تاثیرات فرهنگی و اجتماعی برپایی نماز جماعت در مسجد

به گزارش خبرنگار سرویس فرهنگی و اجتماعی خبرگزاری رسا، از جمله دستوراتی که در اسلام به آن سفارش بسیاری شده، مساله نماز است. در روایات مختلفی نماز ستون و عمود دین عنوان شده به شکلی که در قیامت اولین چیزی که محاسبه می‌شود نماز است. اگر این عمل قبول شود، سایر اعمال نیز پذیرفته خواهد شد.

خدای متعال در قرآن کریم می‌فرمایند: «اقم الصلاة لذکری» و در جای دیگر می‌فرمایند: «الا به ذکر الله تطمئن القلوب» یعنی قلب‌ها با توجه به خدای متعال و تقرب به او هست که به آرامش و سکون می‌رسند. مفاهیم و مضامین موجود در نماز مبتنی بر جمع گرایی و توجه به دیگران است. نکته‌ای که تقریبا در همه احکام اسلامی به آن توجه شده است. به عبارت دقیق‌تر همه احکام به شکل مستقیم و یا غیر مستقیم بازتابی اجتماعی دارند. احکامی مثل پرداخت خمس و زکات، انفاق، صدقه، تعاون، نماز جمعه و...

نماز نیز از این قاعده مستثنی نبوده و بر اساس آیات و روایات، وجه احسن و نیکو آن به وسیله جماعت محقق می‌گردد. اسلام یک روح جمع گرایی خاصی دارد و تلاش دارد مسلمین از هر قشر و هر طبقه‌ای را در کنار یکدیگر جمع نموده و به هم نزدیک کند. برنامه روزانه آن نماز جماعت است، برنامه هفتگی آن نماز جمعه و برنامه سالانه آن حج است. همانطور که متوجه شدید در هر مرحله روزانه، هفتگی و سالانه بر وسعت ارتباطات جمعی و قومیتی افزوده شد تا در نهایت جامعه مسلمین را به یک بدن واحد تبدیل کند. بدنی که نقص، درد و یا زخم در قسمتی از آن، سایر اعضا و جوارح را به درد آورده و سبب به تکاپو افتادن سایر قوا برای حل مشکل و درمان می‌شود.

نماز جماعت

در اسلام توجه ویژه‌ای به نماز جماعت شده و پیامبر و ائمه اطهار نیز بارها در سخنان خود بر این امر تاکید و اشاره داشته‌اند. این امر به قدری مهم است که حتی در مواقع بحرانی چون جنگ نیز تعطیل بردار نیست.[1] حتی یک از فقهاء بزرگ شیعه به نام مرحوم صاحب جواهر، در آغاز بحث نماز جماعت در کتاب خود می‌فرمایند: «ضرورة من الدین یدخلُ منکرها فی سبیل الکافرین» یعنی نماز جماعت از ضروریات دین بوده و منکر آن در مسیر کفار گام برداشته است.[2]

در کنار نماز جماعت چیز دیگری وجود دارد که از اهمیت به سزایی برخوردار است؛ آن هم مکانی است که نماز در آن برپا می‌شود. مسجد مکانی است که خدای متعال عنایت خاصی به آن دارد و بر اقامه نماز جماعت در آن تاکید کرده است.

پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) در حدیثی می‌فرمایند: «کسی که برای شرکت در نماز جماعت به مسجد برود، برای هر قدمش هفتاد هزار حسنه داده می‌شود و به همان اندازه درجاتش بالا می‌رود. اگر بمیرد و برنامه‌اش همین باشد، خدای مهربان، هفتاد هزار فرشته را مامور می‌کند که از او در قبرش عیادت کنند و به او بشارت دهند و در تنهایی مونس او باشند و تا قیامت برای او استغفار نمایند».[3]

اهمیت نماز جماعت

یا در روایتی دیگر از امام صادق علیه السلام آمده است: «نماز فرادا در منزل، مثل غبار پراکنده است و چیزی از آن به سوی خدا بالا نمی‌رود. و هر کسی که به عنوان اعراض از مسجد در خانه‌اش نماز جماعت تشکیل دهد، نماز [کامل] ندارد. و کسی که با [اقتدا به] او نماز بخواند نیز همانطور است؛ مگر اینکه علتی از رفتن به مسجد مانع شود».[4]

