فلسفه تربیت اخلاقی از دیدگاه اسلام

به گزارش خبرگزاری رسا، رویکرد جدید دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، رویکرد مسئله محوری است و در این راستا، قطب های چهارگانه هر یک با میزهای تخصصی گوناگون و متنوع، در این خصوص فعالیت دارند و خدمات ارزنده ای به جامعه دینی، علمی و فرهنگی کشور عرضه می کنند.

یکی از این قطب ها، قطب بنیادهای نظری و نظام متقن علوم اسلامی و انسانی است؛ میز توسعه و توانمندسازی علوم اسلامی پروژه ای را در موضوع تربیت اخلاقی در دستور کار خود قرار داده است؛ مصاحبه زیر حاصل گفت و گو با مجری این پروژه، حجت الاسلام حسن بوسلیکی است:

 لطفاً درباره عنوان مقاله و حجم اثر توضیح مختصری بیان کنید.

عنوان پژوهشی که بنده در حال تهیه، تنظیم و نگارش آن هستم، «فلسفۀ علم تربیت اخلاقی از دیدگاه اسلامی» است که خروجی آن کتابی حاوی مجموعه مصاحبه‌ها خواهد بود.

مسئلۀ اصلی در این پژوهش چیست؟

امروزه نظام و جامعة اسلامی و دنیای معاصر نیازهای متعددی دارند و کاستی‌هایی در دانش‌های اسلامی برای پاسخ‌گویی این نیازها مشاهده می‌شود. در واقع ضعف رشد و توسعة علوم اسلامی نسبت به نیازهای نظام و جامعة اسلامی و دنیای معاصر را می‌توان مسئلۀ اصلی میز توسعه و توانمندسازی علوم اسلامی پژوهش دانست که سفارش دهندۀ پروژۀ حاضر است.

به نظر شما بحث از فلسفه علم تربیت اخلاقی چه ضرورتی دارد؟

از آنجا که این بحث، بحثی تخصصی است، برای روشن‌شدن موضوع لازم است در ابتدا توضیحی داده شود. نظام‌ها و رویکردهای تربیت اخلاقی، بیش از آن‌که با روش‌ها و تکنیک‌های تربیتی از هم متمایز شوند، بر اساس بنیان‌های نظری و ملاحظات فلسفۀ علمی از یکدیگر بازشناخته می‌شوند. شناسایی مبانی فلسفی دانش تربیت اخلاقی، هم می‌تواند در فرایندی پسینی و با نگاهی تاریخی صورت گیرد و هم می‌تواند به‌صورت پیشینی مورد بررسی قرار گیرد.

شکل دوم واکاویِ ابعاد فلسفی یک دانش، جایی قابل طرح است که یک نظام فکری، ظرفیت‌ها و قابلیت‌های شکل‌دادن یک دانش مستقل را داشته باشد و قبل از شکل‌دهی آن، به مبانی فلسفی آن بیندیشد. به دیگر بیان، مبانی نظری شکل‌دهی آن را پیشاپیش روشن کند.

بر اساس انگاره جامعیت نظام معرفتی اسلام، می‌توان از دانش تربیت اخلاقی اسلامی سخن گفت که با وجود تبلور یافتن گزاره‌های آن در آثار اندیشمندان اسلامی، هنوز شکل یک دانش مستقل به خود نگرفته است. رهایی از تشتت و واگرایی جدی در آثاری که هر کدام به نوعی خود را منتسب به «تربیت اخلاقی اسلامی» می‌دانند، نیازمند توافق نسبی نخبگانی بر سر نهاده‌های اساسی درباره ماهیت، قلمرو، منابع، روش و ... است. در شرایط کنونی چنین توافقی وجود ندارد، ولی شاید بتوان با گفتمان‌سازی در این خصوص، از میزان واگرایی پژوهش‌هایی کاست که هر کدام، بخشی از دانش مورد نظر را تأمین می‌کنند.

