعامت و از آرمان‏های فردی گرفته تا هدف‌های اجتماعی، همه بر محور عدل استوار شده است.»

ج) شهید صدر با استناد به حدیث شریف که می‏فرماید: «شبیه و همانند اخلاق خداوند شوید»، معتقد است پیشرفت و کمال حقیقی در اندیشه اسلامی عبارت است از این‌که انسان به‌عنوان خلیفه خداوند، صفات، ارزش‏ها و کمالاتی را محقق می‌سازد که در خداوند وجود دارد. به‌باور ایشان، رشد صفات و اخلاق الهی از قبیل عدالت، علم، قدرت و رحمت و مهربانی، جود و احسان... همگی از جمله اهداف انسان خلیفه به‌شمار می‌روند. این ارزش‌ها در مورد خداوند به‌نحو مطلق و نامحدود می‌باشند، لکن انسان خلیفه موجودی محدود است. بنابراین طبیعی است که عینیت‌یافتن این ارزش‏ها در سطح انسانی در یک فرآیند و حرکت مداوم به‌سوی مطلق و حرکت شتاب‌دار به‌سوی خداوند محقق می‏شود. به‌ هر اندازه که انسان بتواند در طی حرکت خودش به این ایده‌آل‌ها و ارزش‏ها  تحقق بخشیده و به‌نحو روزافزون عدالت، علم، قدرت، رحمت و سایر اسماء حسنای خداوند را در زندگی خود محقق سازد، پیروزی و موفقیتی را در جهت نیل به پیشرفت بدست آورده و در سیر خودش به خداوند نزدیک‌تر شده است؛ سیری طولانی که انتها ندارد و برای آن پایانی متصور نیست.

عدالت علاوه بر این که یکی از اهداف بنیادی پیشرفت از دیدگاه قرآن به شمار می‌رود، راه و شیوه نیل به پیشرفت را نیز معین می‌کند. بر اساس آیات قرآن کریم، عدالت مهم‌ترین راهبرد محسوب می‌شود و بدون تحقق عدالت نیل به کمال و ترقی ناممکن است. برای فهم اهمیت راهبردی عدالت از منظر اسلام ضروری است که دست ‏کم دیدگاه اسلام در مورد واقعیات مربوط به طبیعت انسان و جامعه مورد توجه قرار گیرد:

الف) یکی از مفروضات اساسی که بهره‏ گیری راهبردی از عدالت را در فرایند پیشرفت اجتناب‏ ناپذیر می‌سازد، خودخواهی ذاتی انسان است. از منظر اسلام، انسان به حکم فطرت و سرشت خویش، موجودی خودخواه، سودجو و نابسنده ‏گر است. انگیزه اولیه و قوی تمامی انسان‏های عادی در کارهای‏شان همانا کسب سود شخصی و دفع زیان از خویش می‌باشد. این واقعیت را متفکران مسلمان غالبا با مفهوم «حب ذات» بیان نموده‌اند. قرآن کریم در مورد واقعیت خودخواهی ذاتی انسان می‌فرماید: «إِنَّ الْإِنْسانَ خُلِقَ هَلُوعاً. إِذا مَسَّهُ الشَّرُّ جَزُوعاً. وَ إِذا مَسَّهُ الْخَیْرُ مَنُوعاً. إِلاَّ الْمُصَلِّینَ».

هلوع به‌معنای «حرص شدید» یا «نابسنده ‏گری در سودجویی» است. طبق مفاد این آیه، حب ذات و سودجویی انسان حد معینی نداشته و سیری‏ناپذیر است. انسان به‌حکم سرشت خویش در سودجویی و زیان‏ پرهیزی بیشترین مقدار را از جهت کمیت و کیفیت می‌جوید. هرچه انسان از منافع بیشتری برخوردار شود، میل‌اش برای کسب منافع فزون‌تر خواهد شد. نتیجه چنین حرصی آن است که انسان به‌هنگام مواجهه با زیان و بدی، بی‏ تابی و ناشکیبایی از خود نشان می‌دهد. همچنین هنگام به‌دست آوردن خیر و خوبی، خود را بر سایرین برتری و ترجیح می‌دهد و حاضر به تقسیم خیرات و منافع با دیگران نمی‌شود. غریزه سودجویی و طمع ‏ورزی انسان اگر تعدیل و مهار نشود، نه تنها فرایند تکامل و پیشرفت اجتماعی را متوقف می‌کند، بلکه اساسا شکل ­گیری حیات اجتماعی ناممکن می‌گردد. لذا اسلام برای حراست از بنیان نظم و همکاری اجتماعی اصل عدالت را به‌عنوان بنیان همکاری اجتماعی وضع کرده است. عدالت از دیدگاه اسلام قاعده اساسی است که غریزه خودخواهی و حرص شدید انسان را به‌منظور نیل به حیات معقول و متکامل تحدید می‌کند. بنابراین، اولین دلیل برای ضرورت بهره ‏گیری از عدالت به‌عنوان راهبردی برای سیر و حرکت به تکامل و پیشرفت، واقعیت خودخواهی ذاتی بشر است.

