رابطۀ مفهوم «فاطمیت» و «منجی»
به گزارش خبرگزاری رسا، به مناسبت ایام ولادت با سعادت حضرت فاطمۀ زهراء(س) به سراغ محقق و پژوهشگر علوم قرآن و حدیث، آقای «علی بابازاده» رفتیم تا با وی دربارۀ نحوۀ معرفی حضرت زهراء(س) در قرآن کریم و کلام دیگر اهل‌بیت (علیهم‌السلام)، الگوگیری امام زمان (عج) از حضرت فاطمه(س) و همچنین رفتارهای فاطمی امام زمان (عج)» گفت‌وگو کنیم.
مشروح این گفت‌وگو را در ادامه می‌خوانید:
مبتنی بر آیات قرآن و روایات اهل‌بیت (علیهم‌السلام)، عالیترین منظری که می‌شود نسبت به حضرت فاطمه (س) داشته باشیم چیست؟
بابازاده: به نکتۀ مهمی اشاره کردید، اگر کسی از ما دربارۀ حضرت فاطمه (س) سؤال کند و ما نیز بخواهیم به معرفی ایشان بپردازیم، معمولاً چنین پاسخ می‌دهیم که آن حضرت دختر نبّی مکرم اسلام (ص)، همسر امیرالمؤمنین (ع) و مادر امام حسن و امام حسین (علیهماالسلام) هستند، اما تعریفی که ما از حضرت فاطمه(س) داریم بسیار متفاوت و غیر قابل مقایسه با تعریفی است که خود اهل‌بیت (علیهم‌السلام) از حضرت فاطمه (س) دارند. به عبارت دیگر، اگر ما در زمان زندگانی دنیایی ایشان حضور داشتیم و از آنان دربارۀ جایگاه و مقام و منزلت حضرت فاطمه (س) سؤال می‌کردیم، در معرفی آن حضرت می‌فرمودند: حضرت زهراء (س) نوری عظیم در پهنۀ آسمان‌هاست.
به عنوان مثال، امام صادق (ع) دربارۀ علت نامیده شدن حضرت فاطمه(س) به «زهراء» می‌فرماید: «لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ خَلَقَهَا مِنْ نُورِ عَظَمَتِهِ، فَلَمَّا أَشْرَقَتْ أَضَاءَتِ السَّمَوَاتِ وَ الْأَرْضَ بِنُورِهَا، وَ غَشِیَتْ أَبْصَارَ الْمَلَائِکَةِ، وَ خَرَّتِ الْمَلَائِکَةُ لِلَّهِ سَاجِدِینَ، وَ قَالُوا: إِلَهَنَا وَ سَیِّدَنَا، مَا هَذَا النُّورُ؟ فَأَوْحَى اللَّهُ إِلَیْهِمْ؛ هَذَا نُورٌ مِنْ نُورِی»، زیرا خداوند او را از نور عظمت خودش آفرید و هنگامى که نور وجود فاطمه (س) درخشید، آسمان‌ها و زمین به نورش روشن شده و دیدگان فرشتگان از شدت نورش بسته شد و تمام ملائکه حقّ تبارک و تعالى را سجده و عرض کردند: اله و معبود ما! سرور و مولاى ما! این نور چه خصوصیتى دارد که اینقدر تابان و روشن است؟ خداوند متعال به آنها فرمود: این نور از نور من است. (بحارالأنوار، ج43، ح16).
این سؤال از امام حسن عسکری (ع) نیز پرسیده شد و حضرت در پاسخ به پرسشی مبنی بر علت نامیده شدن آن حضرت به «زهراء» فرمود: «کَانَ وَجْهُهَا یَزْهَرُ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ ع مِنْ أَوَّلِ النَّهَارِ کَالشَّمْسِ الضَّاحِیَةِ وَ عِنْدَ الزَّوَالَ کَالْقَمَرِ الْمُنِیرِ وَ عِنْدَ غُرُوبِ الشَّمْسِ کَالْکَوْکَبِ الدُّرِّی»، زیرا چهره او براى امیرالمؤمنین(ع) در اول روز مانند آفتاب روشن و به هنگام زوال مانند ماه درخشان و به هنگام غروب آفتاب مانند ستاره مىدرخشید.
وقتی اهل‌بیت (علیهم‌السلام) حضرت فاطمه(س) را اینگونه معرفی می‌کنند، چرا ما به عنوان محبان و شیعیان آن بزرگواران چنین رفتاری نداشته باشیم؟ چرا تا وقتی نام ایشان را می‌شنویم، نوری عظیم، وسیع و حجیم را در آسمان‌ها متصوّر نشویم؟ ایشان نوری عظیم هستند که هجده سال در قالب جسم مادی به دنیا آمدند، اما اینکه تا نامی از حضرت فاطمه (س) می‌شنویم، فقط یک زندگی زن هجده ساله برایمان متصوّر شود، امری پسندیده نیست و حتی این چیزی نیست که اهل‌بیت (علیهم‌السلام) به آن تأکید داشته باشند، بلکه تأکید آنان بر بُعد نورانی آن حضرت (س) است.
