نیاز به رساله عملیه حکومتی داریم
به گزارش خبرگزاری رسا، حجت الاسلام ملک‌زاده در هفته ششم دوره آموزشی «رویکردشناسی فقه حکومتی» ابتدا آسیب‌های فقه موجود از نظر شهید صدر را فهرست‌وار ذکر کرد و گفت:
1- محدود شدن فقه به سطح فردی و عدم ارائه مکتب و نظام اجتماعی و در نتیجه تنظیم حیات اجتماعی مسلمانان به‌وسیله مکاتب غربی و شرقی. تعبیر «فقه اجتماعی» اساساً متعلق به آقای صدر بوده است.
2- حاکمیت نگاه «تجزیه‌ای» در بررسی احکام. این بحث در تفسیر موضوعی ایشان مطرح شده است. نگاه تجزیه‌ای در مقابل نگاه سیستمی و منظومه‌ای و شبکه‌ای قرار دارد.
3- عدم رشد و توسعه کمّی و افقی فقه و عدم گسترش آن به ساحت‌های جدید. مسایلی را به طور سنتی در اختیار داشته‌ایم و مرتباً روی آنها کار کرده‌ایم و به ساحت‌های جدید ورود نکرده‌ایم.
وی ویژگی‌های فقه مطلوب از منظر شهید صدر را هم این‌گونه عنوان کرد:
1- داشتن فهم اجتماعی از نصوص دینی. در تقریظ ایشان بر کتاب فقه الامام الصادق، تألیف شیخ محمد جواد مغنیه، این بحث مطرح شده است.
2- تبویب فقه با رویکرد اجتماعی و حکومتی.
3- کشف مکتب و نظام اجتماعی مبتنی بر فقه که این نگاه تحت عنوان «نظام‌سازی» اکنون در حوزه علمیه مخالفان جدی دارد.
4- ساخت نظام اجتماعی با همراهی دیگر مذاهب اسلامی و مکاتب فقهی. اگر بخواهیم نظام اسلامی برپا کنیم و نه فقط نظام شیعی، لازم است که به اندیشه‌های مکاتب دیگر بی‌توجه نباشیم. البته این به معنای دست برداشتن از مکتب خودمان نیست. از آنجاکه فقهای اهل سنت از روایات اهل‌بیت بی‌بهره بوده‌اند، تلاش کرده‌اند خودشان استدلال‌هایی را مطرح کنند و بخشی از اینها برای ما قابل استفاده و مشروع است. شهید صدر در اصول حکومت اسلامی که در 33 بند به‌عنوان مقدمه اساسنامه حزب‌الدعوه تألیف فرمودند، به این بحث اشاره شده است.
5- توجه به وجوه متغیر نظام‌های اجتماعی و شرایط زمان و مکان.
شهید صدر این را در قالب نظریاتی مانند منطقه‌الفراغ مطرح کرده‌اند. ملک‌زاده با اشاره به عناوین آثار شهید صدر، بیان‌کرد که او در رساله عملیه خود احکام فقهی را به چهار بخش تقسیم کرده است.
وی این چهار بخش را العبادات، الاموال، السلوک الخاص و السلوک العام دانست و بر این مبنا معتقد است که ما چهار رساله عملیه لازم داریم؛ رساله عملیه عبادی، مالی، خانوادگی و اجتماعی و رساله عملیه حکومتی. البته قانون اساسی ایران در حکم همان رساله عملیه حکومتی است، اما فقها به این مسئله ورود نکرده‌اند. او به ضرورت تربیت طلاب و آموزش اصول فقه با رویکرد اجتماعی و حکومتی اشاره کرد و گفت: از دیدگاه شهید صدر همه وقایع زمان یک حکم شرعی دارد. واقعه به پنج سطح قابل تقسیم است؛ فردی، خانوادگی، اجتماعی، حکومتی و تمدنی.