ب) یکی دیگر از واقعیت‏های سرشتی انسان که از دیدگاه اسلام عدالت را به‌عنوان راهبرد اساسی در فرایند حرکت استکمالی جوامع مطرح می‌سازد، «واقعیت تفاوت طبیعی و اولیه انسان‌ها» است. منظور از تفاوت‌های طبیعی، تفاوت‌ در استعدادهای ذهنی، فیزیکی، و روانی افراد است که اراده و اختیار انسان هیچ‌گونه تأثیری در تقویت و یا تضعیف آن‌ها ندارد. انسان‌ها همان‌طور ‌که به‌لحاظ خصوصیات ظاهری، توانمندی‌های فیزیکی و جسمانی باهم تفاوت دارند، به‌لحاظ ویژگی‌های روانی نظیر ادراکات ذهنی، یادگیری، ضریب هوشی، تمایلات و عواطف نیز به‌طور قابل‌ ملاحظه‌ای باهم متفاوتند. این تفاوت‏ها باعث می‌شود که افراد یک اجتماع از نظر دسترسی به مزایا و منابع ارزشمند اجتماعی نظیر ثروت، قدرت و منزلت وضعیت متفاوتی داشته باشند.

بر اساس مقدمه اول درست است که تمامی انسان‏ها در غریزه سودجودیی و زیان‏پرهیزی مشترک هستند، لکن افراد انسانی چه از جهت «قوای جسمی» و چه از جهت «قوای فکری» در وضعیت یکسانی نسبت به یکدیگر قرار ندارند، لذا میزان توفیق انسان‌ها در کسب سود و دفع ضرر یکسان نمی‌باشند. قرآن کریم نابرابری طبیعی انسان‏ها را در آیه ذیل مورد اشاره قرار داده است: «وَ هُوَ الَّذی جَعَلَکُمْ خَلائِفَ الْأَرْضِ وَ رَفَعَ بَعْضَکُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجاتٍ لِیَبْلُوَکُمْ فی‏ ما آتاکُمْ» طبق آیه، توزیع طبیعی و اولیه استعدادها میان انسان‏ها به‌طور نابرابر انجام گرفته است و این نابرابری طبیعی باعث توزیع نابرابر منابع قدرت، ثروت و دیگر مزایای اجتماعی میان انسان‏ها می‌گردد.

هرچند که تفاوت‌های طبیعی از دیدگاه اسلام مقتضای حکمت الهی و لازمه نظام احسن و زمینه‌ساز سعادت و کمال آدمیان می‏باشند؛ چون همکاری متقابل که حیات اجتماعی بر آن استوار است بر مبانی تفاوت‌های طبیعی ممکن می‌گردد، اما در غیاب راهکارهای تأمینی و بازتوزیع‏کننده یا اصول عدالت، تفاوت‏های طبیعی منتج به نهادینه ‏سازی نظام ‏نابرابری و شکل‏ گیری ساختار طبقاتی خشن و ظالمانه خواهد شد. لذا اسلام در عین‌حال که تفاوت‌های طبیعی را به‌رسمیت می‏شناسد و آن را مایه قوام حیات اجتماعی می‌داند، به‌منظور جلوگیری از ایجاد نظام طبقاتی و بهره ‏کشی‌های ساختمند و نهادینه شده، ضرورت بهره‏ گیری از اصل عدالت را به‌عنوان یک راهبرد در فرایند سیر و حرکت تکاملی جوامع مورد توجه قرار می‏دهد.