امیرالمؤمنین (ع) در حدیثی می‌فرماید: «... أَنَّا خُلِقْنَا مِنْ نُورِ اللَّهِ وَ خُلِقَ شِیعَتُنَا مِنْ شُعَاعِ نُورِنَا»؛ «همانا ما از نور خدا آفریده شدیم و شیعیان ما از پرتوهای نور ما خلق شدند»، و نیز در حدیثی از امام صادق (ع) آمده: «إِنَّا خُلِقْنَا أَنْوَاراً وَ خُلِقَتْ شِیعَتُنَا مِنْ شُعَاعِ ذَلِکَ النُّورِ فَلِذَلِکَ سُمِّیَتْ شِیعَةً»؛ «همانا ما به صورت نورهایی آفریده شدیم و شیعیان ما از پرتوهای آن نور آفریده شدند، پس به خاطر همین است که شیعه بدین نام خوانده شد».
می‌توان اینطور نتیجه گرفت که رابطۀ اهل‌بیت (ع) و شیعیان رابطۀ منبع نور و پرتوهای نور است و نقشی که در قبال شیعیان دارند، تغذیۀ نوری آنان است.
امام صادق (ع) در روایتی عجیب دربارۀ حضرت زهراء (س) می‌فرماید: «وَ هِیَ الصِّدِّیقَةُ الْکُبْرَى وَ عَلَى مَعْرِفَتِهَا دَارَتِ الْقُرُونُ الْأُولَى»؛ او صدّیقه کبرى است و بر محور معرفت او تاریخ صدر اسلام شکل گرفت. در واقع با معرفت حضرت زهراء(س) گذشتهها آباد شد، اما گذشتهها یعنی چه؟ یعنی اگر گذشتگان در مسیر رشد به جایی رسیدند، با معرفت به این بانوی بزرگوار رسیدند، منظور این نیست که چهار کلام یاد گرفتند، بلکه عملاً فرهنگ، حال و هوا، افعال و جنس اعماشان همگی از جنس فرهنگ فاطمی شد.
شما به نحوۀ معرفی حضرت فاطمه (س) توسط اهل‌بیت (علیهم‌السلام) پرداختید و به تفاوت آن با آنچه عموم ما متصوّر هستیم اشاره کردید، لطفاً کمی دربارۀ نحوۀ معرفی قرآن از اهل‌بیت (علیهم‌السلام) توضیح دهید.
بابازاده:رفتاری که خداوند متعال در معرفی اهل‌بیت (علیهم‌السلام) در قرآن کریم دارد، بسیار زیباست، خدا در قرآن از حضرات معصومین (ع) نام نمی‌برد، اما گاهی اوقات از آنان با عنوان «عالیّن» یاد می‌کند، آنجا که ابلیس لعین را مورد خطاب قرار می‌دهد: ﴿یا إِبْلیسُ ما مَنَعَکَ أَنْ تَسْجُدَ لِما خَلَقْتُ بِیَدَیَّ أَسْتَکْبَرْتَ أَمْ کُنْتَ مِنَ الْعالینَ﴾، گاهی با عنوان «هؤلاء»: ﴿ وَ عَلَّمَ آدَمَ الْأَسْماءَ کُلَّها ثُمَّ عَرَضَهُمْ عَلَى الْمَلائِکَةِ فَقالَ أَنْبِئُونی بِأَسْماءِ هؤُلاءِ إِنْ کُنْتُمْ صادِقینَ﴾ و گاهی با عنوان «نور»، «روح»، «مصباح»، «مشکاة»، «کوکب دُرّی» یاد می‌کند. امام صادق (ع) در ذیل آیۀ 35 سورۀ نور می‌فرماید: «اللَّهُ نُورُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ مَثَلُ نُورِهِ کَمِشْکاةٍ فَاطِمَةَ ع فِیها مِصْباحٌ الْحَسَنُ الْمِصْباحُ فِی زُجاجَةٍ الْحُسَیْنُ الزُّجاجَةُ کَأَنَّها کَوْکَبٌ دُرِّیٌ فَاطِمَةُ کَوْکَبٌ دُرِّیٌّ بَیْنَ نِسَاءِ أَهْلِ الدُّنْیَا»، «مشکات» فاطمه(س)، «فِیها مِصْباحٌ» امام حسن(ع)، «الْمِصْباحُ» امام حسین(ع) «و فِی زُجاجَةٍ الزُّجاجَةُ کَأَنَّها کَوْکَبٌ دُرِّیٌ»، فاطمه زهراء(س) است که بین زنان دنیا چون ستارهاى درخشان است.