نکته‌ای که در اینباره باید به آن توجه نمود این است که در اسلام و نزد خدای متعال هم جمعیت و هم مسجد موضوعیت دارد. درباره جمعیت روایت داریم که یک رکعت نماز جماعت 25 برابر نماز فرادا است و هرگاه تعداد نمازگزاران از ده نفر تجاوز کند، ثواب چنین نمازی را  تنها خدای متعال می‌داند و ملائکه از محاسبه ثواب چنین عملی عاجز هستند.

درباره خود مسجد هم داستانی از پیامبر نقل شده که شخصی نابینا نزد ایشان آمدند و گفتند که نابیناست و کسی هم ندارد تا او را برای شرکت در نماز جاعت در مسجد بیاورد. پیامبر در پاسخ به چنین شخصی می‌فرمایند: «از منزل خود تا مسجد طناب ببند و در نماز جماعت مسجد حاضر شو». همچنین در روایت دیگری از پیامبر چنین آمده است که در فردای قیامت سه چیز به خدای متعال شکایت می‌کنند که یکی از آن‌ها مسجد است. مسجد در فردای قیامت خطاب به خدای متعال می‌فرماید: «یا ربِّ عطَّلُنی و ضَیَّعوُنی» یعنی خدایا اینان مرا تعطیل کردن و ضایع نمودند.

فواید برپایی نماز جماعت در مسجد

به طور کلی اجرای مناسک دینی به منزله بازخوانی عقاید دینی است ولی در کنار آن محاسن دیگری را نیز به همراه دارد. نماز جماعت در مسجد نیز از این قاعده جدا نیست. مسجد که در روایات، خانه خدای متعال نامیده شده، از دیرباز به عنوان اصلی‌ترین پایگاه تقویت دین داری جامعه اسلامی شناخته می‌شود. این مکان مقدس جایی است که یکی از سرمایه‌های اجتماعی مسلمین یعنی «نماز جماعت» در آن تحقق می‌یابد.

در یک تعریف کلی «سرمایه اجتماعی» یعنی مجموعه نظام‌مند ارزش‌های غیر رسمی، هنجارها، قاعده‌ها و تعهدها است که در جامعه استقرار یافته، باعث تسهیل و کارآمدی مناسبات میان اعضای آن جامعه شده و ظرفیت‌هایی برای دستیابی به هدف‌های خاص پدید می‌آورد.[5]

این اجتماع حول مکانی مثل مسجد، جدای از برقراری صمیمیت، معنویت و دریافت پاسخ سوالات شرعی و اعتقادی، نوعی از اتحاد و هنجارها را رقم می‌زند. هنجارهایی چون وقت شناسی، نظم و پاکیزیگی، همکاری و تعاون، ایثار و انفاق و...

مسجد مکانی برای تربیت

از دیگر مزایای اجتماع مسلمین در مسجد با محوریت نماز جماعت، تبدیل شدن آن به مکانی تربیتی است. محیطی که در آن مسلمین نسبت به هم احساس مسئولیت نموده و در جهت رفع گرفتاری یکدیگر با هم  همکاری و علاوه بر آن نیاز فقرا و محتاجین را نیز برطرف می‌کنند. چون همگی به خوبی آگاهند که خدای متعال در سوره انفال درباره نماز گزاران می‌فرماید: «یقیمون الصلاة و ممّا رزقناهم یُنفقون* اولئک هم المومنون حقاً». یا این روایت امام صادق علیه‌السلام که می‌فرمایند: «مومن برادر مومن است. چون یک تند و اگر یکی را دردی رسد، در دیگر پاره‌های تن دریافت می‌شود».[6]

یعنی مردم مسجدی و اهل نماز جماعت منتظر نمی‌مانند تا دیگران به آنان رجوع نمایند بلکه به طور خود جوش و داوطلبانه در رفع مشکلات نیازمندان و برادران مومن و مسلمان خود اقدام می‌نمایند. درست مثل چیزی که ما در ایام مبارک رمضان با ندای مواسات و همدلی مقام معظم رهبری شاهد آن بودیم. در واقع بسیاری از این کمک‌های مردمی حول محور مسجد، اهالی مسجد و هیئت‌ها سازماندهی می‌شد.

