رسانه‌ منبر، زیر ذره­‌بین مخاطب

به گزارش سرویس فرهنگی اجتماعی خبرگزاری رسا، از دو روش تبلیغی می‌‌‌‌­توان استفاده کرد: «تبلیغ اطلاعات محور» و «تبلیغ تربیت­‌گرا». در عصر حاکمیت تمدن کثیف و مبتذل غربی که دستاوردی جز سکس و خشونت نداشته، روش اول رایج و فراگیر است. معضلات و گرفتاری‌­هایی که جوامع بشری از ممالک اسلامی و غیراسلامی با آن دست به گریبان شده‌­اند، بهره­‌گیری از این شیوه تبلیغی است. مثل همه نظامات و حوزه­‌ها، نظام تبلیغ نیز باید از «غربی‌‌­بودن» به «الهی‌­شدن» هجرت کند. تبلیغ تربیت‌­گرا همان شیوه تبلیغ برگرفته از وحی است؛ همان مشی و منش انبیای الهی در تبلیغ است که باید جایگزین تبلیغ اطلاعات­‌محور شود.

از خصائص انسان، «انتخاب‌­گری» اوست. بر این اساس عقیده و ایمانی ارزشمند است که انتخاب شده باشد. انتخاب نیز جز در وضعیت «اختیار و آزادی»، بی­‌معنا خواهد بود؛ بنابراین آنچه روان‌­شناسان، جامعه‌‌شناسان، مبلغین عرفان‌­های اومانیستی و ادیان نوظهور در راستای جذب حداکثری و جمع­‌کردن مرید، از آن استفاده می‌­کنند و شخص «بی‌اختیار» به آن‌‌ها گرایش پیدا می‌­کند، بهره­‌گیری از شیوه­‌هایی، چون تله‌پاتی، مسخ، سحر و جادو است که استفاده از آن‌‌ها در نظام تبلیغی الهی و اسلامی، مذموم، ممنوع و حرام شرعی است. آن‌‌ها معتقدند، سه مولفه «حذف»، «اضافه» و «تغییر»، کار مبلغ است در حالی‌‌که با توجه به منابع دینی، این سه از وظایف مخاطب است. این مخاطب است که در یک فضای آزاد و سرشار از اختیار، انتخاب می‌کند. اگر عالمان و مبلغان بر‌اساس روایت، ورثه انبیایند، پس رسالتشان همان رسالت انبیاءی الهی یعنی زمینه‌­سازی برای انتخاب شایسته مخاطب است؛ از این رو همیشه این‌‌طور نیست که اگر مخاطب، انتخاب شایسته نداشت، مبلغ مقصر و متهم است.

مبلغ برای ایفای نقش خود در تربیت مخاطب باید هم‌‌زمان از دو شیوه «لسانی» و «غیر لسانی» استفاده کند و هر دو را مکمل یکدیگر و مؤثر در کارش بداند. به نظر نگارنده عمده اشکال اهل منبر همین است که از روش «غیر لسانی» که همان زبان بدن است، همان زندگی با مردم و معاشرت با آن‌هاست، همان بیان معارف دین در آینه رفتار است، غافل شده ­اند. فاصله­ گرفتن از مردم سبب شده است که آن‌‌ها از اعمال، احوال، آمال و نیّات مبلغ دین بی­‌خبر بوده و او را تنها بر فراز منبر و در مقام گفتار یک­‌سویه مشاهده کنند. اصولاً منش علمای ربانی در انسان‌پروری چنین بوده که بیش از پرکردن مستمع و مخاطب از انبوه اطلاعات و معارف دین و «ندادن فرصت عمل» به او، «کونوا دعاة الناس بغیر السنتکم» را محور کار خود قرار دادند.

منبر نیز همچون سایر رسانه‌­ها، شامل «روش» و «محتوا» است. گر‌چه عناصر دیگری در منبر اثرگذارند؛ اما این‌دو، مهم و محوری هستند که مجال پرداختن به مسائل فنی و مهارتی آن‌‌ها نیست. در اینجا صرفاٌ به بیان نکاتی در این خصوص اکتفا می­‌شود:

امیرمؤمنان(ع) فرمودند: الکلام کالدواء. قلیله نافع و کثیره قاتل.

اگر کلام، چون دارو است پس باید مثل داروخانه، طبقه ­بندی دارویی ایجاد کرد تا هر دارو به دست اهلش برسد. کلام مانند دارو باید به مخاطب کم داده شود تا نافع گردد و الا قاتل جان مخاطب خواهد شد.

پیامبر(ص) بیش از آن‌که بگویند، می­‌شنیدند به گونه‌‌ای که یکی از القاب حضرت «اُذُن» است. آیا مبلغان و منبری­‌های ما چنین­ اند؟

بر اساس آیه کریمه ۷۹ از سوره بقره، برخی از مبلغان و علمای ادیان گذشته، به دلیل «منافع شخصی» و «سلیقه­ های فردی»، تحت تأثیر مخاطب قرار می­‌گرفتند و احکامی از خود می‌‌­نوشتند و به نام احکام الهی منتشر می‌‌­‌‌کردند و از این راه پولی به‌‌دست می‌‌‌­آوردند، «فویلٌ لهم ممّا کتبتْ ایدیهم و ویلٌ لهم ممّا یکسبون».

قالب و روش به‌‌هر میزان، حرفه­‌ای باشد؛ اما اگر از محتوای عالمانه و برگرفته از «وحی» (قرآن و سنت) و «عقل» خالی باشد، نه‌‌تنها نتیجه مثبت نخواهد داشت که به یقین مولود آن، نتیجه عکس خواهد بود. از سوی دیگر ممکن است به‌‌‌‌قدری محتوا «عالمانه و حکیمانه» باشد که قالب هر اندازه ضعیف باشد به چشم نیاید؛ قوت محتوا، ضعف قالب را پوشش می‌دهد؛ بنابراین محتوا و منابع تأمین آن بسیار حائز اهمیت است که متأسفانه بخشی از اهل منبر که کم هم نیستند، بیش از توجه به آن، قالب و روش را مد نظر قرار می‌‌­دهند. محتوا و روش بیان محتوا، هر دو به دلنشینی معارف و آموزه‌­ها کمک خواهد کرد.

منبری و سخنران، برای ارائه یک سخنرانی مفید، ناگزیر است «مخاطب‌‌شناسی» دقیقی انجام دهد که این نیز از خلأ‌های خطابه و سخنرانی‌‌‌هاست. اگر مخاطب و روحیاتش، دغدغه­‌های فکری ­اش، نیازهایش،... شناخته نشود، طبیعی است که دل ندهد و رغبتی برای شرکت در مجالس وعظ و خطابه و سخنرانی نداشته باشد. روان‌‌شناسی و به‌‌‌خصوص روان‌شناسی رشد، مردم­‌شناسی و جامعه‌‌شناسی از علوم مهم در راستای مخاطب­‌‌شناسی است که باید به‌‌‌صورت علمی، عینی و تجربی از آن­ها بهره برد./918/ی703/س

محمدامین امامی