ج) یکی دیگر از مبانی که از دیدگاه اسلام نیاز به عدالت را به‌عنوان راهبرد بی ‏بدیل مطرح می‏سازد، «واقعیت بروز رقابت و تنازع» در جامعه است. مفاد این مقدمه آن است که خصلت بنیادین و سرشتی زندگی اجتماعی تنازع و رقابت است نه همکاری و تعاون. این خصلت حیات اجتماعی هم ریشه در خصلت طمع‏ ورزی و «نابسنده‏ گری» سرشتی انسان دارد و هم ناشی از محدودیت منابع و امکانات طبیعی و اجتماعی است. اگر انسان‏ها عاری از صفت زیاده‏ خواهی و طمع ‏ورزی شدید می‌بودند و منابع و امکانات نیز کمیاب نمی‌بود، همگی به مقصود خود از همکاری اجتماعی می‌رسیدند و جایی برای تنازع باقی نمی‌ماند. لکن از آنجا که هم انسان فزون‏ خواه است و هم منابع طبیعی و امکانات اجتماعی برای برآوردن خواسته‏ های تمامی انسانهای فزون خواه کافی نیست، ناسازگاری میان خواسته ‏های آنان اجتناب ناپذیر می‌گردد. نتیجۀ این وضعیت در روابط اجتماعی آن خواهد شد که هر فردی برای اختصاص بیشترین ثروت و قدرت به خود و محروم نمودن سایرین از مواهب اجتماعی تلاش کند. در نتیجه آنچه روابط میان انسان‏ها در جامعه را تعریف می‌کند، رقابت و تنازع است، نه همکاری و تعاون. در چنین وضعیتی هر کس گرایش به ظلم و ستم به دیگران و نادیده گرفتن نیازها و خواسته‏ های سایر همنوعان خواهد داشت. این مقدمه نیز، ضرورت عدالت را به‌عنوان راهبرد اساسی برای همکاری اجتماعی به منظور نیل به ترقی و پیشرفت مطرح می‌سازد. چرا که در غیاب عدالت، جامعه فاقد «شرایط اولیه» یعنی نظم و انسجام اجتماعی، برای حرکت در جهت کمال و پیشرفت خواهد بود.

د) علاوه بر این‌که تفاوت‌های طبیعی انسان‏ها همواره در جهت بازتولید نظام نابرابری در جامعه عمل می‌کند، حیات اجتماعی خود نیز ماهیتا ساختار نابرابر دارد. لذا جامعه‏ شناسان معتقدند تا زمانی که انسان ناگزیر از زیست جمعی است، نابرابری‏های اجتماعی هم وجود دارد. هرچند که نابرابری‌های اجتماعی کاملا قابل حذف نیستند و از مختصات ذاتی زندگی جمعی محسوب می‌شوند، اما مسأله این است که نظام نابرابری در غیاب مکانیسم‌های تعدیل‌کننده منتج به سلطه‏ گری، استثمار و بهره ‏کشی‏های ناروا می‌شود. این مقدمه به‌ضمیمه مقدمات پیشین عدالت را به‌عنوان راهبرد اساسی ساماندهی اجتماعی اجتناب ‏ناپذیر می‌سازد. قرآن کریم با صراحت بیان می‌دارد که انسان‏ها وقتی احساس قدرت و بی ‏نیازی می‌کنند، به تجاوز به دیگران و استثمار ضعیفان می‏پردازد: «کَلَّا إِنَّ الْإِنْسانَ لَیَطْغی‏ أَنْ رَآهُ اسْتَغْنی‏» خوی طبیعی انسان آن است که هرگاه خود را بی‏ نیاز و توانمند احساس کند، پا را از گلیم خود دارازتر نموده و به طغیان‏گری و ستم می‌پردازد. با توجه به خصلت تجاوزکارانه انسان و با توجه به این‌که ماهیت زندگی اجتماعی، بیشتر زمینه‏ را برای بهره‏ کشی اقویا از ضعفا فراهم‏ می‌سازد، از منظر اسلام توسل به اصل عدالت برای پی‏ ریزی جامعه ‏‏ای پیشرفته که در آن همگان امکان بهره ‏گیری از منافع و مزایای حیات دست‏جمعی را داشته باشد، یک نیاز انحصاری و دایمی است.