اقامه نماز جماعت در مسجد جدای از این که احساس هویت جمعی به افراد جامعه می‌دهد سبب اعتماد در روابط و تعاملات اجتماعی نیز می‌گردد. اعتماد عمومی و حسن ظنی که یکی از جنبه‌های اساسی حیات اجتماعی بوده و بدون آن جامعه قوام خود را از دست خواهد داد.

جالب این است که اهل بیت نیز این اعتماد عمومی را حول محور مسجد و نماز جماعت معنی کرده اند. امام صادق علیه السلام نشانه تشخیص اهل نماز از غیر آن را کسی معرفی کرده است که از اوقات نماز مراقبت می‌کند و آن را در اول وقت ادا می‌نماید. درباره حسن ظنّ به افراد می‌فرمایند: «من صلّی الخمس فی الجماعة فظنّوا به خیراً» یعنی هر کسی در پنج نوبت در نماز جماعت حاضر شود به او خوش بین باشید.

نکته سازنده دیگری که درباره مسجد و جماعت وجود دارد این است که اهل آن دیگر نمی‌تواند به راحتی هنجارهای اجتماعی و حتی گناهان اجتماعی را انجام دهد. به دلیل اینکه دیگران او ار می‌شناسند. به عبارت دقیق‌تر او وارد یک اجتماع با هویت جدید شده است که هنجارهای خاص خود را می‌طلبد. یعنی مسجد و نماز جماعت یک حالت بازدارندگی برای افراد مرتبط با آن ایجا می‌نماید که در رشد و تعالی جامعه بسیار موثر است.[7]

از جنبه سیاسی نیز مسجد و نماز جماعت، محل به نمایش گذاشتن قدرت و اقتدار امت اسلامی و پایگاهی برای رشد سیاسی، فرهنگی و اجتماعی مسلمین است که سبب شده در کشور ما و سایر کشورهای مسلمین، راهپیمایی‌های مذهبی-سیاسی و انقلاب‌ها از مسجدها آغاز شود.[8]

در پایان به این نکته باید اشاره کرد که مسجد و نماز جماعت به عنوان یک سرمایه اجتماعی این قابلیت را دارد که با استعانت از آن سایر قابلیت‌های بالقوه جامعه را به کار گرفت. همچنین چنین سرمایه و ساختاری برای اینکه قدرت تولید و بازدهی خود را حفظ کند نیازمند مراقبت است. بنابراین می‌طلبد سیاست‌های جمعی از سوی دولت مردان و مسئولین به گونه‌ای صورت گیرد که باعث تقویت این پایگاه مردمی گردد؛ چرا که بازدهی چنین اجتماعی اگر بر اساس آموزه‌های اسلامی محقق شود آثار و برکات فراوانی را به همراه خواهد داشت. /882/ی703/ب1

میلاد پورعسگری

پاورقی

[1] . نساء/102

[2] . جواهرالکلام، ج13، ص 214

[3] . وسائل الشیعه، ج8، ص287، ابواب صلاي الجماعه، باب1، ح7

[4] . جامع الاحادیث، ص265، ح6.

[5]. فصلنامه مدریت سرمایه اجتماعی، بررسی نقش مسجد در افزایش سرمایه اجتماعی براساس نماگرهای اصلی آن در قران و حدیث، سید محمد موسوی مقدم، مروت محمودی، بهار 1395، دوره سوم، شماره 1، ص162-139.

[6] . اصول کافی، ج3، ص255.

[7] . فصلنامه مبلغان، فضیلت و برکات نماز جماعت، نوری، محمداسماعیل، بهمن و اسفند 1389، شماره 137، ص 102-81.

[8] . فصلنامه معارف فقه علوی، نقش نماز جماعت مساجد در ارتقای فرهنگ جامعه،اخوان، عباسعلی، اردیبهشت1397، ص 317-297.