حجت الاسلام ملک زاده بخش دیگر سخنانش را به تشریح نظریه «منطقة الفراغ» شهید صدر اختصاص داد و گفت: برخی این نظریه را نظریه حکومتی شهید صدر می‌دانند. کسانی که به دنبال بحث‌های کاربردی هستند، این نظریه به نیازشان پاسخ می‌دهد. این نظریه گرفتار سوء برداشت‌های شگفت‌آور شده است. عده‌ای این نظریه را به معنای نفی جامعیت شریعت دانسته‌اند. عده‌ای با این سوء برداشت می‌گویند باید خودمان نظریه‌پردازی کنیم چراکه دین در بعضی حوزه‌ها حرفی برای گفتن ندارد. عده‌ای هم با نگاه منفی معترضند که چرا آقای صدر قائل به نقص شریعت است؟
وی با اشاره به بخش «مسئولیت الدوله فی الاقتصاد الاسلامی» از کتاب «اقتصادنا» گفت: منطقه‌الفراغ عبارت است از منطقه و محدوده خالی از تشریع حکم الزامی، از سوی شارع مقدس. به بیان دیگر، شهید صدر منطقه‌الفراغ را در حوزه مباحات مطرح می‌کند. مباح خودش از احکام شریعت است. مانند واجب و مستحب و... . آقای صدر اباحه را در برابر دو حکم الزامی وجوب و حرمت قرار می‌دهد. نتیجه اینکه منطقه‌الفراغ یعنی پهنه جواز و اباحه به معنای عام که شامل احکام تکلیفی استحباب و کراهت و اباحه می‌شود و نه منطقه خالی از احکام شریعت. وقتی تزاحم بین عمل واجب و حرام پیش می‌آید، آن عمل مباح می‌شود که منطقه‌الفراغ اینجا هم معنا پیدا می‌کند. لذا منطقه‌الفراغ حیطه خالی از حکم الزامی است. او ادامه داد: ما معتقدیم یک قلمرو هم باید به قلمرو منطقه‌الفراغ اضافه شود و آن «مسکوتات» شریعت است. البته این گفته مستقیم شهید صدر نیست. سکوت خداوند به معنای غفلت نیست، این سکوت هم مصلحتی داشته است. شهید صدر معتقد است ولی فقیه می‌تواند بر اساس مصالح امت و شرایط زمان و مکان، در این منطقه به وضع قوانین الزامی بپردازد. توقف پشت چراغ قرمز به حکم شریعت به‌خودی خود مباح است. حاکم اسلامی حکم وضع می‌کند که ایستادن پشت چراغ قرمز واجب است. ولی‌امر می‌تواند یک وصف تشریعی ثانویه برای این‌گونه امور وضع کند.
مبحث بعدی حجت الاسلام ملک‌زاده نظام‌سازی فقهی از منظر شهید صدر بود. او سه مورد از پیش‌فرض‌های نظام‌سازی فقهی را توضیح داد و گفت:
1- جامع دانستن اسلام و نفی سکولاریسم
2- رویکرد کلان و اجتماعی در فهم دین
3- نگاه منظومه‌ای به اسلام و شریعت
به جای نگاه منظومه‌ای می‌توانیم بگوییم نگاه شبکه‌ای و نظام‌مند و سیستمی. این پیشفرض هم کلامی است و هم روشی. بر این اساس، فقه و احکام آن جزایر جدا از هم نیستند. بلکه باید با هم بسازند و هم‌سنخ باشند.
وی به معرفی قسمت‌های مختلف کتاب «اقتصادنا» و بانک اسلامی و غیر ربوی در نظر شهید صدر پرداخت و در پایان موضوعی را تحت عنوان «تطور دیدگاه شهید صدر در زمینه فقه حکومتی در پرتو تبدل در اجتهادات سیاسی» مطرح کرد.
حجت الاسلام ملک زاده در پایان درباره اهمیت این بحث گفت: اگر کسی به ادوار مختلف تاریخی که شهید صدر دست به ارائه نظریات خودش زده توجه نکند احساس می‌کند که گفته‌های ایشان با هم تناقض دارد. سه دوره برای نظریات شهید صدر مطرح است؛
1- دوره نظریه شورا؛ تشکیل حزب‌الدعوه محصول علمی و عملی همین نظریه است. منطقه‌الفراغ در همین دوره مطرح شده است و البته با ولایت مطلقه فقیه ناسازگار است.
2- نظریه ولایت مطلقه فقیه؛ تحت تأثیر سید محمدباقر حکیم از نظریه قبلی عدول کرد.
3- دوره تلفیق نظریه شورا و نظریه ولایت مطلقه فقیه
/۸۴۱/د۱۰۳/ج