2. آزادی

دومین مفهوم بنیادی ناظر به هدف پیشرفت مفهوم آزادی است. آزادی نیز مانند عدالت، مفهوم دو وجهی است بدین معنی که هم ناظر به هدف بوده و هم به عنوان راهبرد پیشرفت مطرح است. در این که اسلام آزادی را یکی از اهداف اساسی زندگی بشر معرفی می‌کند تردیدی نیست. منتهی مسأله مهم این است که مفهوم آزادی از جمله مفاهیم بسیار مجملی است که دلالت‌های مختلفی می‌تواند داشته باشد. آزادی به معنای نفی حاکمیت و سیطره غیر، مفهوم مشترکی است که هم در گفتمان مدرن که مبتنی بر دنیاگرایی و طرد معنویت است وجود دارد و هم در گفتمان اسلامی که ایمان و معنویت شالوده آن را تشکیل می‌دهد. هر دو گفتمان از فضیلت، اهمیت و ضرورت آزادی سخن به میان می‌آورد و آن را به عنوان هدف اساسی بشر مطرح می‌سازد. لکن وقتی به مقایسه آزادی در اسلام و آزادی در گفتمان مدرن می‌پردازیم، تفاوت­های جوهری بین  طرز تلقی این دو مکتب در مورد آزادی آشکار می‌شود. آزادی که تمدن سرمایه‏ داری منادی و مدافع آن بوده و جامعه غربی درگذر تاریخی خود آن را تجربه کرده است، مبتنی بر اصالت ماده و متناسب با قد و قامت «انسان طبیعی» است درحالیکه آزادی در اسلام، از شئون انسان متأله و کارگزار الهی است و در اثر عبودیت و توحید باوری به وجود می‌آید. آزادی در تمدن سرمایه ‏داری حق طبیعی برای انسان تلقی می‌شود و انسان محق است هر وقتی که بخواهد از این حق خود چشم پوشی نماید و آزادی خود را سلب نماید. اما آزادی در تلقی اسلامی این گونه نیست. آزادی در اسلام ارتباط بنیادی با عبودیت خداوند دارد. لذا اسلام به هیچ وجه اجازه نمی‌دهد که انسان قبول ذلت نموده و از این حق خود صرف نظر کند. در نتیجه از دیدگاه اسلام، انسان در برابر آزادی خود مسئولیت دارد و آزادی بدون مسئولیت در اسلام پذیرفته نیست. شهید صدر در یک طبقه ‏بندی آزادی را به دو نوع مثبت و منفی تقسیم می‏کند. وی از آزادی که در گفتمان مدرن مطرح است با عنوان آزادی ایجابی یا مثبت یاد می­کند. مقصود از آزادی مثبت، رهایی انسان از هر نوع سیطره بیرونی است که از اعتقاد به «حق تسلط بر نفس»، ناشی می‌شود. این نوع آزادی تعبیری است از این که هر انسان حق حاکمیت بر نفس و اراده خود را دارد، و حق دارد هرگونه که می‌خواهد آن را مورد بهره‏ برداری قرار دهد بدون این که هیچ گونه سیطره خارجی را قبول نماید.

به باور شهید صدر، مبنای این نوع آزادی را اومانیسم تشکیل می­دهد که نوع تفرعن یا انسان‏گرایی افسار‏گسیخته‏ است و در آن انسان در جایگاهی خدایی تکیه زده و ایمان به خدا جای خود را به ایمان به انسان می‌دهد. از منظر شهید صدر، این تلقی از آزادی ریشه در شکاکیت خطرناک و پیچیده ­ای دارد که بر تمام جریان­های فکری غربی سیطره یافته است. شکاکیتی که با انقلاب­های فکری همراه و مصادف شد و تمام پایه‏ های نظام اندیشگی و تفکر غرب را ویران ساخت. در اثر پیشرفت‌های در دنیای علم، بت­های نظام تفکر و اندیشه غربی یکی پس از دیگری ذوب شد و فرو ریخت. در اثر این تحولات فکری برای انسان غربی نگاه جدیدی به هستی و حیات ایجاد گردید و نسبت به میراث فکری که بشریت از آغاز تاریخ تا کنون به ارث گذاشته بود، موقف شک و تردید اتخاذ گردید. چنین بود که انسان غربی همه مسلمات گذشته را کنار گذاشتند و تلاش نمود که خود را به لحاظ فکری از بند میراث گذشته که هزاران سال با آن­ها زیسته بود، رها سازد. امواج فزاینده شکاکیت یاد شده تنها در حوزه معرفت و اندیشه متوقف نماند، بلکه تمام ارزش‌ها و تصورات را که در حوزه عمل مورد اجماع و اتفاق بشریت بودند و انسان‌ها در تنظیم رفتار و اعمالشان بر آن‌ها تکیه می‌کردند، نابود ساخت.