با توجه به تخصصی بودن موضوع یادشده، جامعه هدف این پژوهش چه گروهی از مخاطبان هستند و گسترۀ آن در چه حدی است؟

همان‌طور که اشاره کردید، این موضوع تخصصی است؛ از این رو جامعۀ هدف آن، عمدتاً دانشوران علوم اسلامی، اعم از پژوهشگران حوزوی و دانشگاهی هستند.

لطفاً درباره اهداف راهبردی از اجرای این پروژه توضیح دهید.

شاید در توضیحی کوتاه بتوان گفت که قطب بنیادهای نظری و نظام متقن علوم اسلامی و انسانی از اجرای این برنامه یک سری اهداف راهبردی را دنبال می کند که عبارتند از:

• نهادینه‌سازی مسائل جدید در ساختار علوم اسلامی و نظام آموزشی و پژوهشی آن؛
  - توسعة نقاط تماس، تعامل و رقابت علوم اسلامی با سایر علوم به‌ویژه علوم انسانی و تقویت مرجعیت نسبی آن در عرصه‌های نوپدید؛
  - توسعة همسازی مبانی و تعامل و تلفیق روش‌های تحقیق در علوم اسلامی؛
  - جهانی‌سازیِ جهت‌گیری، ادبیات و دادوستد علمی علوم اسلامی؛ و ...

در تألیف این کتاب، کسی یا گروهی با حضرت‌عالی همکاری دارد یا پروژه را شخصاً پیش می برید؟

همان‌طور که عرض شد این پژوهش، در واقع جمع‌بندی پاسخ‌هایی است که از مصاحبه با اندیشمندان و صاحب‌نظران به دست آمده و کتابی مشتمل بر مجموعه مصاحبه ها خواهد بود. یعنی پرسش‌هایی دربارۀ مسائل و سؤالات «فلسفه علم تربیت اخلاقی اسلامی» از این فرهیختگان شده و پاسخ‌های آنان را جمع‌بندی و دسته‌بندی خواهیم کرد.

آیا می‌توانید به تعدادی از این سوالات اشاره کنید؟

بله. مثلاً بخشی از این سوالات می‌تواند موارد زیر باشد:
- مفاهیم بنیادین دانش تربیت اخلاقی کدام‌اند؟ و دلایل پایه‌ای و بنیادین بودن آنها چیست؟
- هریک از متاتئوری ها و فلسفه های رایج در علوم انسانی و اجتماعی چگونه موضوع، غایت، قلمرو، روش، مفاهیم اساسی، گزاره های پایه و... را در یک حوزه معرفتی خاص تغییر داده و این وضعیت در علوم تربیتی جدید چگونه است؟
- آیا منابع دانش تربیت اخلاقی به لحاظ اعتبار و میزان تأمین گزاره‌های دانشی، هم‌عرض هستند؟
- چه پاردایم‌هایی در تربیت اخلاقی وجود دارد و کدام یک از این پارادایم‌ها با تربیت اخلاقی اسلامی سازگار هستند؟
- دانش تربیت اخلاقی اسلامی از چه روش‌هایی برای توجیه گزاره‌هایش بهره می‌ّبرد؟ (کمی/کیفی، هرمنوتیک، تجربی، درون‌نگری، شهودی، استنتاجی، استعلایی و ...)؟
- هدف دانش تربیت اخلاقی اسلامی چیست؟ آیا این هدف درون‌دینی است یا برون‌دینی؟ و... .

اگر امکان دارد، درباره میزان پیشرفت این پروژه هم توضیح دهید.

با توجه به این‌که همه صاحب‌نظران و مصاحبه‌شوندگان در قم نیستند و از طرفی به خاطر عدم سهولت دسترسی به این عزیزان، طبیعی است برای پیشبرد کار، باید کمی حوصله به خرج داد. با این حال، تا کنون سه مصاحبه انجام شده که دو مصاحبه با حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر مسعود آذربایجانی و یک مصاحبه با دکتر صادق‌زاده قمصری بوده است. چهار- پنج مصاحبه هم در دست اجراست و سعی خواهیم کرد ظرف چند ماه آینده به زودی به جمع‌بندی برسیم./1324/د101/ب1