میراث علمی جوادالائمه (ع)

به گزارش سرویس فرهنگی اجتماعی خبرگزاری رسا، یکی از وجوه برکت امام محمد تقی (ع) در میراث علمی باقیمانده از ایشان است. این امام، هر چند عمر کوتاهی داشت، با این حال معارف والایی را در اختیار بشریت نهاد.

نگاهی به زمانه حضرت جواد (ع)

در مقطع زمانی حیات امام جواد (ع)، تحولات مهمی در عرصه علمی در جهان اسلام رخ داده و آن شکوفایی تمدن اسلامی است. دستاورد‌های مسلمانان در عرصه‌های مختلفی مانند فلسفه، تاریخ، جغرافیا، طب، ریاضی و نجوم، برتر از سایر تمدن‌ها بوده است. در این دوره، تمدن‌ها و فرهنگ‌های گوناگون که به دلیل گسترش مرز جغرافیایی در تمدن اسلامی هضم شده بودند، بر غنای آن افزوده بودند؛ اما این گسترش انبوهی از شبهات را نیز به بدنه نظام فکری اسلام وارد کرده بود که این خود یکی از عمده دلایل گسترش انشعاب‌های فکری در جامعه اسلامی بود. جریان‌های انحرافی مختلفی نیز در این دوره فعال بودند که می‌توان آن‌ها را به سه دسته تقسیم کرد:

۱. جریان‌ها و فرقه‌های درون شیعی که عبارتند از: واقفیه، زیدیه، اسماعیلیه و غلات.
۲. جریان‌ها و فرقه‌های اسلامی غیر شیعه که عبارتند از: معتزله، اهل حدیث، خوارج و تصوف.
۳. جریان زندیقان.

از مسائل مرتبط که تأثیر در تحت فشار قرار دادن این امام داشت بروز قیام‌های علویان و شیعیان بود. در زمان امام جواد (ع) به این قیام‌ها می‌توان اشاره کرد:

۱. قیام عبدالرحمن بن احمد
۲. قیام محمد بن قاسم
۳. قیام حسن بن اسماعیل
۴. قیام احمد بن موسی
۵. قیام مردم قم

نگاهی به آثار علمی باقیمانده از امام جواد (ع)

نظر به اعتبار سنت معصومان ـ علیهم السلام ـ و شأن و مرتبت والای آنان در هدایت امت، از آغاز در میان شیعیان به جمع‌آوری سخنان و احادیث، و ضبط و گزارش رفتار‌ها و شیوه‌های عملی ایشان، اهتمام شد؛ با این حال درباره امام جواد (ع)، این کار با محدودیت‌هایی مواجه بود.

عمر کوتاه ۲۵ ساله ایشان، تحت نظر بودن و فشار‌های سیاسی و تقیه و شیوه‎‏هاى پنهانى مبارزه که براى حفظ امام و شیعیان از فشار حاکمیت بود، عوامل مؤثرى در محدودیت‌های آموزشی امام بود. با وجود تمام این عوامل، شیعیان همه سعی خود را در استفاده کردن از ایشان به کار بستند و آثار باقیمانده از این امام، در کتب شیعیان، قابل توجه است؛ کتاب تحف العقول اثر ابن شعبه حرانی (قرن ۴ ق) از اولین کتبی است که به طور جداگانه آثار علمی هر امام، اعم از گفتار و نوشتار را در قالب آثار بلند و کلمات قصار گرد آورده است. کتبی هم که به تشریح تاریخ زندگانی معصومان ـ علیهم السلام ـ پرداخته‌اند بخشی را به کلمات و آثار علمی ایشان اختصاص داده‌اند؛ مانند: «کشف الغمة» اثر علی بن عیسی اربلی (۶۹۲ ق). با این حال کتاب‌هایی به طور مستقل برای جمع‌آوری آثار علمی این امام نگاشته شده است که برخی از آن‌ها عبارتند از:

الف: جلد ۲۳ «عوالم العلوم و المعارف و الأحوال من الآیات و الأخبار و الأقوال» اثر عبد الله بحرانى اصفهانى (قرن ۱۲ ق).