نوع دوم آزادی، منفی است و به اعتقاد شهید صدر، اسلام عمدتاً بر جنبه سلبی آزادی تأکید می‌کند. آزادی سلبی را که اسلام مطرح می­کند مبتنی بر عبودیت و ایمان به خدا است. تحقق این معنا از آزادی است که در قرآن کریم از جمله اهداف بنیادی رسالت آسمانی محسوب می­شود.به باور شهدی صدر، بین آزادی سلبی که اسلام مطرح می‌کند با مفهوم ایجابی آن که در تمدن غربی وجود دارد ارتباطی وجود ندارد زیرا در اسلام حق رهایی انسان از سیطره دیگران و برابری همگان در شئون انسانیت، ناشی از تسلط انسان بر نفس خودش و حق او در انتخاب رفتار و گزینش شیوه زندگی نیست- چیزی که ما بر آن عنوان آزادی مثبت گذاشتیم و مفهوم آزادی در تمدن غربی است- بلکه در اسلام آزادی و رهایی انسان از بردگی و همه قید و بندهای ساختگی، ناشی از عبودیت خداوند است. انسان در اسلام قبل از هرچیزی بنده خداوند است و انسان با این ویژگی و صفت ممکن نیست که سلطه غیر خدا را بپذیرد یا روابط مبتنی بر بندگی و بردگی را به هر نحوی که باشد قبول نماید. انسان از منظر اسلام به این دلیل که همراه با تمام عالم هستی در جایگاه عبودیت و بندگی خداوند ایستاده است، لذا همگان در برابر خداوند از موقعیت برابر برخوردارند و هیچکس بر دیگری حق اعمال سیطره را ندارد.

بنابراین قاعده و معیار اساسی آزادی در اسلام توحید و ایمان بی پرایه به بندگی خداوند متعال است، قاعده ‏ای که تمام نیروها و بت‌های را که کرامت انسان را در طول تاریخ ضایع و نابود ساخته، درهم می‌شکند. چنانچه خداوند به این مطلب در سوره ­های آل عمران، صافات، اعراف و یوسف اشاره نموده است. پس اسلام و تمدن غربی هردو در این جهت که در صدد آزادسازی انسان هستند دارای وجه مشترک ­اند، اما این دو مکتب در مبنای فکری که آزادی را بر آن استوار می­سازند باهم اختلاف دارند. اسلام اساس و بنیاد آزادی را عبودیت و ایمان به خداوند قرار می‌دهد در حالیکه تمدن غربی پس از آنکه تمام ارزش‌ها و ابعاد معنوی وجود انسان را مورد شک و تردید قرار می­دهد، مبنای آزادی را انسان‏گرایی یا ایمان به انسان و اعتقاد به حق تسلط انسان بر خودش قرار می‌دهد.