حضرت مهدی (عج) در حدیثی مادرشان فاطمۀ زهراء(س) را اسوه و الگوی خود معرفی کرده‌اند «فِی ابْنَةِ رَسُولِ اللَّهِ ص لِی أُسْوَةٌ حَسَنَة»، این الگوگیری امام (ع) از حضرت زهراء (س) در چه مواردی است؟
بابازاده: به حدیثی زیبایی اشاره کردید، پرداختن به این فراز از کلام امام زمان (عج) بسیار جای تأمل و دقت دارد. در همین راستا می‌خواهم ابتدا به حدیثی دیگر از حضرت مهدی (عج) به عنوان «انتفاع از امام زمان(ع)» اشاره کنم، ایشان در حدیثی در این باره می‌فرماید: « ... وَ أَمَّا وَجْهُ الِانْتِفَاعِ بِی فِی غَیْبَتِی فَکَالانْتِفَاعِ بِالشَّمْسِ إِذَا غَیَّبَهَا عَنِ الْأَبْصَارِ السَّحَاب ...»؛ و اما کیفیت نفع بردن به وسیلۀ من در زمان غیبتم مانند نفع بردن به واسطۀ خورشید است، هنگامی که ابرها او را از دیدگان پنهان می‌کنند، خورشیدِ پشت ابر دیده نمی‌شود، اما اثرگذاری آن همچنان ادامه دارد.
از سوی دیگر، وقتی پیامبر اکرم (ص) به تقسیم‌بندی امور زندگی حضرت علی(ع) و حضرت زهراء (س) پرداخت و کارهای داخل خانه را به فاطمۀ زهراء(س) و کارهای خارج از خانه را به امیرالمؤمنین(ع) سپرد، هر دو از این تقسیم‌بندی بسیار خشنود شدند. حضرت فاطمه (س) بیشتر در محیط خانه و دور از نظر و دیده‌ها بود. در اینجا باید به این نکته اشاره کرد: گرچه حضرت فاطمه زهراء(س) که سیده زنان عالم است، بیشتر در خانه و به دور از انظار مردم بودند، اما همچنان در حال اثرگذاری در امورات مختلف مادی و معنوی بودند، آن حضرت محور شب قدر است و طبق کلام صریح امام صادق (ع) با معرفت به ایشان است که شب قدر درک می‌شود. حال وقتی این موضوع را در کنار حدیث انتفاع از امام زمان (عج) قرار می‌دهیم، می‌توانیم بگوییم همانطور که حضرت زهراء(س) به حسب ظاهر حضور نداشتند اما در امورات مختلف در حال اثرگذاری بودند، امام زمان (عج) نیز گرچه به حسب ظاهر دیده نمی‌شوند، اما حضور پررنگی دارند و همچون خورشید پشت ابر به عنوان امام عالم و آدم در حال اثرگذاری و رسیدگی به احوال مومنان و شیعیان هستند، بنابراین می‌توان چنین نتیجه گرفت که این رفتار حضرت مهدی (عج) برگرفته از رفتار مادرشان فاطمه زهراء (س) است.
فاطمی رفتار کردن یعنی در ظاهر خود را نشان ندهی، اما اثرگذار باشی.
اینکه امام زمان (عج) آن حضرت را اسوه و الگوی خود معرفی کردند، به این معناست که ایشان مادرشان را حیّ (زنده) می‌دانند، پس ما نیز باید به تبعیت از ایشان چنین نگاهی به حضرت زهراء (س) داشته باشیم، به این معنا که پیوسته خودمان را در محضر ایشان بدانیم.
رابطۀ مفهوم «فاطمیت» و «منجی»
لطفاً به مصادیق دیگری از رفتار فاطمی حضرت مهدی (عج) اشاره کنید.
بابازاده: دربارۀ حضرت زهراء (س) گفته می‌شود «فاطمه»؛ در حدیث داریم که فاطمه (س) و شیعیانشان از آتش جهنم بازداشته شدند یا گفته می‌شود که خداوند نمی‌گذارد که شیعیان حضرت فاطمه (س) به آتش گرفتار شوند یا گفته می‌شود که حضرت زهراء (س) در قیامت حاضر می‌شوند و همچون مرغی که دانه را از میان خاک برمی‌چیند، محبان و حتی محب محبانشان را انتخاب و از عذاب جهنم نجات می‌دهند و به بهشت می‌برند. از سوی دیگر، یکی از عناوینی که دربارۀ امام زمان (عج) بکار می‌رود، «منجی» است، به نظر می‌رسد رابطۀ بسیاری تنگاتنگی میان مفهوم «فاطمه و منجی» وجود دارد، حضرت فاطمه (س) بین محبان و شیعیانش و عذاب جهنم حائلی می‌سازد و آنان را نجات می‌دهد و امام زمان (ع) نیز منجی عالم بشریت هستند، پس می‌توان گفت:
رفتار منجی‌گرایی حضرت مهدی (ع) به تأسی از رفتار مادرشان است.
در حقیقت مفهوم منجی دربارۀ حضرت زهراء (س) با اسم «فاطمه» به کار می‌رود، پس مفهوم منجی همان مفهوم «فاطمیت» است، لذا منجی بودن امام زمان (عج) یک رفتار فاطمی است./۹۶۹//۱۰۲/خ
منبع: تسنیم