ب: موسوعۀ الإمام الجواد (۲ جلد) که تحت اشراف مرحوم خزعلی نگاشته شده است.

ج: مسند الإمام الجواد (ع) که توسط مرحوم عزیز الله عطاردى‏ در یک جلد سامان داده شده است. این جلد کتاب بخشی از موسوعه بزرگ «مسانید اهل البیت‏ ـ علیهم السلام ـ» است.

د: موسوعۀ کلمات الامام الجواد (ع) که توسط پژوهشکده باقر العلوم (ع) تهیه شده است.

بر اساس آنچه از تعالیم این امام بر جای مانده است نویسندگانِ موسوعه‌ها و مسندها، آن‌ها را در قالب عقائد (خداشناسی/ پیامبر شناسی/ امام شناسی/ معاد)، احکام، اخلاق، تفسیر قرآن، ادعیه و زیارات گردآوری کرده‌اند. در تعالیم امام جواد (ع) توجه به تاریخ انبیا و ائمه، همچنین مسائل طبی وجود دارد.

به علت محدودیت‌هایی که حکومت برای این امام ایجاد کرده بودند امام، تعالیم خود را به واسطه یاران و اصحابشان به دیگران منتقل می‌کرد؛ از این رو شناساندن اصحاب واقعی از دروغین، ضروری است. به همین جهت برخی از روایات امام جواد (ع) بر شناسایی یاران ممدوح از مذموم، اشاره دارد که علمای شیعه از آن‌ها در علم تاریخ و رجال بهره می‌برند.

فعالیت علمی و فرهنگی  امام جواد (ع)

با توجه به زمانه این امام و تراث علمی باقیمانده از حضرت می‌توان به تحلیلی درباره فعالیت علمی و فرهنگی ایشان پی برد.

با اینکه برخی افراد در مواجهه با فرهنگ‌های غیر الهی در اصل وجود خدا شک پیدا می‌کردند و ائمه ـ علیهم السلام ـ به اثبات آن می‌پرداختند با این  حال جوّ غالب جامعه اسلامی زمان امام جواد (ع) از این مرحله عبور کرده بودند و اصل وجود خدا و پیامبر خاتم را قبول داشتند، اما درباره توحید، صفات خدا، رؤیت او، تجسیم و ... هنوز سؤالات فراوانی وجود داشت که امام جواد (ع)، در پرسش‌هایی که مطرح می‌شد به پاسخ آن می‌پرداختند و روشنگری می‌کردند. مسأله امامت از اموری بود که روایات فراوانی از ایشان در این زمینه وجود دارد.

مواجهه با افکار و فرقه‌های انحرافی در جهان اسلام از دیگر فعالیت‌های این امام بود. به عنوان مثال: این انحرافات گاهی در شناخت اوصاف خدا بود و گاهی در شناخت جایگاه امام بود، چنانچه غلات، گرفتار آن بودند و گاهی در شناخت شخص امام بود که در این زمینه با فرقه‌هایی مانند زیدیه، واقفیه، اسماعیلیه و اهل سنت مانند معتزله و مجبره مواجه بودند.

گام دیگر این امام، ایجاد رابطه معنوی بین مردم و خدای متعال در قالب ادعیه، و همچنین رابطه مردم با رسول خدا و ائمه معصومین در زیارات بود؛ از این رو در معارفی که از این امام به دست ما رسیده، ادعیه و زیارات بسیاری دیده می‌شود. در این زیارات، ایجاد پیوند میان مردم و اهل بیت، و ایجاد روحیه مبارزه با ظلم و ستم می‌شود و شناخت مقام والا و رهبرى و مکتب اهل بیت ـ علیهم السلام ـ صورت می‌گیرد./918/ی703/ب1

مجتبی صداقت