آزادی انسان‌ها، بدون شک از اوّلین اهداف پیامبران بوده است.» صریح‌ترین آیه در این خصوص، آیه 157 سوره‌ی اعراف است که می­فرماید: « وَ یَضَعُ عَنْهُمْ إِصْرَهُمْ وَ الْأَغْلالَ الَّتِی کانَتْ عَلَیْهِمْ» (پیامبر اسلام بارهای سنگین را از دوش آنان بر می‌دارد و غل و زنجیرهایی را که بر دست و پا و گردنشان بود می‌شکند؛) بارهایی سنگین از عادات و خرافات و غل و زنجیرهای روحی که بر نیروها و بر استعدادهای معنوی بشر گذاشته شده بود؛ همان‌ها که نتیجه‏اش جمود، افسردگی، یأس و بدبختی بود. اگر چه برخی از مفسران منظور از اغلال در این آیه را، تکالیف دشوار و دست­ و پاگیر دانسته‌اند اما صاحب تفسیر نمونه در ذیل این آیه انواعی از موانع و امور ضد آزادی را ذکر می‌کند که اسلام در پی برطرف کردن آن­ها است: «زنجیر جهل و نادانی از طریق دعوت پی‏گیر و مستمر به علم و دانش، زنجیر بت‏ پرستی و خرافات از راه دعوت به توحید، زنجیر انواع تبعیضات و زندگی طبقاتی از طریق دعوت به اخوت دینی و برادری اسلامی و مساوات در برابر قانون و زنجیرهای دیگر.» امام خمینی(ره) با تصریح به رویکرد ظلم ستیزانه‌ نهضت پیامبران و این ­که: «نه تنها اسلام، هر پیامبری، برای این آمده است که جامعه­ انسانی را، از شر این طاغوت‌ها نجات دهد.» تأکید می‌کند که هدف تمام تلاش‌ها و مبارزات آنان، آزادی جامعه انسانی از انواع غول‌ها و زنجیرهایی بود که به‌صورت آشکار و پنهان مانع از حرکت انسان به‌سمت کمال و پیشرفت می‌گردد.

آزادی در عین حال که هدف مهم در جامعه آرمانی و پیشرفته اسلامی است، یکی از راهبردهای تحقق آن به شمار می‌رود. چرا که تحقق پیشرفت و عینیت یافتن مدینه فاضله اسلامی، بدون رهایی از بند عبودیت طاغوت و اسارت جهل و هواهای نفسانی امکان‌پذیر نمی‌گردد. به همین دلیل بخش مهمی از مبارزات و تلاش‏های پیامبران برای رهایی انسان از این قید و بندهای ساختگی سپری شده است، البته با حصول آزادی، لزوما پیشرفت محقق نمی‌گردد. به‌عبارت دیگر اگرچه پیشرفت بدون حصول آزادی نمی‌تواند محقق گردد اما می‌توان آزادی را منهای پیشرفت قابل تحقق دانست، کما این که در جوامع سکولار غربی، آزادی اجتماعی وجود دارد، اما تمدن و جوامع غربی را نمی‌توان پیشرفته دانست. آزادی، لزوما و ضرورتا به پیشرفت منجر نمی‌گردد.

امکان  دارد جامعه ­ای از سلطه‌ی ستمگران و قید وبند هواهای نفسانی رها باشد در عین‌حال به‌سمت پیشرفت هم حرکت نکند. بنابراین آزادی مقدمه­ ای است برای باز شدن مسیر سعادت و درک و استکشاف حقایق پنهان و سیر در عوالم ملکوت. مقدمه ­ای از سنخ مقدمات لازم که پیشرفت بدون آن نمی‌تواند قابل حصول باشد. بنابراین باید گفت، آزادی اگرچه در اسلام هدف است اما هدفی است که فی­ نفسه مطلوبیت ندارد بلکه از آن‌ جهت که بدون آن دست یافتن به پیشرفت امکان‌پذیر نیست، مطلوبیت پیدا می‌کند و لذا نقش آن نسبت به پیشرفت، نقش راهبردی است.

به‌همین دلیل متفکران اسلامی، تصریح کرده ­اند که آزادی به‌خودی خود برای انسان کمال محسوب نمی‌شود بلکه وسیله و ابزاری است که انسان می‌تواند با بهره­ گیری از آن به کمال و پیشرفت دست­ یابد. آزادی می‌تواند برای انسان کمال باشد، ولی این کمال وسیله‌ای است نه کمال هدفی. هدف این نیست که انسان آزاد باشد بلکه او باید آزاد باشد تا به کمالات برسد. پس آزادی وسیله کمال خواهد بود و چون انسان موجودی مختار است می‌تواند راه کمال یا ضلال را انتخاب نماید. برخی از متفکران غربی نیز، آزادی را به‌عنوان ابزاری برای رسیدن به کمال می‌دانند نه عین کمال./998/د۱۰۲/س